Morgunblaðið - 14.02.1987, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 14. FEBRÚAR 1987
Arfur íslendinga
eftir Gunnar
Tómasson
í ritverki sínu Rætur íslenzkrar
menningar hefur Einar Pálsson
sýnt fram á fjölþætt tengsl milli
þeirra hugmynda sem endurspegl-
ast í táknrænni frásögn Njálu af
landnámi íslands, og hugmynda
fomspekinga og frumkristni um
sköpun heims og lögmál heimsrás-
ar.
í grein höfundar, „Leikmanns-
þankar um Njálu“, sem birt var í
Morgunblaðinu þann 10. janúar
1987, var sett fram tilgáta um
ákveðna samsvörun kaflaskiptingar
í Njálu og tölugilda þess þríhym-
ings Pýþagórasar, sem átti sér sess
í hugmyndaheimi forfeðra vorra
hliðstæðan þeim, sem þríhyrningur
sá hafði í hugmyndaheimi fomþjóða
við Miðjarðarhaf.
í framhaldi af þeim hugleiðingum
skal nú getum að því leitt, hvaðan
þau fræði kunni að vera komin í
hendur forfeðra vorra. Höfundur
telur Egils sögu geyma margar
hnitmiðaðar ábendingar um rétta
svarið við gátu þessari; ef rétt er
túlkað, þá mun svar það kollvarpa
öllum hugmyndum um landnám Is-
lands sem verk menningarsnauðra
fúskara.
Sú er einnig tilgáta höfundar,
að Snorri Sturluson hafi samið
Njálu og hafi notið aðstoðar frænda
síns Sturlu Þórðarsonar við ritun
verksins og varðveizlu. Ef rétt er
skilið, að sterk hugmyndafræðileg
tengsl séu með Njálu og Egilssögu,
aukast líkur á því, að sami höfund-
ur stýri penna í báðum ritverkunum,
en almennt er talið að Snorri Sturlu-
son sé höfundur Egils sögu.
Ljótur inn bleiki
Um aldaraðir var hugmynda-
heimur forfeðra vorra sem lokuð
bók lesendum íslenzkra fornrita,
sem fæstir kunnu að skilja það, sem
þar var hulið kveðið. E.t.v. mætti
Ííkja hugsmíð sem Njálu við nótur
yfir meistaraverk á sviði tónlistar,
sem eru innihaldslaust samansafn
svartra strika og punkta öllum
þeim, sem ekki eru læsir á nótur.
Með túlkun Einars Pálssonar á
táknmáli Njálu að veganesti réðst
höfundur í sjálfstæða rannsókn á
táknmáli Egils sögu og beindist
athyglin fyrst að nafni illmennis,
sem Egill Skalla-Grímsson drepur
á hólmi og heitir Ljótur inn bleiki.
Í fýrri grein höfundar var þess
getið, að möndull jarðar, sem rís
af grunni hins skapaða heims til
himins og snertir norðurpól verald-
ar, hafi tölugildið 64. Sú tala er
hins vegar þriðja veldi þeirrar lóð-
réttu hliðar þríhyrnings Pýþagóras-
ar, sem hefur tölugildið 4. Var það
ein fyrsta ábending þess, að ekki
var allt sem sýndist í frásögn Egils
sögu, að Egill drepur Ljót inn bleika
í 64. kafla bókarinnar.
Ef rétt var skilið í fyrri grein
höfundar, að skapaður heimur teng-
ist hinum skapandi mætti þegar
möndull jarðar nær tölugildinu 64,
þá er Ljótur inn bleiki væntanlega
tákn þess dauða, sem lífíð sigrar á
hátindi sköpunarverksins.
Þessi túlkun á nafni Ljóts ins
bleika er í góðu samræmi við það,
að fall hans á sér stað við bæ þann
sem heitir á Blindheimi á eynni
Höð. Væri þannig bætt fyrir vlg
Haðar hins blinda á Baldri. Væri
fall Ljóts ins bleika þannig tákn-
rænt jafngildi innskots Kristniþátt-
ar í Njálu að loknum 99. kafla, en
í fýrri grein höfundar var sýnt fram
á samsvörun þess kafla við tölugildi
jarðarmönduls sem er 64. Líkt og
Kristur, þá steig Baldur niður til
Heljar, en Egill sat „veðrfastrþijár
nætr" áður en hann lagði Ljót inn
bleika að velli, og kann þar að vera
vísað til upprisu Krists á þríðja
degi.
