Morgunblaðið - 15.05.1987, Blaðsíða 34

'tfóáéíÍNBÍÁÐÍÐ, Fö¥íÖÖAÖUR Í5.VMAf íé'87
34
Verðugt verkefni — oft
var þörf en nú er nauðsyn
eftir Ingibjörgu
Þorgeirsdóttur
Areiðanlega hefur engin kynslóð
„lifað tvenna tímana" í jafn ríkum
mæli og sú er sleit sínum barnsskóm
á fyrsta íjórðungi aldarinnar. Síðan
þá virðist mannlífíð að flestu leyti
gjörsamlega hafa skipt um stakk
og ásýnd, einkum þó tvo síðustu
áratugina gengið í gegnum byltingu
sem ekki varð umflúin en má aðlaga
og umbæta. Og hvergi hefur þessi
bylting orðið augljósari og áhrifarík-
ari en hjá dætrum þessa lands,
kvenþjóðinni. Margt er þar enn ekki
fullmótað og í deiglunni, en margt
hefur þó vissulega breyst og áunn-
ist til bóta, sérstaklega hefur mörgu
nú á seinuðu árum skilað áfram til
raunverulegas frelsis og jafnréttis,
einkum á sviði hvers konar fræðslu
og menntunar, svo og í starfsvali
kvenna og þátttöku þeirra í ýmis-
konar starfí sem enga konu hefði
dreymt um að fá aðgang að fyrir
30 árum. Skýrasta dæmið um þessa
breytingu er ef til vill sú staðreynd
að síðastliðið ár sóttu fleiri konur
háskólanám en karlar.
Af skiljanlegum ástæðum hafa
konur þó fram að þessu að miklum
meirihluta sótt inn á þær mennta-
brautir er helst skila þeim áfram til
þeirra starfsgreina sem að einhveiju
leyti eru tengdar eða skyldar hinum
gömlu hefðbundnu kvennastörfum
svo sem í fósturstörf, kennslu eða
hjúkrun. Hins vegar hafa þær enn
sem komið er miklu síður sótt fram
á stjómunarpallana í atvinnugrein-
unum eða hjá einkafyrirtækjum. Þó
ætla ég að þar hafi þær einnig fyr-
ir löngu sannað hæfni sína.
Nærtækustu dæmin eru líf og störf
margrar sjómannskonunnar og
sumra einstæðu mæðranna nú á
dögum. Og ef við horfum um öxl,
hvarflar hugurinn gjaman til hús-
freyjanna á gömlu sveitaheimilun-
um sem áður vom mörg hver
margfalt íjölmennari en nú er títt.
Munu þar ekki sumar þeirra hafa
stundum þurft á nokkurri stjóm-
visku og hagspeki að halda í öllu
sínu fjölþætta búsumstangi? í minni
sveit og annars staðar þar sem ég
þekkti til áður en byggðaröskunar-
innar miklu um og eftir seinna
stríðið fór vemlega að gæta, ætla
ég að tala heimafólks almennt á
bæjum hafí verið þetta 5—10
manns, og á sumum stórbýlum þar
sem flest var, gat hún numið yfír
bæinn (t.d. að meðtöldum húshjón-
um) allt að þrem til fjórum tugum.
Ofan á bættist svo dagleg gesta-
koma á flestum bæjum. Og sums
staðar urðu næturgestimir áreiðan-
lega fleiri en dagamir á árinu,
einkum á þeim býlum sem í þjóð-
braut vom.
Kjami fólksins á hverjum bæ var
auðvitað bóndinn og húsfreyjan eða
hjónin og bömin, sem vel gat hent
að væm 10—12 talsins, oft einnig
amma og afí, og víða að auki einn
eða fleiri „vandalausra" einstakl-
inga, mismunandi vinnufæra svo
sem vistráðin hjú, unglingar, gamal-
menni og sjúklingur. Gmnneining
heimilisins var alltaf sú sama á
kortinu sem á stórbýlinu, en fjöldi
vinnuhjúa og annarra vandalausra
var hins vegar oftast vemlega meiri
og fjölskrúðugri á því síðamefnda
og annir og umsvif öll þar meiri og
stærri í sniðum. Vissulega byggðist
velferð stórheimilanna mikið á
„dyggum hjúum" en stjómun og
umsj'n húsbænda mátti þar þó síður
en svo vanta. Á stóm heimili hafði
húsbóndinn oft ýmsum störfum að
gegna „utan heimilis" fyrir bú sitt,
og sumir einnig fyrir sveit sína.
