Morgunblaðið - 02.07.1987, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 2. JÚLÍ 1987
„Skilningur á mikil-
vægu starfi háskólans
vex úti í þjóðfélaginu“
Ræða Sigmundar
Guðbjarnasonar
rektors á Háskóla-
hátíð 27. júní
Forseti íslands, Vigdís Finn-
bogadóttir, menntamálaráðherra,
Sverrir Hermannsson, kæru
kandidatar og gestir, ágætu sam-
starfsmenn.
Ég býð ykkur hjartanlega vel-
komin á þessa hátíð er við lítum
til helstu viðburða þessa háskólaárs
sem senn er liðið og afhendum
kandidötum prófskírteini.
Á þessu háskólaári voru skráðir
til náms 4.428 stúdentar þar af
voru nýinnritanir 1.908 en útskrif-
aðir verða alls 529 kandidatar.
Þetta árið hefur verið Háskóla ís-
lands giftudijúgt. Starfíð hefur
verið þróttmikið og er unnið að
mörgum erfiðum verkefnum á sviði
kennslu og rannsókna, þjónustu og
stjómsýslu háskólans. Við lítum
björtum augum til framtíðarinnar
og munum efla starfsemina á ýmsa
lund, ekki síst með nýrri tekjulind.
Tekjur af Happdrætti háskólans
ijármagna allar byggingafram-
kvæmdir háskólans svo og tækja-
kaup _og viðhald húsa að mestu
leyti. Á þessu ári var bætt við nýrri
tegund af happdrætti, þ.e. skyndi-
happdrætti, svokallaðri Happa-
þrennu. Happaþrennan mun
reynast háskólanum happasæl þvi
salan reyndist strax meiri en spáð
var og tekjur háskólans því meiri
en ráð var fyrir gert. Fari svo sem
horfír mun Happaþrennan gera
okkur kleift að byggja upp og bæta
starfsaðstöðuna hraðar en áætlað
var. Kunnum við landsmönnum hin-
ar bestu þakkir fyrir þessar ágætu
viðtökur. Getum við þannig tekið
hús verkfræði- og raunvísindadeilda
í notkun nú í september, hálfu ári
fyrr en ráðgert var. Jafnframt get-
um við haldið fullum framkvæmda-
hraða við innréttindu á húsi
læknadeilda.
Á liðnu hausti fagnaði Háskóli
íslands 75 ára afmæli með sam-
komu hér í Háskólabíói 4. október
og með margvíslegri kynningu á
sögu háskólans og starfi, bæði í
blöðum og sjónvarpi svo og með
Opnu húsi. Gefín var út Byggingar-
saga háskólans fram til 1940 og
hafínn er undirbúningur að útgáfu
byggingarsögu frá 1940 fram til
1990. Tímarit Háskóla íslands hóf
göngu sína á árinu en því er ætlað
að kynna starfsemi háskólans svo
og vísindi og listir almennt. Rann-
sóknaskrá háskólans kom út á liðnu
hausti en þar voru einstök rann-
sóknaverkefni kynnt. Sýndar voru
tvær myndir í sjónvarpi uni Há-
skóla íslands, önnur fjallaði um
sögu háskólans fram til 1940, hin
myndin fjallaði um starfsemi há-
skólans nú á tímum. Þessi viðamikla
kynning tókst vel og hefur aukið
jákvæða umfjöllun og veljvilja
landsmanna í garð háskólans.
Merkasta afmælisgjöfin sem há-
skólinn fékk var fyrirheit ríkis-
stjómarinnar um að fjórfalda
fjárveitingar í Rannsóknasjóð há-
skólans úr 5 m.kr. í 20 m.kr. á
næstu fjórum árum og veitt var
aukafjárveiting að upphæð 3 m.kr.
Þakka ég menntamálaráðherra
Sverri Hermannssyni vasklega
framgöngu í þessu máli og ágætt
samstarf. Jafnframt gaf Reykjavík-
urborg 7,5 m.kr. og Rannsóknaráð
ríkisins 8 m.kr. til þess að byggja
líftæknihús á Keldnaholti sem verð-
ur eign háskólans. Vil ég færa
borgarstjóra og framkvæmdastjóra
Rannsóknaráðs sérstakar þakkir
fyrir stuðning þeirra.