Ef hér er rétt túlkuð frásögn
Egils sögu af hólmgöngu þeirra
Egils Skalla-Grímssonar og Ljóts
ins bleika, þá er ekki úr vegi að
huga nánar að lýsingu Snorra
Sturlusonar á búnaði Egils við
hólmgönguna, en sú lýsing er nokk-
uð óvenjuleg.
„Egill hafði skjöld þann, sem
hann var vanr að hafa, en hann var
gyrðr sverði því, er hann kallaði
Naðr, en hann hafði Dragvandil í
hendi.“ Það virðist vera eitt
stílbragð Snorra að benda á tákn-
ræna frásögn með hálfkveðnum
vísum; að Egill var „vanr að hafa“
skjöld nokkum kann því að vera
vísbending þess, að hann hafi ekki
verið „vanr að hafa“ annan þann
búnað, sem nefndur er til sögu.
Það virðist í hæsta máta óeðlilegt
að ætla Agli að ganga á hólm við
þrautreyndan og miskunnarlausan
vígamann með eitt sverð í hendi
og gyrtur öðru, sem auðveldlega
gæti orðið honum til trafala í svipt-
ingum hólmgöngunnar. Ef hér er
um táknmál að ræða í frásögn
Snorra Sturlusonar vaknar sú
spurning hver tilgangurinn kunni
að vera.
Sverðið Naðr
Með hliðsjón af öðrum ætluðum
samlíkingum við Krist í 64. kafla
Egils sögu urðu tvö sverð Egils
höfundi tilefni til uppriíjunar
óvenjulegra orða Krists, er hann
sagði: „Ætlið ekki að ég sé kominn
til að flytja frið á jörð; ég er ekki
kominn til að flytja frið, heldur
sverð“ (Matt. 10;34).
Augljóst er, að friðartákn og
boðberi talar undir rós, er hann
virðist afneita ætlunarverki sínu og
kenna sig við tákn víga og ofbeld-
is. Af líkum málsins virðist hins
vegar mega ráða, að sverð það, sem
Kristur kennir sig við, er tákn þess
fullkomna mönduls jarðar, sem hef-
ur tölugildið 64 og tengir skapaðan
heim við upphaf sitt í norðurpóli
himins.
Sverðið Naðr, sem ella væri án
samhengis í frásögn Egils sögu,
virðist því undirstrika hugmynda-
fræðileg tengsl frásagnar af búnaði
Egils Skalla-Grímssonar er hann
drap Ljót inn bleika og orða Krists,
er hann kennir sig við sverð.
í fyrri grein höfundar var fjallað
um hring heimsrásar, sem Snorri
Sturluson nefndi kringlu heims en
Einar Pálsson kallar hjól Rangár-
hverfís. Af líkum virðist mega ráða,
að Egill er „gyrðr“ sverðinu Naðr
svo árétta megi samsvörun hrings
og mönduls veraldar í hugmynda-
heimi forfeðra vorra, og er þá
hringur heimsrásar fullkomnaður
þegar möndull sá nær tölugildinu
64.
í framhaldsgrein er ætlun höf-
undar að rekja frásagnir Ara fróða
og Landnámabókar af landnámi
íslands, en þær eru í fullu samræmi
við niðurstöður Einars Pálssonar
um hugmyndafræðilegan grundvöll
landnáms. Hér skal þess aðeins
getið, að Landnámabók Sturlu
Þórðarsonar nefnir „Naddoð
víking" fyrstan, er segir frá fundi
íslands.
Nafn þetta er samstofna orðinu
„naðr“ og tengist þannig sverði
því, sem Egill var gyrtur er hann
gekk á hólm og drap Ljót inn bleika.
Að auki felur nafnið í sér tilvísun
til upphafs og endis — alpha og
omega — ásamt tilvísun í tákn norð-
urpóls — stafínn N. í stafrófínu
hefur bókstafurinn D tölugildið 4
og er Ð látið samsvara D; þannig
felur nafn „Naddoðs" í sér tölugildi
hins fullkomna mönduls veraldar
(64=4x4x4).
