Morgunblaðið - 15.02.1987, Blaðsíða 10

10 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 15. FBBRÚAR 1987
Tánans vald
og
vængjablak
Einn er sá staður sem allmargir sneiða hjá en allir leggja þó leið sína
í að lokum. Við Suðurgötu í Reykjavík er gamli kirkjugarðurinn í
Reykjavík. Hann hefur í tímans rás á stundum orðið vettvangur
atburða sem frásagnaverðir hafa talist þó ekki hafa þeir allir verið
í þeim dúr sem kirkjulegur tilgangur slíkra staða gerir ráð fyrir.
Þangað hafa menn komið ólíklegustu erinda, átt þar ástaleiki, unnið
óhæfuverk og allt þar á milli. Fyrir skömmu fundu t.d. einhverjir
hjá sér hvöt til að raska grafró þeirra sem í garðinum liggja og unnu
þar skemmdarverk.
Legsteinn Steingrims Thor-
steinssonar skálds eftir að
skemmdarvargar höfðu losað af
honum mynd skáldsins. Myndin
er nú komin á sinn stað.
Þurrt undir og sæmilegt afdrep
Ástaleikirnir hafa farið hljóðar - utan eitt stefnumót sem
frægt er í bókmenntum þjóðarinnar. I „Ofvita“ Þórbergs
Þórðarsonar segir höfundur frá hvemig félagi hans kom
honum i samband við lausgyrta kvenpersónu sem félaginn
var sjálfur í kunningsskap við. Þetta gerðist í febrúar árið
1911: „Þá er við komum upp á Suðurgötuna vikum við til
hægri handar og gengum stuttan spöl í norður. Þar gerð-
um við skarpa lykkju á leið okkar, snerum þvert vestur
yfir götuna og tíndumst grafhljóð hvert á eftir öðru inn
um sáluhliðið á kirkjugarðinum, kunningi minn fyrst, svo
fraukan og síðast ég. “
Þórbergur og félagi hans áttu sem sé stefnumót við
„fraukuna" í kirkjugarðinum. „Við námum staðar í krókn-
um norðan megin líkhússdyranna. Kunningi minn og ég
skimuðum talandi augum niður í jarðveginn. Hér er nokk-
um veginn þurrt undir og sæmilegt afdrep fyrir útsunnan-
storminum og regndembunum. .“
Þórbergur sýnir þá tilhliðrunarsemi að bíða meðan félag-
inn lýkur sér af og virðir fyrir sér umhverfið á meðan. „Eg
hvessti augun á næsta leiði, svo á annað, síðan á það
þriðja og þannig leiði af leiði. Hér og þar djarfaði fyrir
legsteinum, sem stóður eins og mókandi strókar upp úr
grafarmyrkrinu. Einhvem tíma hefðu nú þessir getað ver-
ið rammar afturgöngur. Eg sé líka glóra í skuggaleg
krossmörk. Þau em eins og útréttir armar, sem grátbæna
óvin um frið.“
Aðeins eina nótt
Hvar er í heimi hæli tryggt
og hvíld og mæðu-fró?
Hvar bærist aldrei hjarta hryggt?
Hvar heiiög drottnar ró?
Svo fallegt og fullt af fyrirheitum er þetta ljóð Kristjáns
fjallaskálds, að gröfin verður næstum eftirsóknarverð. En
ekki er grafarvistin ölium vís. Nebúkadnesar Nebúkadnes-
arsson gisti aðeins í kirkjugarðinum eina nótt, Þá sprelllif-
andi og nýkominn suður til Reykjavíkur. Aðaltitill þeirrar
sögu eftir Halldór Laxness er Lilja og segir þar m.a. frá
samsæri læknanema sem kryfja gamlan einstæðingsmann,
hirða að því búnu úr honum beinagrindina en láta gijót í
kistuna og fylgja henni svo áleiðis út í kirkjugarð til að
enginn færi að hnýsast í líkið á seinustu stundu.
Ristan langa
Þessi saga leiðir hugann að þeim kjörum sem einstæðing-
ar bjuggu við snemma á þessari öld. Það segir sína sögu
að lík fólks sem var á sveitarframfæri í Reykjavík voru
fengin stúdentum til að kryfja.