Menntastefna háskólans er
margþætt og er einn þátturinn sá
að styrkja undirstöðumenntun fyrir
háskólanám. Háskóli íslands mun
næsta haust gefa út leiðbeiningar
fyrir framhaldsskólana og nemend-
ur þeirra. Háskóladeildir hafa nú
þegar skilgreint þær kröfur um
undirstöðumenntun sem nemendur
þurfa að uppfylla til þess að þeim
nýtist háskólanámið sem best.
Stefnt er að frekari kynningu á
háskólanáminu sjálfu, bæði til-
högun náms og jafnframt hverskon-
ar starfstækifæri eru möguleg að
námi loknu.
Eitt af nýmælum í háskólanum
er virkt framgangskerfi fýrir alla
háskólakennara. Nú er unnt að
veita stöðuhækkun og launahækk-
un á grundvelli verðleika og afkasta
í starfi. Hæfniskröfur fyrir kennara
og viðmiðunarreglur eða leiðbein-
ingar fyrir dómnefndir hafa verið
skilgreindar af háskóladeildum.
Geta lektorar vænst hækkunar í
stöðu dósents og dósentar nú hækk-
að í prófessorsembætti að undan-
gengnu mati dómnefndar og að
uppfylltum hæfniskröfum viðkom-
andi deildar. Slíkt framgangskerfi
mun verða mikilvægur hvati til
aukinna dáða í starfí þegar menn
fá umbun fyrir aukið framlag og
frumkvæði, einkum í kennslu og
rannsóknum.
Skilningur á mikilvægu starfí
háskólans vex úti í þjóðfélaginu og
þá einnig stuðningur við háskólann.
Þessi aukni skilningur og stuðning-
ur kemur fram í ýmsum myndum,
bæði frá samtökum, fyrirtækjum
og einstaklingum. Mikilsverður er
stuðningur Reykjavíkurborgar, en
bæði borgarstjóri og borgarstjóm
hafa sýnt mikinn áhuga á að efla
háskólann og samstarf við hann.
Er þeim ljóst mikilvægi háskólans
fyrir Reykjavíkurborg og landið allt.
Stuðningur Reykjavíkurborgar við
byggingu tveggja tæknigarða,
Líftæknihúss á Keldnaholti fyrir
starfsemi á sviði líftækni og efna-
iðnaðar og Tæknigarðs í nágrenni
Raunvísindastofnunar fyrir raf-
einda-, tölvu- og upplýsingatækni,
mun vafalítið hraða þróun og hag-
nýtingu þekkingar á þessum sviðum
í landinu.
Líftæknihúsið verður reist fyrir
afmælisgjafír Reykjavíkurborgar
og Rannsóknaráðs ríkisins eins og
áður var getið. Verður húsið eign
Háskóla íslands en aðstaðan síðan
leigð út bæði stofnunum og fyrir-
tælqum til rannsókna og þróunar-
starfa. Tæknigarðurinn verður
byggður í samvinnu Reykjavíkur-
borgar, Þróunarfélags íslands,
Félags islenskra iðnrekenda,
Tækniþróunar hf. og Háskóla ís-
lands. Verður aðstaðan leigð á sama
hátt til rannsókna og þróunarstarfa
og mun Háskóli Islands eignast
þetta húsnæði á 20 árum. Áætlaður
byggingakostnaður er 70 m.kr.
Þessi þróun ber vitni vaxandi
skilningi forsvarsmanna sveitarfé-
laga og fyrirtækja á mikilvægi og
möguleikum rannsókna og þróunar-
verkefna.
Vaxandi skilningur og stuðning-
ur kemur einnig úr öðrum áttum,
frá einstaklingum og velunnurum
háskólans. Háskólinn er ætíð opinn
öllum þeim sem vilja veita honum
stuðning eða þiggja þjónustu hans.