Þurfti hann því alloft að vera að
heiman, jafnvel svo dögum skipti,
og vitanlega kom þá forsjá og um-
sjón til að hvíla meira á húsfreyj-
unnL Hun var meginás og kjölfesta
Ifeiprimslífeins sem ávallt var til stað-
Frá Reykjalundi.
ríi '« i !! <
^firrfn
ar. Hún brá sér ekki að jafnaði á
aðra bæi. Helst bar til tíðinda að
hún fór í kaupstaðinn á sumarkaup-
tíðinni og stöku sinnum til kirkju,
ef kirkjan var þá ekki á hennar eig-
in bæ, og þá var nú betra að vera
heima til að taka á móti kirkjugest-
unum. Nú heyra þessi gömlu heimili
að mestu sögunni til. En áður en
ég skil við þetta efni fínnst mér
samt hlýða að minna á eitt „stór-
heimili" sem enn er ferskt og lifandi
í vitund og minni þjóðarinnar og bar
hið tvöfalda nafn Vinnuheimilið
að Reykjalundi. En svo sem ýmsum
mun kunnugt átti það 40 ára af-
mæli þann 1. febrúar 1985.
Vissulega var starfsvettvangur
Reykjalundar strax í upphafí nokkur
annar og stærri en venjulegs heim-
ils. Þar skyldi fyrst og fremst rísa
heilsufarslegur endurhæfingarstað-
ur handa berklasjúku fólki en sem
jafnframt væri þvi raunverulegt
heimili, velbúið, glæsilegt og sér-
stætt „stórheimili", sniðið að nýjum
verkefnum, þörfum og kröfum.
Vegna sérstöðu sinnar þurfti það
sinn eigin lækni. Til þessa mikil-
væga starfs bauðst því ungur
læknir, Oddur Ólafsson. Sjálfur
hafði hann orðið fyrir áreitni berkl-
anna, en nú vígði hann sig þessu
nýja hlutverki fullur framkvæmda-
dugs og bjartsýni. Settist hann
þama fljótlega að með flölskyldu
sinni og bjó þar síðan hátt á þriðja
áratug virtur og vinsæll bæði sem
læknir og aðalstjómandi og „hús-
bóndi" staðarins.
Líkt og önnur myndarheimili vildi
nýja Reykjalundarheimilið standa
sem mest á eigin fótum. Og í sam-
ræmi við það var framlag ríkisins
til þess takmarkað við embættislaun
læknisins og nokkum árlegan fram-
færslustyrk miðað við tölu þeirra
vistmanna sem um lengri eða
skemmri tíma voru lítt eða ekki
vinnufærir. En því miður mátti bú-
ast við að árlega lenti nokkur hluti
af vistfólkinu í þeim hópi. Hins veg-
ar greiddi heimilið kaup hjúkmnar-
konu og allra annarra fastra
starfsmanna. En sem að líkum læt-
ur hafði þetta stóra, fjölþætta
heimili ávallt þörf fyrir nokkuð af
fullvinnandi fólki í erfíðustu störfín
og til verkstjómar. Sumstaðar voru
þó verkstjóramir úr hópi sjálfs vist-
fólksins, svo sem á saumastofunum.
Og staðreyndin var að aðalvinnu-
kraftinn varð að sækja til vistmann-
anna sjálfra, hinna mismunandi
hraustu sjúklinga. Á þeirra herðum
hvíldi að meginhluta rekstur og af-
koma heimilisins. Með vinnu sinni,
minnst 2 klst. á dag (það sem fram-
yfír var, borgaðist út sem kaup),
greiddu þeir sitt daglega framfæri
og læknishjálp, hjúkrun og lyf.