Sverðið Naðr — og táknrænt
jafngildi þess, Naddoðr — virðist
þannig endurspegla foma hug-
myndafræði er lýtur að sköpun
heims og sigri lífs á dauða í fyllingu
tímans. Af líkum má ráða, að hér
Gunnar Tómasson
„Með formi landnáms
helguðu forfeður vorir
nýtt land í ljósi þeirra
hugmynda um samband
manns, heims og skap-
ara, sem var þeim arfur
úr föðurgarði. Með
táknmáli frásagna af
landnámi í Njálu og
Egils sögu tryggði
Snorri Sturluson það,
að arfur sá varðveittist,
sem ella hefði hafnað á
bókabrennu þess valds,
sem eitt þóttist kallað
og útvalið til gæzlu arfs
Islendinga.“
sé komið sverð það, sem 5. kafli
Landnámabókar tengir nafni
Hjörleifs fóstbróður Ingólfs Amar-
sonar: „Hann herjaði á írland ok
fann þar jarðhús mikit. Þar gekk
hann í, ok var myrkt, þar til er lýsti
af sverði því, er maðr hélt á. Leifr
drap þann mann ok tók sverðit ok
mikit fé af honum. Síðan var hann
kallaðr Hjörleifr."
Landnemar íslands flæmdu á
brott „írska rnenn" þá, sem „papar"
nefndust, að sögn Ara fróða. Á
sama hátt vildi páfadómur ekki
samneyta ýmsum þeim hugmynd-
um frumkristni, sem endurspeglast
í Njálu og Egils sögu.
Við annað tækifæri verður fjallað
nánar um þessa hlið málsins, svo
og þá fóstbræður Hjörleif og Ingólf
Amarson. Af líkum málsins virðist
þó mega ráða að „myrkt jarðhús"
það „á Irlandi", sem Hjörleifur gekk
í og hafði á brott sverðið góða, tákni
sjálfan páfadóminn, sem úthýsti
mörgum þeim hugmyndum fom-
kristni, sem forfeðrum vorum voru
helgar.
Orð Krists í Mattheusarguð-
spjalli, er hann kennir sig við
„sverð", virðast eindregið benda til
þess, að þar sé vísað til hugmynda
um heimssköpun, sem samtíma-
mönnum hans ættu að vera kunnar
frá fomu fari. í Mósesbókum Gamla
Testamentisins virðist hins vegar
vera að fínna þann hugmyndafræði-
lega grundvöll, sem gerir íslenzkum
lesanda kleift að greina tengsl milli
orða Krists og þess stílbragðs
Snorra Sturlusonar að láta Egil
Skalla-Grímsson vera gyrtan sverð-
inu Naðr, er hann sigrar Ljót inn
bleika. Skal nú vikið nokkrum orð-
um að þvi máli.
Stafur Móses
í upphafi fjórða kafla annarrar
Mósesbókar — Exodus — segir frá
tali Guðs og Móses á helgu fjalli
og vaknar sú spuming með Móses,
hvemig hann geti sannfært þjóð
sína að hann flytji henni orð Guðs.
Skaparinn býður Móses að kasta
staf sínum til jarðar og breytist
hann þá í höggorm; að boði Guðs
grípur Móses því næst um hala
ormsins og breytist höggormurinn
óðara í staf. Stafur Móses verður
síðan tákn þess máttar, sem vakir
yfir og verndar ísraelsþjóð.
Egill er gyrtur sverðinu Naðr,
sem er samstofna orðinu naðra,
sem þýðir höggormur; af sama
stofni er orðið naddr, sem merkti
spjót til foma. Fyrr í Egils sögu
virðist spjótskafti jafnað til stafs.
Er það í 45. kafla sögunnar, þar
sem Agli liggur lífið við að komast
yfír sund eitt „furðuliga" breitt —
enn eitt stílbragð Snorra Sturluson-
ar er að nota orð eins og „furðuliga"
til að árétta að nú sé bmgðið á
táknmál í frásögn — og bfytur
Egill fyrst skaftið af spjóti sínu „ok
skaut því á sæ út“.