Um þessar mundir eru háskólar
undir smásjá, miklar kröfur eru
gerðar til þeirra og er grannt skoð-
að hvernig þeir uppfylla þessar
kröfur.
Hugtakið háskóli hefur tekið
breytingum á síðustu áratugum
einkum þegar rætt er um skóla á
háskólastigi án þess þó að átt sé
við háskóla í hefðbundnum skiln-
ingi. í hefðbundnum háskóla eða
Universitas er hlutverkið tvíþætt,
annars vegar að stunda vísindaleg-
ar rannsóknir og þjálfa nemendur
til vísindastarfa, hins vegar að
mennta nemendur og þjálfa til
ákveðinna embætta og starfa. Meg-
inhlutverk háskóla hafa verið
óbreytt um aldir en þau hlutverk
eru varðveisla, öflun og miðlun
þekkingar. Hlutverk háskóla eru
jafnframt varðveisla menningararfs
liðinna kynslóða, að varðveita það
besta sem hefur verið hugsað og
skrifað, svo og að miðla nemendum
stöðugt af nýjum menningar- og
menntastraumum.
Á síðustu áratugum hafa sprottið
upp aðrar tegundir háskóla eða
skóla á háskólastigi sem leggja
megináherslu á kennslu og verk-
þjálfun en litla eða enga áherslu á
vísindalegar rannsóknir. Slíkir skól-
ar eru einkum sérskólar ýmiskonar
og starfsþjálfunarskólar, t.d. kenn-
araskólar, tækniskólar og listaskól-
ar. Aðsókn að slíkum skólum vex
hröðum skrefum víða í Evrópu og
Bandaríkjunum.
Þessi þróun er þegar hafin hér á
landi og mun slíkum skólum fjölga
á næstu árum. Háskóli íslands mun
starfa með slíkum skólum og styðja
þá í þeirri viðleitni að efla menntun
- í landinu. Viðhorf nemenda víða um
lönd eru þau að sækja meira í
starfsnám; þeir vilja í auknum
mæli móta nám sitt sjálfír og velja
námskeiðin í samræmi við eftir-
spum á vinnumarkaði.
Háskólar á Vesturlöndum verða
fyrir áþekkri gagnrýni og er for-
vitnilegt að gefa henni gaum. Þessi
gagnrýni er einkum eftirfarandi:
1. Háskólar leggja of mikla
áherslu á menntun og þjálfun há-
skólakennara og vísindamanna.
2. Framhaldsnám og verkefni
nemenda eru of tengd þörfum há-
skólakennara sjálfra.
3. Háskólar leggja of litla áherslu
á að þjálfa framkvæmdamenn og
athafnamenn sem þora að taka
áhættu.
4. Háskólar eru of íhaldssamir,
þeim er illa stjómað og þeir eru
ekki fallnir til að mæta þörfum þjóð-
arinnar.
Hafa ber í huga að stjómun há-
skóla er verulega frábmgðin stjóm-
un fyrirtækja. Stjómun háskóla
einkennist af veikri miðstýringu og
valddreifíngu til háskóladeilda, svo
og af fmmkvæði háskóladeilda.
Sumt af þessari gagnrýni þekkjum
við einnig hér við Háskóla fslands.
Vandamál háskóla em einnig
víðast hvar þau sömu en þau em
einkum þessi:
1. Takmörkuð geta þjóðfélagsins
til að veita nægilegu fé til háskóla
svo þeir geti uppfyllt kröfur um
kennslu, rannsóknir og þjónustu.
2. Takmörkuð geta háskóla til
að mæta akademískum kröfum.
3. Aukinn þrýstingur á háskóla
til að mæta skammtímaþörfum
þjóðarinnar þegar meginmarkmiðin
taka mið af langtímaþörfum.
4. Barátta við stöðnun, því þörf
fyrir faglega endurhæfingu og
símenntun vex ört.
5. Vægi kennslu, rannsókna og
þjónustu. Hagnýt sjónarmið mega
ekki skaða undirstöðurannsóknir
eða þær greinar sem em síður hag-
nýtar.