Vinnan var undirstaðan og óefað
ýmsum einnig dýrmætasta heilsu-
lyfíð. Og það var vinnan sem greindi
Systumar Steinunn og Margrét Valdimarsdætur.
Valgerður Helgadóttir
Reykjalund frá venjulegum hælum
og stofnunum. Á Vinnuheimilinu að
Reykjalundi var það skylda og nauð-
syn að ætla vistmanni nokkurt verk
að vinna eftir getu og heilsufari.
Við innskráningu var því hveijum
vísað til staðar við eitthvert starf.
Sumir látnir vinna innandyra í eld-
húsi, borðstofu, á skrifstofunni
o.s.frv.; aðrir utandyra á sumrin við
ræktun og gróðursetningu. Margir
piltar unnu á járn- og smíðaverk-
stæðum staðarins og stúlkur á
saumastofunum. Sumar við sauma-
skap, til heimilisþarfa, en fleiri þó
á saumaverkstæði sölufatnaðarins.
Stærstur var þó hópurinn sem kom
til að vinna við plastiðjuna eftir að
hún tók til starfa á 6. áratugnum.
Mun mörgum enn í fersku minni
Reykjalundarleikföngin sem þeir
léku sér með á bemskudögunum.
Áratugina meðan Reykjalundur var
í sínu upphaflega vinnuheimilis-
formi, mun árlegur fjöldi vistfólks
hafa verið um og yfír 90 manns,
nokkru færri fýrstu árin. Þetta gef-
Snjáfríður Jónsdóttir
ur þó hvergi nnærri rétta hugmynd
um allan þann mannfjölda sem oft
og tíðum fylgdi þessum stað. Minna
má á alla verkamennina sem þar
störfuðu nær óslitið yfir árin við
allskonar byggingarframkvæmdir.
Húsakostur heimilisins var í byrjun
aðeins stórt, grátt braggahverfí sem
ameríski herinn lét eftir sig á mel-
barði uppi í Mosfellssveit að við-
bættum fáeinum smáhúsum sem
komið var upp í skyndi og hýstu
um 25 manns, m.a. fyrsta vist-
mannahópinn, en öll aðalheimilis-
verk, og önnur vinna, fór fram í
bröggunum. Þar var eldhúsið, borð-
stofan, þvottahús og hinar fyrstu
vinnustofur, og þar sváfu bygginga-
verkamennimir sem allir voru þar
einnig í fæði. Hið mikla verkefni,
■ að húsa staðinn frá grunni, kallaði
á mikinn mannafla og dug. Bragg-
amir gátu aldrei orðið annað en
bráðabirgðaskýli. Byggingafram-
kvæmdimar voru fjármagnaðar af
happdrætti SÍBS, gjafafé og lánum.
Ekki leið á löngu þar til smáhúsin
voru orðin 11 og árið 1950 var allt
Stóra húsið (aðalhúsið) tekið í notk-
un og þá í árslokin var tala vist-
manna orðin 90. Hér hefur aðeins
verið stiklað á því stærsta sem
vísbendingu um hve þetta heimili
var margþætt og stórt í sniðum.
Ótal margt annarra mála verður
hins vegar að liggja utangarðs, m.a.
allt það sem nú gengur sameinað
undir „hattinum" menningarlíf.
Eins verður þó enn að geta: hinnar
miklu gestanauðar sem fylgdi staðn-
um, bæði vegna heimsókna til vina
og vandamanna og sakir stöðugs
streymis innlendra og erlendra til
að sjá staðinn og skoða. Og ótaldir
verða allir þeir sem settust þar við
hlaðið matborð eða kaffíveitingar
auk heimilismanna. Auðvitað fylgdi
allri þessari risnu bæði kostnaður
og margvísleg aukaönn, svo sem í
eldhúsi og borðstofu, og á fleiri svið-
um. Um árabil var líka þetta sér-
stæða, glæsilega heimili ekki aðeins
stolt sinnar eigin þjóðar, heldur
einnig fyrirmynd sem grannþjóðim-
ar, einkum á Norðurlöndum, litu
gjaman til með nokkurri undran og
aðdáun. Og fjölmargir hópar þaðan
lögðu leið sína til að skoða það eig-
in augum.