I æfísögu sinni „Lífíð er dásamlegt" segir Jónas Sveins-
son læknir söguna um Farsóttarhússdrauginn, sú saga
gerðist árið 1918 í kapellunni í gamla kirkjugarðinum sem
þá var jöfnum höndum notuð sem líkhús og líkskurðar
stofa. „Þannig bar til, að ungur og þrekmikill sjómaður
drukknaði í lendingu einhvers staðar í grennd við Reykjavík
í tíð Jóns Hjaltalíns landslæknis skömmu eftir stofiiun
læknaskólans gamla. Með einhveijum ráðum tókst Jóni
landlækni að útvega líkið til krufningar handa stúdentun-
um. Lík sjómannsins er flutt í kapelluna og lagt þar á
líkfyalir, en stúdentamir hnöppuðust í knngum kennara
sinn í þessp litla timburhúsi og hlýddu á stuttan en fróðleg-
Haust í kirkjugarðinum við Suðurgötu
an fyrirlestur um líksurðinn. Síðan fékk hann einum
stúdentanna hnífinn og sagði fyrir um, hversu rista skyldi
með einu hnífsbragði allt frá hálsi niður að lífbeini. Nemand-
inn brá hnífnum á háls líksins og risti ristuna löngu, en í
sömu andránni greip stór og sinastælt hönd líksins um
úlnlið hans svo fast, að hann missti hnífsins. Samtímis
reis líkið upp við dogg á líkbörunum, en blóðið spýttist
úr stóru slagæðinni á hálsinum. Á sama andartaki hné
sjómaðurinn út af og í það sinn endanlega örendur."
Bleikra laufa láttu beð
í aðgerðarlitlu veðri varð mér einn daginn gengið suður
í kirkjugarð. Ég ætlaði að leita uppi minnismerkið um Jón
Sigurðsson. í gömlum kirkjugörðum, þar sem eru mosa-
grónir steinar og há tré, hefur vikið um set hinn sári
harmur sem hvflir þar yfir, sem eru nýorpin leiði. í gömlum
kirkjugörðum fyllist hugurinn rósemd, öll dægurmál verða
hjóm eitt, allt verður undarlega afstætt. Ég eigra á milli
hárra legsteina og reyni að ímynda mér hvemig lífí það
fólk lifði sem undir þeim hvflir. Ég geng um elsta hluta
garðsins og virði fyrir mér stóra og glæsilega legsteina.
Síðustu merki um þau efnalegu gæði sem fyrirmenn alda-
mótakynslóðarinnar nutu. Á legsteininum yfir þeim Thor
Jensen og konu hans Margréti Þorbjörgu er innfelld lág-
mynd af þeim hjónum. Yfir listamanninum Guðmundi
Thorsteinssyni, „Mugg" er steinn með mosaikmynd sem
sýnir álft á flugi — svanurinn í Dimmalimm.
Þeir liggja skammt frá hvor öðrum Jón Magnússon fyrr-
um forsætisráðherra og Pétur Pétursson biskup, Það er
líka steinsnar milli tónskáldanna Sveinbjamar Sveinbjöms-
sonar og Sigfúsar Einarssonar. Þama liggja mörg andans
stórmenni sem eftirlétu okkur, sem nú örkum um bæinn,
ódauðleg ljóð sín og sögur.
Steingrímur Thorsteinsson, skáld, kennari við lærða
skólann í Reykjavík og þýðandi margra erlendra öndvegis-
verka, liggur næstuni fyrir miðjum garði, næst Kirkju-
garðsstíg undir stómm steini sem í er greypt mynd af
skáldinu. Þegar hann dvaldi í Danmörku óskaði hans þess
í einu kvæða sinna að hann mætti deyja og hvfla heima á
íslandi. Lokaerindi kvæðisins „Haustkvöld" er á þessa leið:
Fagra haust, þá fold ég kveð
Faðmi vef mig þínum,
Bleikra laufa láttu beð,
Að legstað verða mínum.
„A mildum sólskinsdegi árið 1913 kom dauðinn til hins gamla skálds
og flutti hann hógiega og þjáningarlaust yfir landamærin." segir í formáls-
orðum Jónasar Jónssonar að ljóðum Steingríms.
*
Eg trúði ekki þessari grimmd
í kirkjugarðinum við Suðurgötu liggur fyrsti ráðherra
íslendinga, Hannes Hafstein skáld, grafinn. Áður en hann
dó, klukkan tíu að morgni 13. desember 1922, mátti hann
árum saman bera þungan harm. Hann missti konu sína
I