Að því loknu syndir hann yfír
sundið og má skilja að spjótskaft
Egils hafí orðið honum sú lífsbjörg,
sem stafur Móses varð ísraelsþjóð,
er hann hóf hann á loft og Rauða-
hafíð opnaðist. Snorra virðist
umhugað, að líkingin sem tengir
spjótskaft Egils og staf Móses fari
ekki framhjá athugulum lesanda;
a.m.k. er það liður í lífsbjörg Egils,
að hann faldist í „hrís“ um stund,
en Móses var falinn í sefí er honum
lá lífið við.
Að öllu þessu athuguðu virðist
mega ráða, að frásögn Snorra
Sturlusonar af vígbúnaði Egils
Skalla-Grímssonar, er hann gekk
af Ljóti inum bleika dauðum, vísi
til stafs Móses, sem í er falið eðli
höggormsins, þeirrar nöðm, sem
sverð Egils dró af nafn sitt, en sem
var jafnframt ímynd sverðs Krlsts,
hins fullkomna mönduls allrar ver-
aldar. Hér má þess geta, að eitt
heiti sverðs í viðauka Snorra-Eddu
er „askr“, en „askr“ er einnig
heimstréð mikla, Askr Yggdrasils.
Að Egill er gyrtur sverðinu um
sig miðjan kann að vera enn ein
árétting ofangreindrar túlkunar; ef
ormseðli sverðsins er haft í huga
virðist hér vísað til þess orms, sem
kenndur er við Miðgarð og nær
umhverfís allan hinn skapaða heim.
í Ragnarökum drepur Þór orm
þennan en deyr sjálfur af eitri því,
sem ormurinn blæs á hann.
Ormshugtakið virðist þannig ná-
tengt frásögn í 1. kafla Njálu, þar
sem Höskuldur faðir Hallgerðar —
tákn hins skapaða heims — og Hrút-
ur hálfbróðir hans ræða fegurð
stúlkunnar. „Ærit fögr er mær sjá“,
segir Hrútur, „ok munu margir
þess gjalda; en hitt veit ek eigi,
hvaðan þjófsaugu eru komin í ætt-
ir várar."
í málsgrein þeirri, sem á undan
fór, er Sigurður ormur-í-auga
sagður einn af forfeðrum Höskuld-
ar, í móðurætt og það tekið fram
að Höskuldur og Hrútur hafi verið
„sammæðr"; virðist hér enn eitt
stílbragð Snorra Sturlusonar þar
sem leikur með samstofna orð árétt-
ar hugmyndatengsl. Andstaðan
fegurð/þjófsaugu í eðli Hallgerðar
er því að líkindum samsvörun
mönduls-/ormseðlis stafs Móses.
Að hér sé rétt til getið um upp-
runa „þjófsaugna“ í ætt þeirra
Hrúts og Höskuldar virðist áréttað
af þeim tveimur samtölum í Njálu,
þar sem vísað er til forfeðra við-
talenda. í 14. kafla eru þessi orð
lögð Hallgerði í munn um dóttur
hennar og Glúms. „Hana skal kalla
eptir föðurmóður minni ok skal
heita Þorgerdr, því at hon var kom-
in frá Sigurði Fáfnisbana í föðurætt
sína at langfeðgatölu.“
Sigurðar Fáfnisbana var ekki
getið, er ætt Hallgerðar var rakin
í 1. kafla Njálu, en Einar Ól. Sveins-
son getur þess í neðanmálsgrein í
14. kafla Njálu í útgáfu Hins
íslenska fomritafélags „að amma
Hallgerðar, Þorgerður, dóttir Þor-
steins rauðs, var komin af Sigurði
ormi í auga, en samkvæmt frásög-
um íslendinga á 13. öld var hann
dóttursonur Sigurðar Fáfnisbana."
Ættar Hallgerðar er getið í sam-
tali öðru sinni í 138. kafla Njálu,
en þar er þessum orðum beint til
frænda hennar Eyjólfs Bölverks-
sonar: „Þat er fyrst, að þú ert
ættaðr svá vel sem allir eru, þeir
er komnir em frá Ragnari loð-
brók.“ Áður hafði frásögn 14. kafla
haldið áfram sem hér segir: „Mær-
in var vatni ausin ok þetta nafn
gefit; hon óx þar upp ok gerðisk
lík móðr sinni at yfirlitum."