Ýmsir óttast hagsmunaárekstra,
óttast að hagnýtar rannsóknir vaxi
á kostnað undirstöðurannsókna sem
em eitt af meginverkefnum há-
skóla. Ekki tel ég ástæðu til að
óttast slíka þróun við Háskóla ís-
Sigmundur Guðbjarnason
lands þar sem megin viðfangsefnin
em undirstöðurannsóknir. Við lifum
í þekkingarþyrstum heimi þar sem
þekking og færni em í vaxandi
mæli verslunarvara. Við leitum fjár-
stuðnings hjá stjómvöldum, sem
leitast einnig við að styrkja atvinnu-
líf og efnahag landsmanna. Það er
því eðlilegt að við reynum að miðla
öðmm af þeirri þekkingu sem við
höfum aflað, að háskólinn stuðli að
hagnýtingu þekkingar í landinu eft-
ir því sem kostur er. Eftir sem áður
hafa háskólakennarar rannsókna-
frelsi og velja sjálfir þau viðfangs-
efni sem þeir glíma við. Vísinda-
menn okkar vinna að verkefnum
sem þeir sjálfír telja mikils virði.
Þeir vilja veita öðmm hlutdeild í
afrakstrinum, gefa öðmm kost á
að njóta árangursins og nýta niður-
stöðumar. Það er hins vegar nýtt
viðhorf að þeir sem vilja nýta slíkar
rannsóknaniðurstöður í atvinnu-
skyni verða að greiða fyrir slík
not. Með þessum hætti viljum við
afla fjár til frekari rannsókna.
Á 75 ára ferli hefur Háskóli ís-
lands eflst úr tiltölulega fábreyttum
embættismannaskóla í ijölhæfa
mennta- og vísindastofnun. Upp-
byggingin hefur orðið í áföngum
og er nú tímabært að endurskoða
stefnu háskólans með hliðsjón af
stöðu mála og nýjum áherslum í
upplýsinga- og tækniþjóðfélagi
nútímans. Slík endurskoðun á
markmiðum og starfsemi háskólans
ætti í fyrsta lagi að skerpa skilning
kennara á æskilegum áherslum og
breytingum í eigin starfí, í öðm
lagi að vekja athygli á stöðnun og
jafnvel vanræktum sviðum ef slíkt
er fyrir hendi, og í þriðja lagi að
benda á nauðsynlegar úrbætur í
kennslu og aðstöðu til kennslu ef
þurfa þykir.
Ljóst er að pörf fyrir aukna
menntun vex ört og kröfur um
bætta þjónustu á þessu sviði fara
vaxandi. Aðsókn að öldungadeild-
um framhaldsskólanna sýnir að
menntunin er ekki lengur forrétt-
indi unga fólksins. Eldri nemendur
leita menntunar í vaxandi mæli því
með aukinni menntun fjölgar
starfstækifæmm og jafnframt
tækifæmm til meiri lífsfyllingar.
Háskólinn verður því að leita leiða
til að mæta slíkum þörfum, þ.e.
veita nemendum tækifæri til að
stunda nám með starfi, veita tæki-
færi til að vera í hlutanámi þótt
það taki tvöfalt lengri tíma. Þetta
er aðeins eitt dæmi af þeim mörgu
verkefnum sem bíða úrlausnar í
dag.
Kæm kandidatar.
I dag takið þið við prófskírteini
úr hendi deildarforseta og fáið
formlega staðfestingu á því að hafa
lokið háskólaprófi og hafa þar með
lokið mikilvægum áfanga í lífi ykk-
ar.
Háskóli íslands óskar ykkur og
fjölskyldum ykkar til hamingju með
þennan árangur og þakkar ykkur
samstarfið á liðnum árum.
Þið sáuð hér áðan lýst kjöri heið-
ursdoktors þegar prófessor Jóni
Sigtryggssyni var sýndur sá mesti
sómi sem Háskóli íslands getur
sýnt nokkmm manni, að sæma
hann doktorsnafnbót í heiðurs-
skyni. Sá sómi er verðskuldaður og
lýsti deildarforseti tannlæknadeild-
ar því hvemig prófessor Jón Sig-
tryggsson byggði upp tannlækna-
deild, en það var mikið afrek við
þær aðstæður sem þá voru fyrir
hendi.