Það gefur augaleið að margra
hugir og hendur áttu hlut í því að
byggja upp Vinnuheimilið að
Reykjalundi og halda því í vexti og
reisn áfram gegnum árin. Þar var
auðvitað skerfur hinna föstu og
lausu starfsmanna, lækna og ann-
arra hvað mestur og mikilvægastur.
Flestir þeirra bjuggu á staðnum og
þeir og þeirra íjölskyldur því nálæg-
ustu nágrannar og vinir heimilisins.
En hlutur vistmannanna sjálfra var
heldur ekki lítill. Margir þeirra komu
til að dvelja þar áram saman og
bára þá gjaman heill þess og hag
fyrir bijósti ekki síður en dygg hjú
áður fyrr fyrir sínum heimilum. En
saga Reykjalundar er of stór til
þess að verða hér nánar rakin eða
sögð. Sem dæmi vil ég þó í lokin
nefna tvær konur sem Reykjalundur
var svo lánsamur að fá til stjómun-
ar og starfa strax frá byijun, þær
Valgerði Heigadóttur, hjúkranar-
og forstöðukonu heimilisins (sem
reyndar var gamall berklasjúkling-
ur), og matráðskonuna Snjáfríði
Jónsdóttur. Báðar þessar konur hel-
guðu staðnum krafta sína tvo fyrstu
áratugi hans. Hjá þeim hélst í hend-
ur brennandi áhugi, dugnaður,
fómfysi og skyldurækni, hagsýni,
reglusemi og smekkvísi. Þennan
stað, þetta „vígi“ fólksins í sameig-
inlegu átaki þess gegn vágestinum
mikla, berklaveikinni, mótuðu og
skópu þessar konur öllum öðram
fremur og gjörðu hann þegar frá
upphafí að því fyrirmyndarheimili
er raun varð á og þjóðin má heldur
aldrei gleyma.
En „nú er öldin önnur" og á
þvílíkum breytingatímum sem okkar
stendur fátt við í sama forminu til
lengdar. Að slepptum endurhæfíng-
arstöðum, sjúkradeildum og elli-
heimilum, virðast þægilegir
bitastaðir og notalegir skammtíma
gististaðir, allt upp til fínna hótel
af bestu gerð, vera nú það sem
tíminn kallar á. Því er líklegast að
á þeirri leið verði helst að leita stór-
heimilanna í dag og í næstu framtíð.
Hinn sívaxandi ferðamannafjöldi
bendir einnig til þess að hér geti
verið um nokkuð öraggan og vax-
andi atvinnuveg að ræða með víðan
starfsvettvang og ekki síður hentug-
an konum en körlum. Allir vita að
matseld á heimilum hefur verið
hefðbundið 'kvennastarf um aldir.
Og í kaupstöðum, ekki síst hér í
Reykjavík, stóðu konur margoft fyr-
ir matsölu áður fyrr eða höfðu
„kostgangara" eins og sagt var og
urðu margar þeirra þekktar og vin-
sælar mjög.
Fátt var þá um hótel móts við
það sem nú gerist, en enginn þarf
að ætla að Hótel Borg sé það fyrsta.
Margt eldra fólk kannast vel við
nöfn eins og Hótel Hekla, Hótel
ísland, Hótel Vík, Hótel Skjaldbreið
o.fl., þótt nú séu flest þessi gömlu
hús ýmist rifín eða brannin. Og
sjálfsagt hafa konur unnið þama
við allskonar þjónustu, en, ef að
líkum lætur, karlar oftast stjómað
og ráðið fyrir. Á einum stað réðu
þó konur fyrir alllengi svo að eftir
var tekið, þ.e.a.s. á Hótel Skjald-