Morgunblaðið - 04.04.1987, Blaðsíða 24

24 _______________MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 4. APRIL 1987_
Lvðræði osr siðsræði
eftír Gunnlaug
Þórðarson
Um þessar mundir eru 35 ár frá
því að undirritaður hóf pólitískan
feril sinn í Alþýðuflokknum. Vegna
yfirvofandi alþingiskosninga þykir
mér rétt að rifja upp þætti úr þeirri
baráttu, ef það mætti verða öðrum
til fróðleiks og jafnvel gagns.
Hugtökin lýðræði og siðgæði
hafa jafnan verið mér ofarlega í
huga. Frá því að ég fór að hugsa
um stjórnmál varð mér fljótlega
Ijóst að menn lögðu allmismunandi
merkingu í þau hugtök og hafa þau
síðan brenglast í vaxandi mæli
meðal fjölda manna, einkum á allra
síðustu tímum.
Brotalöm í lýðræöinu
Þar sem hér er um reynslu mína
að ræða í stjómmálum er óhjá-
kvæmilegt efnisins vegna að mín
eigin persóna dragist inn í grein
þessa, þótt æskiiegast hefði verið
að geta komist hjá því.
Mér líður seint úr minni fyrsta
flokksþingið, sem ég var kosinn á,
vegna þess hvemig kosið var í mið-
stjóm flokksins. Kjörseðillinn var
óvenjuiegur að mínu áliti vegna
þess að á hann vom einungis prent-
uð nöfn þeirra sem uppstillingar-
nefnd gerði tillögu um. Væri gerð
tillaga um aðra skyldu menn rita
nafn þess, sem flokksþingsfulltrúar
vildu kjósa, og krossa við. Þannig
var punktalína fyrir þessi nöfn á
neðri hluta seðilsins. Mér þótti þetta
ólýðræðisleg vinnubrögð og hafði
orð á því við uppstillingamefndina,
en fékk þau svör að svona hefði
þetta alltaf verið og engin ástæða
að breyta því. Þar sem ég var nýr
í flokknum og nafn mitt var meðal
hinna prentuðu nafna á seðlinum
hafðist ég ekki frekar að, en hugs-
aði mér að þessu skyldi breytt á
næsta flokksþingi, þannig að komið
yrði Iýðræðislegri skipan á val for-
ustuliðs flokksins.
Þessum ásetningi mínum var
fylgt eftir á næsta flokksþingi og
var samþykkt, að þegar búið væri
að leita eftir uppástungum um
hveijir skyldu sitja í miðstjórn
flokksins skyldi kjörseðillinn prent-
aður eða vélritaður með öllum
nöfnunum í stafrófsröð og þannig
enginn mismunur gerður á hveijir
væm í boði. Mun þessi háttur hafa
verið hafður á frá því. Það leyndi
sér hins vegar ekki að þetta brölt
mitt mætti andstöðu meðal sumra
fomstumannanna og afleiðingin
varð sú að ég kolféll í kosningu til
miðstjómar.
Þegar það kom á daginn urðu
sumir á flokksþinginu hræddir um
að ég myndi fara í fylu út af þess-
ari sneypu, sem talið var að ég
hefði orðið fyrir, en auðvitað var
það misskilningur, því mér þykir
sjálfsagt að menn komi og fari úr
miðstjóm eftir því, sem verkast vill.
Á næsta flokksþingi náði ég aftur
kosningu í miðstjóm flokksins.
Þingseta takmarkist
við þijú kjörtímabil
í röð í sama kjördæmi
Á íjórða flokksþinginu, sem ég
sat, flutti ég tillögu um að enginn
mætti sitja á Alþingi lengur en 3
kjörtímabil í röð í sama kjördæmi.
Mér fannst þá ískyggilegt hve sum-
ir þingmenn sátu lengi á þingi og
það án þess að þeir létu neitt að
sér kveða. Dæmi væri um menn,
sem setið hefðu á Alþingi í meira
en fjóra áratugi og með þrásetu
sinni haldið heilli kynsióð utan
þings. Væri einhver alþingismaður
talinn flokknum ómissandi gæti
hann einfaldlega boðið sig fram í
öðru kjördæmi og þannig kynnst
nýjum viðhorfum og nýjum kjósend-
um, því enda þótt þingmaður væri
kosinn í tilteknu kjördæmi væri
hann fulltrúi þjóðar sinnar á Al-
þingi. Það að þingmaður hyrfi af
þingi eitt kjörtímabil gæti og verið
mjög hollt fyrir hann sjálfan. Mörg-
um árum seinna sagði þingmaður,
sem sat á þingi í meira en 40 ár og
í fjölda ára í ríkisstjóm, að það
hefði verið mikill lærdómur fyrir sig
er hann komst í stjómarandstöðu
eða var ekki lengur ráðherra.
