Morgunblaðið - 14.02.1987, Blaðsíða 46

46__________________ MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 14. FEBRÚAR 1987_
Er kenníngin um kjarn-
orkuvetur dauð og ómerk?
Athugasemd frá Samtökum íslenskra eðlisfræðinga gegn kjarnorkuvá
í Reykjavíkurbréfi Morgunblaðs-
ins þann 30. nóvember síðastliðinn
er minnst lítillega á kenninguna um
kjamorkuvetur. Þar segir meðal
annars:
„ ... Nú hafa fræðimenn sýnt
fram á að þessi kenning á ekki við
rök að styðrjast. Ástæðan er einföld:
nróplegur skortur á vísindalegum
heiðarleika, eins og segir í grein
um þetta mál, er birtist í Wall
Street Joumal 7. nóvember. Höf-
undur hennar er Russel Seitz, er
starfar við alþjóðamálastofnun Har-
vard-háskóla."
Samtök íslenskra eðlisfræðinga
gegn kjamorkuvá höfðu árið 1985
frumkvæði að útgáfu bæklings á
íslensku um kjamorkuvetur (Kjam-
orkuvetur, Bókaútgáfan Öm og
Örlygur, 1985) og hafa síðast fylgst
nokkuð með því sem gerst hefur í
rannsóknum á þessu sviði. Okkur
var kunnugt um að nýjar rannsókn-
ir höfðu dregið verulega úr fyrra
mati á kólnun af völdum kjamorku-
styijaldar. Kólnunin er hins vegar
enn talin mjög mikil og afleiðingar
hennar á mannlegt samfélag geig-
vænlegar að bestu manna yfirsýn.
Rannsóknir þessar hafa frá upphafi
beinst að fleiri þáttum en veður-
fari. Má þar nefna geislavirkni,
áhrif á ósonlagið og síðast en ekki
síst röskun á samgöngum, flutning-
um og dreifingu matar, eldsneytis
og lyfla. Niðurstöður rannsókn-
anna, sem staðið hafa í tugum
þjóðlanda undanfarin ár með þátt-
töku hundmða vísindamanna, em
vægast sagt ógnvænlegar þó ekki
sé talin hætta á algerri útrýmingu
mannkyns af jörðinni.
Það kom okkur því á óvart að
jafii illa væri komið fyrir kenning-
unni um Igamorkuvetur og fram
kemur í Morgunblaðinu, þó það sé
í sjálfu sér ánægjuefni ef ógnir
kjamorkustyijaldar em minni en
menn hafa talið hingað til. Við lest-
ur greinar Seitz, sem heitir „Kjam-
orkuvetur bráðnar (The Melting of
„Nuclear Winter“)“, kom í ljós að
frásögn Morgunblaðsins var ekki
nema reykurinn af réttunum. I
greininni er því haldið fram að
fyrstu rannsóknimar á kjamorku-
vetri hafi verið fúsk og að vísvitandi
blekkingum og ómerkilegri auglýs-
ingamennsku hafi verið beitt til að
koma niðurstöðunum á framfæri
við almenning. í greininni er vitnað
til ummæla Qölda frægra visinda-
manna þessu til stuðnings. Ekki er
annað að sjá af þeim ummælum sem
Seitz tínir saman en að vísinda-
mennimir sem mest hefur borið á
í sambandi við kjamorkuvetur séu
nánast fyrirlitnir af mörgum
vísindamönnum sem eiga að hafa
alla möguleika á að meta gildi rann-
sókna þeirra. Náðarstunguna á
kenningin um kjamorkuvetur að
hafa fengið í júní 1986 þegar út
-kom í tímaritinu Foreign Affairs
grein eftir Bandaríkjamennina
Stephen H. Schneider og Starley
L. Thompson. Þeir starfa við Veður-
fræðirannsóknastofiiun Banda-
ríkjanna (NCAR) f Colorado. Þeir
segja í grein sinni (tilvitnun úr grein
Seitz):
„ ... á grundvelli vísindarann-
sókna em nú hverfandi líkur á þeim
grfðarlegu afleiðingum um alla
jörðu sem leiddu af upprunalegu
hugmyndunum um kjamorkuvetur.