Með því að nefna þetta nú vil
ég vekja athygli ykkar á því að lífið
býður upp á tækifæri til margskon-
ar afreka, sem em unnin í kyrrþey,
önnur verða að fréttaefni. Vett-
vangurinn er breiður og viðfangs-
efnin em mörg en kröfumar em
þær sömu þegar upp er staðið, að
skila vel unnu verki.
Tómas Guðmundsson skáld segir
svo á einum stað í ljóðum sínum:
Og enginn fær til æðri tignar hafist
né öðlast dýrri rétt en þann
að geta vænst af sjálfum sér og krafist
að saga landsins blessi hann.
Prófessor Jón Sigtryggsson hef-
ur skilað vel unnu verki og getur
verið ykkur sem fyrirmynd ásamt
öðmm þeim brautryðjendum sem
byggt hafa upp Háskóla íslands, já,
sem byggt hafa upp það þjóðfélag
sem við nú njótum góðs af. Við
njótum nú afraksturs þess erfiðis
sem forverar okkar lögðu á sig til
að búa okkur betri heim.
Skáld æskunnar, ástar og vonar
segir ennfremur:
En kynslóð nýja til starfa kallar
sá dagur sem órisinn er
og nú er ykkar dagur að rísa. Ykk-
ar bíða mikil ævintýri, þið munuð
sækja á brattann, oft með storminn
í fangið. Að leiðarlokum munuð þið
ylja ykkur við minningamar um
sigra og ósigra, um gleði og sorgir,
en þannig verður lífsins saga.
Eitt af því sem menn vilja frekar
gefa en þiggja em ráð. Ég ætla
samt að gefa þér nokkur ráð, kæri
kandidat. Fyrsta ráðið er að vera
heiðarlegur. Reyndu ekki að blekkja
aðra og enn síður sjálfan þig. Heið-
arleikinn veldur þér minnstum
áhyggjum, minni streitu og kvíða
og eykur veg þinn og traust í
hvívetna.
Annað ráðið er að vera vandvirk-
ur, og skila vel unnu verki.
Fagmennska þín og vönduð vinnu-
brögð ráða mestu um starfsframa
þinn og launakjör. Allt flaustur og
fúsk skaða mest þann sem hefur
slíkt í frammi; fúskaranum treystir
enginn fyrir vandasömu verki.
Þriðja ráðið er að temja þér
umburðarlyndi, vertu ekki dóm-
harður. Þú skalt hafa í huga að þú
ert skammt á veg kominn í lífsins
skóla, mörg þyngstu prófin em
framundan. Sýndu samferðamönn-
um þínum þolinmæði. Þú munt
sjálfur rata í margar þær raunir
sem þú fordæmir í dag. Verðmæta-
mat þitt mun breytast, þrítugur
hugsar þú öðmvísi en tvítugur og
fimmtugur leggur þú enn annað
mat á sömu hluti. Viðhorf okkar
breytast stöðugt á lífsleiðinni og
kröfumar til lífsins einnig.
Skáldið gefur þessi ráðin:
Að leik og námi gakk þú heill og glaður
og ger þér ljóst að þú ert sá
er æ skalt verða meiri og betri maður
því meira sem þig reynir á.
Og lát þú æska, vit og anda verða
þá vængi sem þér lyfta hæst,
að sannist þegar sést til þinna ferða,
að sigling þín var djorf og glæst.
Já vissulega em miklar vonir
bundnar við hveija nýja kynslóð,
við vel menntað, þróttmikið og dug-
legt fólk enda segir skáldið svo:
Við vitum frá æskunnar ami skal risa
sá eldur, sem þjóðunum veginn má lýsa
til fegurra framtíðarlands.
Við væntum vissulega mikils af
ykkur, við væntum vinnusemi og
vandvirkni, framtakssemi og fram-
fara, við væntum dijúgra dags-
verka. Við árnum ykkur heilla og
óskum ykkur farsældar í framtíð-
inni. Guð veri með ykkur.