Það hefði tvímælalaust verið holl
reynsla fyrir hann á sama hátt að
vera utan þings eitt kjörtímabil.
Mér finnst Steingrímur Her-
mannsson einmitt hafa sýnt þann
rétta lýðræðislega skilning er hann
fór úr Vestfjarðakjördæmi í Reykja-
nes; slíkir fomstumenn sem hann
ættu að geta boðið sig fram fyrir
flokk sinn í hvaða kjördæmi sem
væri og sýnt þar með traust sitt í
flokknum. Það væri alvarlegt skiln-
ingsleysi á inntaki lýðræðis, að hafí
maður farið fram í einu kjördæmi
og náð kosningu mætti hann ekki
reyna í öðm kjördæmi, enda trúi
ég því tæpast að neinn haldi slíku
fram í alvöru. Það er hins vegar
ánægjulegt fyrir manninn að valda
eftirsjá í gamla kjördæminu sínu
og er mér ekki kunnugt um að svip-
uð tilfærsla í öðmm flokki hafí
valdið neinni eftirsjá.
Jafnfráleit er sú hugsun að ein-
hver þingmaður eigi ákveðið kjör-
dæmi vegna þrásetu sinnar þar og
bregðist ókvæða við ef hann félli
við prófkjör og efni þá til sérfram-
boðs gegn flokki sínum. Slíkir menn
hafa ekki þann skilning á lýðræði,
sem hvetjum þingmanni er nauð-
syn, og hefðu aldrei átt að sitja á
þingi.
Meiri fjarstæða þykir mér þegar
einn þingmaður úr hópi alþingis-
manna eins flokks telur sjálfan sig
svo vel til ráðherradóms fallinn, að
hann í sjálfbirgingshætti sínum
neiti að styðja stjómarmyndun
flokks síns, nema hann fái ráð-
herrastól. Auðvitað eiga þingmenn
og flokksfomsta að velja ráðherr-
ana, en ekki undir neinni þvingun.
Mest fjarstæða er þó, að þegar
svona þingmaður sér fram á að
hann verði tæpast ráðherra í næstu
ríkisstjóm, ef flokkur hans stæði
að henni, segi hann sig úr sínum
flokki með lágkúrulegu yfirvarpi
og stefni að sundmng í flokki
sínum. Á sínum tíma fylgdi ég
flokksbróður mínum fram á hengi-
flug slíkra aðgerða og þótti illt að
geta ekki talað um fyrir þessum
ákafa bardagamanni, sem svo mjög
skaðaði flokk sinn.
Tvisvar í framboði
Mér hefur tisvar verið veittur sá
trúnaður að vera í framboði og í
bæði skiptin fyrir Alþýðuflokkinn.
Það var í Barðastrandarsýslu 1953
og á ísafírði 1956. Þá var vemleg-
ur hluti þingmanna kosinn í
einmenniskjördæmum. Mér fínnst
það alltaf hafa verið skref aftur á
bak að hafa lagt þau niður. í fyrra
sinnið náði ég næstbesta árangri,
sem flokkurinn hafði fengið fyrr
og síðar í kjördæmi, og munaði
aðeins 30 atkvæðum að ég yrði
uppbótarþingmaður.
I seinna sinnið var framboð mitt
með allsérstæðum hætti. Forustu-
menn Alþýðuflokksins og Fram-
sóknarflokksins höfðu gert með sér
samkomulag í því skyni að leika á
kjördæmakerfíð og freista þess að
fá meirihiuta á Alþingi, þótt aðeins
35%—40% atkvæða yrðu að baki
þeim meirihluta. Þetta var hið svo-
kallaða hræðslubandalag.