(___on scientifíc grounds the glob-
al apocalyptic conclusions of the
ihitial nuclear winter hypothesis can
now be relegated to a vanishingly
Iow level of probability.)"
Deilur um
kjarnorkuvetur
Kenningin um kjamorkuvetur
var umdeild, sérstaklega fyrst í
stað, og það er í sjálfu sér ekki til-
tökumál þó hægt sé að vinsa úr
umræðum um hana manna á milli
ummæli einstakra manna og raða
þeim saman þannig að svo virðist
sem illa sé komið fyrir kenning-
unni. í þessu sambandi má nefna
að greinar um kjamorkuvetur hafa
birst í fjölda vfsindatímarita sem
gera mjög strangar kröfur um
vísindaleg vinnubrögð. Þeir vísinda-
menn, sem Seitz gerir Iítið úr, hafa
yfirleitt notið viðurkenningar fyrir
rannsóknir sínar. Bandaríska eðlis-
fræðifélagið, sem er eitt stærsta
félag sinnar tegundar í heiminum
og gefur út fjölda vísindatímarita,
veitti upphafsmönnum kenningar-
innar um kjamorkuvetur sérstaka
viðurkenningu vorið 1985 fyrir
rannsóknir í almannaþágu, einmitt
fyrir rannsóknimar á kjamorku-
vetri.
Meðal vísindamanna sem lagt
hafa hönd á plóginn í rannsóknum
á kjamorkuvetri eru vísindamenn
við marga af helstu háskólum og
rannsóknastofnunum Banda-
ríkjanna. Bandaríska vísindaaka-
demían og Alþjóðaráð vísindasam-
banda (stofnun f tengslum við
Sameinuðu þjóðimar) gáfu út sér-
stakar skýrslur um kjamorkuvetur
haustið 1985. Væm rannsóknimar
augljóst fúsk, eins og haldið er fram
í grein eftir Seitz, er útilokað að
jafn margir vísindamenn og vísinda-
stofnanir og raun ber vitni hefðu
séð ástæðu til að halda rannsóknun-
um áfram.
Það er ekki marktæk gagmýni
á kenninguna um kjamorkuvetur
að til séu vfsindamenn sem em
henni andvígir, f ljósi þess hve
margir vísindamenn hafa tekið fullt
mark á henni. Til að kollvarpa kenn-
ingunni þarf rannsóknir sem sýna
fram á að hún eigi ekki lengur við
rök að styðjast.
Hafa nýjar rannsóknir
kollvarpað kenningunni
um kj arnorkuvetur?
Þá komum við að rannsóknum
Schneiders og Thompsons, en til-
vitnunin í þá grein er úr viður-
kenndu tímariti, öfugt við aðrar
tilvitnanir í grein Seitz. Hér er
vissulega um að ræða marktæka
gagmýni á hugmyndimar um
kjamorkuvetur svo fremi sem til-
vitnunin gefur rétta mynd af
greininni sem hún er tekin úr.
Umrædd tilvitnun er augljóslega
kjaminn í grein Seitz og má því
ætla að Seitz og þeir sem í hann
vitna geti tekið mark á niðurstöðum
þessara vísindamanna, þó aðrir
vísindamenn sem fengist hafa við
rannsóknir á kjamorkuvetri þyki
ekki góðir pappírar. Schneider og
Thompson em þekktir vísindamenn
og hafa unnið að rannsóknum á
kjamorkuvetri um langt skeið. Þeir
beita fullkomnustu tölvulíkönum af
veðrahvolfi jarðar við rannsóknim-
ar og hafa birt niðurstöður sínar í
fjölda vísindalegra greina auk þess
sem þeir hafa kynnt almenningi þær
í fjölmiðlum. Er skemmst að
minnast greinargóðrar lýsingar
Schneiders á rannsóknum sínum í
fræðslumyndinni um kjamorkuvet-
ur sem fslenska ríkissjónvarpið
sýndi sfðastliðið vor.