Með hliðsjón af samsvömn
„augna" og „yfírlits" virðast samtöl
14. og 138. kafla Njálu til þess
fallin að rifja upp í huga lesenda
orð Hrúts í 1. kafla: „Ærit fögur
er mær sjá, ok munu margir þess
gjalda; en hitt veit ek eigi, hvaðan
þjófsaugu em komin í ættir vár-
ar.“
í samtölum 14. og 138. kafla
Njálu er getið afa og föður Sigurð-
ar orms-í-auga, sem sjálfur var
nefndur til sögu í 1. kafla; Sigurðar
orms-í-auga er getið öðm og síðasta
sinni í 114. kafla Njálu og kann
þannig að vera áréttað mikilvægt
samband í 1. og 14. kafla verksins.
Með þessum leik orða og talna
virðist mega ætla, að höfundur
Njálu vilji beina athygli lesenda að
syninum Sigurði ormi-í-auga, sem
felur svarið við spumingu Hrúts í
viðumefni sínu.
Nú er mál að kanna, hvemig
hugtakatengsl þau, sem hér hafa
verið rakin, kunna að tengjast land-
námi/heimssköpun í heilagri ritn-
ingu jafnt sem íslenzkum fomritum.
Að slíkrar samsvömnar sé að vænta
virðist mega ráða af þeirri full-
komnu nákvæmni og rökfestu, sem
einkenna hugmyndaheim forfeðra
vorra samkvæmt niðurstöðum Ein-
ars_ Pálssonar.
Ákveðin ábending um slíka sam-
svömn kann að felast í nafninu
ásatrú, sem forfeður vorir em sagð-
ir hafa aðhyllst, en orðið ás getur
táknað þann möndul hins skapaða
heims sem er stafur Móses
Steinkross
Ein meginhugmynd landnáms á
Islandi var tengd orðinu stein-
kross, skv. niðurstöðum Njálurann-
sókna Einars Pálssonar. Af miðju
kross þessa rís möndull veraldar til
norðurpóls, og er steinkross þannig
undirstaða allrar sköpunar f hug-
myndaheimi forfeðra vorra.
í íslendingaspjalli minnist
Halldór Laxness á orðið steinn sem
hér segir: „Eitt altíðast nafn í fmm-
rænu nafnakerfí norrænu er steinn
eða hallur; síðan er Þórsnafni skeytt
framan eða aftanvið „steinn" með
fíölbreytilegum afbmgðningum.
Hvaða steinn er það sem kemur
fyrir í orðinu Þorsteinn, hef ég oft
spurt fróða menn án þess að fá
svar ...“ Sjálfur gat Halldór sér
þess til „að steinninn í Þorsteins-
nafninu, það sé sá steinn sem menn
hafí trúað á áður en þeir fóm að
trúa á Þór“ (bls. 53—54).
Að steinn þessi hafí verið ná-
tengdur trú forfeðra vorra má ráða
af mikilvægi hugtaksins steinkross
í landnámi þeirra. Mikilvægi það
virðist áréttað í eftirfarandi frásögn
Snorra Sturlusonar í 30. kafla Eg-
ils sögu: Skalla-Grímur „hratt fram
skipi áttæru, er hann átti, ok reri
út til Miðfjarðareyja, lét þá hlaupa
niðr stjóra fyrir stafn á skipinu.
Síðan steig hann fyrir borð ok hafði
upp með sér stein ok færði upp í
skipit. Síðan fór hann sjálfr upp í
skipit ok reri til lands ok bar stein-
inn til smiðju sinnar ok lagði niðr
fyrir smiðjudumm ok lúði þar sfðan
jám við. Liggr sá steinn þar enn
ok mikit sindr hjá, ok sér þat á
steininum, at hann er barðr ofan
ok þat er brimsorfit gijót ok því
ekki gijóti glíkt öðm, er þar er, ok
munu nú ekki meira hefja en fjórir
menn.“
Um Skalla-Grím var það sagt í
upphafí kaflans, að hann „var jám-
smiðr mikill og hafði rauðablástr