Tilræði við lýðræðið
Bragðið sem beita átti var í því
fólgið að Alþýðuflokkurinn reyndi
að ná til sín atkvæðum Framsókn-
arflokksins í þéttbýli og stærstu
kjördæmunum og fá þannig marga
uppbótarþingmenn; til þess að svo
mætti verða skyldi Framsóknar-
flokkurinn ekki bjóða fram í þeim
kjördæmum. Á móti þessu ætlaði
Alþýðufiokkurinn ekki að bjóða
fram í nokkrum fámennari kjör-
dæmum. Þannig féll það í minn
hlut að fá alþýðuflokksmenn til
þess að kjósa Framsóknarflokkinn
í Barðastrandarsýslu, en Guttormur
Sigurbjömsson skyldi tala við
flokksbræður sína á ísafírði og telja
þá á að kjósa Alþýðuflokkinn.
Dr. Gunnlaugur Þórðarson
„Þá þætti vafalaust
flestum, að ríkisstofn-
un, sem greitt hefur
farmgjaid fyrir vöru,
sem ráðherra er um-
boðsmaður fyrir, en
fær endurgreiddan
hluta farmgjaldsins,
eigi lagalegan rétt til
þeirrar greiðslu, en
ekki umboðsmaðurinn.
Það er án efa dæma-
laust að ráðherra
bregðist svona trúnaði
sínum við þá stofnun,
sem hann er yf irmaður
yfir og með því að
stinga slíkri greiðslu í
eigin vasa.“
Við fórum þessa ferð saman og
þá var ekki afráðið hver yrði í kjöri
fyrir Alþýðuflokkinn á ísafirði.
Áuðvitað gerði ég mér vonir um
það, en flokksforustan vonaðist án
efa eftir að fá einhvem heima-
manna til framboðs. Það var um
þessar mundir, sem einn forustu-
manna flokksins klauf hann, en
hann hafði átt þingsæti á ísafirði
og voru afleiðingar þessa klofnings
einna afdrifaríkastar á þeim stað,
þannig að enginn heimamanna
treystist í framboð.
I ákafa stjómmálabaráttunnar
gaf ég því engan gaum hve ólýð-
ræðisleg hugsun var að baki
„hræðslubandalaginu" og hef alltaf
hálfskammast mín fyrir það fram-
boð. Framboð mitt var samþykkt
örfáum dögum áður en framboðs-
frestur rann út. Til ísafjarðar hafði
ég aldrei komið áður fyrr, í þeirri
ferð er áður greinir. Að vísu átti
ég þar nokkra kunningja frá fyrri
flokksþingum en engin ættmenni.
Kosningabaráttan var óvægin og
erfíð. Það var viss þrekraun að
ganga í hús og sýna sig og sjá
aðra. Það fór jafnvel í taugamar á
sumum flokksbræðrum mínum,
þeim fannst ofgert í því efni hjá
mér.
Ef framsóknarmenn í kjördæm-
inu fylgdu tilmælum flokksfor-
ustunnar og kysu Alþýðuflokkinn
og alþýðuflokksmenn styddu flokk-
inn að 2/3 hlutum átti flokkurinn
að fá þingmann kjörinn. Flokks-
bræður mínir á ísafirði töldu mér
trú um að ég væri viss á þing, vafa-
laust til þess að styrkja mig í
baráttunni.
Kúnstin að falla
Útkoman varð hins vegar sú, að
mig vantaði um 20 atkvæði til þess
að verða uppbótarþingmaður.
Formaður flokksins hringdi til mín
og óskaði mér til hamingju með
vamarsigur, þetta væri bara byij-
unin.
Mér varð ljóst að framsóknar-
mennimir á staðnum hefðu staðið
sína pligt, eins og alþýðuflokks-
menn í Barðastrandarsýslu, þar
sem Sigurvin Einarsson var kosinn.
Hins vegar vom bönd gamla þing-
mannsins, sem genginn var yfir til
andstæðinganna, allsterk og hitt
að þeir vom nokkrir innan flokks-
ins, sem töldu án efa varhugavert
að ég fengi of góða kosningu af
ótta við að ég kynni að festast í
sætinu, svo rækilega að heimamenn
kæmust ekki að, en hin nýja kjör-
dæmaskipan, sem komið var á 1959
jók líkur fyrir því.
Það var merkileg reynsla að gera
sér vonir um þingsæti og mistakast.