í greininni í Foreign Affairs sem
Seitz vitnar til, gefa þeir yfirlit yfir
niðurstöður vísindarannsókna á
kjamorkuvetri frá upphafi, rekja
hvemig hugmyndir manna hafa
breyst með árunum og greina frá
því hvemig málin horfa við í ljósi
nýjustu rannsókna. Verður greinin
að teljast einhver ábyggilegasta
grein sem völ er á um þessi mál.
Hún vakti nokkra athygli þegar hún
birtist ög var Páll Bergþórsson veð-
urfræðingur fenginn til viðtals um
hana í fréttum íslenska ríkissjón-
varpsins í sumar.
Ofangreind tilvitnun Seitz í
Schneider og Thompson gefur að
okkar mati ekki að öllu leyti rétta
mynd af greininni þeirra í heild
sinni. Látum við því fylgja hér að
neðan nokkrar tilvitnanir til við-
bótar til þess að lesendur geti lagt
sjálfstætt mat á sanngimi fullyrð-
inga Seitz og Morgunblaðsins um
kenninguna um kjamorkuvetur og
aðdróttana þeirra varðandi heiðar-
leika vfsindamannanna sem settu
hana fram. Við bendum jafnframt
þeim sem áhuga hafa á greinina
sjálfa sem sérlega aðgengilega fyr-
ir jafnt leikmenn sem sérfróða.
Um „hróplegan skort á
vísindalegum heiðarleika“:
„í rannsóknum á kjamorkuvetri
hefur matið á kólnuninni í stórum
dráttum breyst á þann veg að af-
leiðingamar eru nú taldar minni en
áður. Þessi breyting hefur þó ekki
orðið jafnt og þétt. Vísindamenn
hafa endurbætt kenningar sínar og
hafa endurbætumar ýmist leitt til
meiri eða minni áhrifa á veðurfar.
Við þessu var að búast þar sem
upprunalega voru ýmsir óvissir liðir
metnir á grundvelli ágiskana og þá
reynt að fara bil beggja. Vísinda-
mönnum var ljóst að ályktanir um
kjamorkuvetur mjmdu breytast í
timans rás eftir því sem þekking-
unni fleygði fram. Þetta er að
sjálfsögðu eðlilegt og alvanalegt í
vísindum ...“
Um auglýsingamennsku
vísindamanna:
Schneider og Thompson segja um
tvær af merkustu skýrslum sem
komið hafa út um kjamorkuvetur
(önnur frá Bandarísku vfsindaaka-
demíunni og hin frá Alþjóðaráði
vísindasambanda):
„Báðar skýrslumar ... lögðu
áherslu á tvö atriði. í fyrsta lagi
að mikil óvissa væri enn til staðar
og væntanlega yrði aldrei hægt að
skera úr um sum atriðin. í öðra
lagi lögðu báðar skýrslumar þunga
áherslu á að þrátt fyrir hina miklu
óvissu .. . væra mjög mikil áhrif á
veðurfar hugsanleg og að ekki
mætti líta framhjá þessum mögu-
leika."
í þeim greinum og bókum um
kjamorkuvetur, sem okkur eru
kunnar, er mikil áhersla lögð á
umfjöllun um óvissu. Það er gróf
fölsun staðreynda að halda því fram
að vísindamenn hafi stungið óviss-
unni undir stól til þess að fela galla
í rannsóknum sínum, eins og haldið
er fram í grein Seitz.
Kjamorkuvetur sem „bráðn-
aði“:
Myndin hér að neðan er úr grein
Schneiders og Thompsons og sýnir
meðalkólnun á landsvæðum norður-
hvels jarðar af völdum kjamorku-
styijaldar að sumarlagi í einn
mánuð eftir styijöldina. Kólnunin
er breytileg eftir breiddargráðum
eða um 5°C á suðlægum breidd-
argráðum (sunnan Miðjarðarhafs)
og milli 10°C og 15°C norðan
30.-40. gráðu norðlægrar breiddar.