Ég hugsaði sem svo að það yrði
skemmtilegt viðfangsefni að fylgja
málum eftir í kjördæminu með
miklu meiri fyrirvara til næstu
kosninga. Sá draumur varð að engu
á einni svipstundu er einn fomstu-
manna flokksins fylgdi mér til
flugvélar og sagði mér, að þar sem
framboð mitt hefði mistekist svo
hrapallega, skyldi ég gera mér ljóst
að ekki þýddi að reyna aftur. Við
munum eiga létt með að finna góð-
an heimamann í þinn stað, sagði
hann að lokum. Mér fannst þetta
mjög ólýðræðislegt hjá manninum.
Hann var búinn að ákveða á sitt
eindæmi, að ég skyldi ekki reyna í
þriðja sinn fyrir Álþýðuflokkinn á
Vestfjörðum og honum var greini-
lega léttir í því að segja mér þetta.
Auðvitað hefði kjördæmisráð
flokksins átt að ákveða það á kom-
andi tíma og það lá hreint ekkert
á að hrella mig meira með slíkum
kveðjuorðum. Hins vegar var mér
ljóst, að mér þyddi ekki að reyna
aftur úr því að þessi maður var
mér andvígur, því hann kunni vel
til verka á pólitíska sviðinu.
Starf mitt í flokknum hélt áfram,
en draumur um þingmennsku var
gufaður upp.
Ursögn úr
Alþýðuflokknum
Það var ekki fyrr en 15 árum
síðar að ég sagði mig úr Alþýðu-
flokknum. Það var þegar formaður
flokksins sagði það vera óábyrga
ævintýramennsku, að ætla að færa
landhelgina út í 50 sjómílur, sem
var efniskjarni doktorsritgerðar
minnar. Stjómarandstöðuflokkarn-
ir höfðu gert þá kröfu að kosninga-
máli og eftir slíka yfírlýsingu, sem
áður getur, var mér ómögulegt að
vera iengur í flokknum, eingöngu
af málefnalegum ástæðum og ekki
öðrum. Slík framkoma er ofur eðli-
leg, hins vegar ekki þegar menn
láta sína eigin persónu vega þyngra
en málefnin eins og nú hefur gerst
í stjómmálum okkar.
Siðf erðiskröfur
Það er alltaf erfitt að meta sið-
gæði. Okkur Islendingum hættir til
að taka vægar á í því efni og gera
misjafnari kröfur til manna, en
nokkur önnur þjóð á byggðu bóli.
Nú bregðast menn ókvæða við þeg-
ar ráðherra, sem að mati fjölda
manna hefur brotið reglur opinbers
siðferðis á ýmsa vegu, er látinn
víkja úr ráðherrastóli, þótt um síðir
væri. En það var að mínu mati rétt
aðferð til þess að „statúera exempl-
um“ og þó svo mild, að viðkomandi
mátti vel við una, þar sem hann
var ekki látinn hverfa af lista flokks
síns í kosningum, sem í hönd fóm.
Hins vegar virðist hann, vegna
ímyndaðra réttinda, fylgjandi efsta
sæti flokksins í þýðingarmesta kjör-
dæmi flokksins, hafa talið sig eiga
heimtingu á forsætisráðherrastóln-
um ef til stjórnarmyndunar flokks
hans kæmi. Formaður flokksins
taldi fyrir sitt leyti óhjákvæmilegt
að láta það skiljast, að eðli málsins
samkvæmt yrði hann tæpast ráð-
herra aftur.
Hér var ekki um neinn tvískinn-
ungshátt að ræða af hálfu for-
mannsins þótt þessi ráðherra væri
ekki rekinn af listanum Hka. Auðvit-
að gat hugsast að hann gæti áfram
reynst nýtur þingmaður, þótt hann
þætti ýmissa atvika vejgna ekki
hæfur til ráðherradóms. Aminning-
in, sem í þessu fólst, var mikilvæg.
Það er stórkostlegt að geta rétt
manni hjálparhönd þegar í nauðir
rekur og öll sund virðast lokuð. Það
er vel að ráðherrar geti geit þetta
eða greitt götu einhvers menningar-
máls og hoggið á torleysta hnúta.
Hitt er verra þegar menn rétta fram
hönd fulla af peningum, sem aðrir
hafa lagt í lófann, en láta bónbjarg-
armanninn standa í þeirri trú að
þetta sé hans persónulega hjálp.