Lesanda til glöggvunar má nefna
að breytingar á meðalhita sumra
milli ára á Islandi era yfirleitt minni
en 1°C og að munur meðalhita
sumars og vetrar á íslandi er yfír-
leitt milli 10°C og 15°C. Fullvíst
má telja að matvælaframleiðsla í
helstu landbúnaðarhéruðum norð-
urhvels yrði mjög lítil að styijöld
lokinni ef marka má þessar niður-
stöður.
Um kenningu, sem „á ekki við
rök að styðjast" samkvæmt
Reykjavíkurbréfi Morgunblaðs-
ins, segja Schneider og Thomp-
son:
„ ... Eins og áður er lýst er tal-
ið að hvoragt atriðið (geislavirkt
úrfelli og áhrif á ósonlagið, athuga-
semd þýðanda) muni óháð hvort
öðra fela í sér verulega ógn við
mannkyn samanborið við bein áhrif
kjamorkustyijaldar. En það getur
verið varhugavert að líta á óbein
langtímaáhrif kjarnorkustyijaldar
hvert atriði fyrir sig óháð öðram
atriðum. Þessi langtímaáhrif munu
samtvinnast og bætast við hin beinu
áhrif sprengjanna og valda hörm-
ungum um allan heim sem eiga
engan sinn Iíka í sögu mannkyns.
... Þess vegna er enn mjög líklegt
að veðurfarsbreytingar, geislavirkt
úrfelli, áhrif á ósonlagið og röskun
á mannlegu samfélagi muni þegar
allt þetta kemur saman ógna fleiri
jarðarbúum en bein áhrif spreng-
inga í meiriháttar kjamorkustyij-
öld.“
Hvemig ber þá að skilja tilvitnun-
ina í Schneider og Thompson sem
Seitz tilgreinir og birt er framarlega
f þessari grein? Hún virðist, ef hún
er tekin úr samhengi, kollvarpa
kenningunni um kjamorkuvetur.
Það hefur verið ljóst, allt frá því
að menn gerðu sér fyrst grein fyrir
möguleikanum á kjamorkuvetri, að
ekki væri hægt að spá nákvæmlega
fyrir um kólnun af völdum kjam-
orkustyijaldar. f upphafi mátti
hugsa sér kólnun allt frá örfáum
gráðum niður í milli 50 og 100
gráður. Litlar líkur vora taldar á
alminnstu eða almestu kólnuninni,
enda þyrftu þá allir óvissuþættir
að verka í sömu átt. Hins vegar
vora taldar líkur á frosti um megin-
hluta Iandsvæða norðurhvels og
veralegri kólnun á suðurhveli.
Rannsóknir Schneiders og Thomp-
sons og ýmissa annarra á síðustu
áram hafa lækkað matið á líkleg-
ustu kólnuninni það mikið að frost
um meginhluta norðurhvels er ekki
talið sennilegt lengur. Kólnunin er
engu að síður mikil miðað við eðli-
legar hitasveiflur í veðurfari jarðar
(samanber mjmdina hér að ofan)
og má búast við geigvænlegum af-
leiðingum ef til hennar kemur. Ef
orð Schneiders og Thompsons era
skoðuð í sínu rétta samhengi má
ljóst vera að þeir hafa ekki kollvarp-
að kenningunni um kjamorkuvetur
og halda því alls ekki fram.
Þegar á heildina er litið hafa
nýjustu rannsóknir, þeirra á
meðal rannsóknir Schneiders og
Thompsons, stutt kenninguna um
kjarnorkuvetur. Umhverfisáhrif
kjamorkustyrjaldar, sem til
þessa hefur verið litill gaumur
gefínn, munu samkvæmt þeim
líklega valda fleiri dauðsföllum
en bein áhrif sprengjanna
sjálfra.
Lokaorð
Grein Seitz í Foreign Affairs virð-
ist ekki hafa vakið þá hrifningu
meðal vísindamanna sem búast
hefði mátt við ef hann ástundaði
þau heiðarlegu og vísindalegu
vinnubrögð sem hann sakar rann-
sakendur kjamorkuvetrar um skort
á. Þann 25. nóvember síðastliðinn
birtu Schneider og Thompson at-
hugasemd í Foreign Affairs um
grein Seitz. Þar segin
„___Þar sem hann [Seitz] vitnar
til rannsókna okkar Starley Thomp-
sons hér við veðurfræðirannsókna-
stofnun Bandaríkjanna til að
rökstyðja mál sitt, finnst mér rétt
að koma á framfæri okkar áliti, sem
að ýmsu leyti er mjög frábragðið
þeirri mynd sem Seitz bregður upp.
... Ég myndi alls ekki lýsa niður-
stöðum þeirra rannsókna sem era
í fararbroddi rannsókna á kjam-
orkuvetri sem vafasömum vísinda-
tilgátum. Ég mundi heldur ekki,
eins og Seitz gerir, hafa þau orð
um erindi sem ég flutti í Ames,
rannsóknarstöð Bandarísku geim-
vísindastofnunarinnar (NASA), í
febrúar 1986, að þar hafi „fram-
þróun vísindanna gert út af við
[kenninguna] um kjamorkuvetur".
Fyrst vitnað er í mig sem þessa
„framþróun" vil eg greina í stuttu
máli frá mínu áliti á rannsóknum
á kjamorkuvetri ...“
Eftir að hafa farið nokkram orð-
um um rannsóknir sínar segir
Schneider síðan:
„ ... það er ekki rétt að lýsa
niðurstöðum okkar á þann hátt sem
hann [Seitz] gerir: „Kulda kjam-
orkuvetrar var ekki lengur hægt
að greina frá köldustu sumardög-
um.“ Þetta era hans orð, ekki mín.“
Eitt af mikilvægustu einkennum
vandaðra vísindalegra vinnubragða
er heiðarleiki og óhlutdrægni í með-
ferð tilvitnana. Þar heggur því sá
er hlífa skyldi er Seitz ásakar
vísindamenn, sem unnið hafa braut-
ryðjendastarf í rannsóknum á
afleiðingum kjamorkustyijaldar,
um óheiðarleika og fúsk í vinnu-
brögðum.
Það er ljóst af framansögðu að
við teljum orð Morgunblaðsins í
Reykjavíkurbréfí 30. nóvember
síðastliðinn á misskilningi byggð.
Það er fjarri öllu lagi að staða rann-
sókna á lg'amorkuvetri sé sú sem
þar er látið í veðri vaka. Samtök
íslenskra eðlisfræðinga gegn kjam-
orkuvá eiga ýmsar greinar, skýrslur
og bækur um kjamorkuvetur og fá
reglulega fréttabréf um niðurstöður
nýjustu rannsókna. Jafnframt era
mörg erlend tímarit, sem birta nið-
urstöður þessara rannsókna,
aðgengileg á bókasöfiium hérlendis.
Blaðamenn og aðrir sem áhuga
hafa á að kynna sér kjamorkuvetur
era hvattir til að hafa samband við
samtökin og kynna sér þær heimild-
ir sem þau eiga í fórum sínum. Þá
mætti koma í veg fyrir misskilning
af því tagi sem hér hefur orðið.
Fyrir hönd stjómar Samtaka
íslenskra eðlisfræðinga gegn
kjamorkuvá,
Tómas Jóhannesson
Samtök íslenskra eðlisfrœðinga
gegn kjamorkuvá voru stofnuð
1983. Þau hafa að markmiði að
safna upplýsingum um ógnir
kjamorkuvígbúnaðar og koma
þeim á framfæri við almenning.