Verst er þó ef miðlandinn hefur.
sjálfur tekið sér hluta af hinu veitta
fé í einskonar þóknun eða umboðs-
laun.
Það er hægur vandi að vera góð-
ur maður og gjöfull ef maður þarf
ekki að láta neitt úr eigin vasa.
Það væri líka afbragð fyrir alla,
sem þurfa að greiða söluskatt, að
geta fengið að greiða hann með
skuldabréfum til lengri tíma og
þurfa ekki að óttast lokun þótt þeir
standi ekki í skilum. Komið gæti
til mála í einstaka neyðartilvikum
að leyfa skuldara að greiða með
gulltryggðum skuldabréfum, en
væri slíkt gert af handahófi og
geðþótta ráðherrans til öflunar vin-
sælda væri málið siðlaust.
Það væri ekki síður brot á sið-
ferði íjármálaráðherra að veita
tengdasyni sínum eftirgjöf á sölu-
skatti undir furðulegu yfírskini.
Fyrirgreiðslupólitík, sem beint
eða óbeint gerir kröfur til þess er
hennar nýtur um atkvæði, er sið-
laus. Ekki síður ef ættar- eða
venslabönd eru að baki.
Það væri íjarri góðu opinberu
siðferði, að ráðherra og síst sá ráð-
herra sem færi með æðstu fjármál
ríkisins, héldi áfram að vera starfs-
maður einkafyrirtækis síns, væri
þar á launum og gæti neitað Gjald-
heimtunni um að láta halda eftir
af ráðherralaunum, undir því yfir-
skyni að vera starfsmaður þessa
einkafyrirtækis síns, sem greiða
muni gjöldin. Neita því svo fáum
árum síðar að vita neitt um þetta
sama fyrirtæki, sem greiðir honum
laun, og þykjast ekki vita um
greiðslur er hann, sem prókúruhafí
fyrirtækisins, tekur sjálfur á móti,
en telur þó ekki fram til skatts og
er þó samtímis æðsti ábyrgðarmað-
ur fjármála ríkisins. Hér er um
fjárhæð að ræða, sem nemur árs-
launum verkamanns.
Þá þætti vafalaust flestum, að
ríkisstofnun, sem greitt hefur farm-
gjald fyrir vöru, sem ráðherra er
umboðsmaður fyrir, en fær endur-
greiddan hluta farmgjaldsins, eigi
iagalegan rétt til þeirrar greiðslu,
en ekki umboðsmaðurinn. Það er
án efa dæmalaust að ráðherra
bregðist svona trúnaði sínum við
þá stofnun, sem hann er yfírmaður
yfír og með því að stinga slíkri
greiðslu í eigin vasa.
Eða ef ráðherra með sömu um-
boð lætur ríkisfyrirtæki beina
viðskiptum að þeim fyrirtækjum,
sem veita honum sjálfum umboðs-
laun.
Uggvænlegt ástand
Hér skal látið staðar numið en á
það bent að hvert einstakt atriði
talið hér að framan hefði dugað
með öðrum þjóðum til þess að ráð-
herra yrði ekki vært í stólnum
lengur. Hér á landi verður það
sennilega talin ofsókn, að benda á
svona augljósar staðreyndir, því að
siðferðiskröfur til manna í opinberu
lífí eru vægast sagt slakar.
Þetta er orðið langt mál og væri
þó hægt að tína fleira til. Það er
uggvænlegt í þjóðfélagi okkar ef
slíkt siðgæði á að vera til eftir-
breytni og ef slíkur maður mun
hljóta fjöldafylgi hafandi það eitt
að baráttumáli að verða forsætis-
ráðherra. Þá væri illa komið um
alla framtíð og þjóðin í vanda stödd.
Hver sá sem kýs slíkan mann til
þings, sem er jafnber að því að
kunna ekki skil á almennu siðferði,
leggur blessun sína yfír stjórnmála-
afskipti, sem voru jafn ábyrgðar-
laus og t.d. Perons Argentínufor-
seta ef ekki miklu verri og mætti
fara allt til Afríku í leit að svipuðu.
Nei, vonandi mun tilfinninga-
storminn um að einhver „verndari
litla mannsins" hafi orðið fyrir
„óréttmætri árás“, lægja og fólk
halda stillingu sinni í kjörklefanum,
sú er trú mín og von.
Höfundur er hæstaréttarlögmaður.