Morgunblaðið - 07.07.1987, Blaðsíða 47

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 7. JÚLÍ 1987
47
þannig hefur ensk tunga verið opin
fyrir áhrifum og breyst og aðlagast
á hveijum stað. Eins og höfundar
segja, „breytingar á máli berast að
neðan“. Enskir málhreinsunarmenn
á Englandi segja aftur á móti, að
málið „breytist vegna vanþekking-
ar“, koðni niður og spillist. Höfund-
ar fja.Ha nokkuð um máldeilur sem
uppi eru á Englandi nú. Gott dæmi
um viðhorf þeirra sem telja ensku
máli hættu búna er umsögn Somers
lávarðar: „Ef til er lágkúrulegra
mál á jarðkringlunni, en bandarísk
enska, þá þætti mér vænt um að
fá að vita hvað það væri.“
Enskan á sér langan myndun-
artíma, forsendumar að þeirri gerð,
sem nútíma enska er, eiga sér sögu
í þremur innrásum og einni menn-
ingarbyltingu. Daniel Defoe sagði
um enskuna: „Latína, engilsaxn-
eska, normannska“. Og þótt nú
hagi svo til, að enskan sé heimsmál-
ið eða „lingua franca" nútímans,
þá er ekki ólíklegt að Robert Burch-
fíeld, aðalritstjóri Oxford English
Dictionary, spái rétt, þegar hann
líkir ofurveldi enskunnar nú á dög-
um við veldi latínunnar í rómverska
heimsveldinu. Með hruni Rómaveld-
is, kvistaðist látínan niður í nokkrar
tungur, spænsku, frönsku, ítölsku,
allar mótaðar af áhrifum innrásar-
þjóðanna. Burchfíeld spáir því að
eins muni fara um enskuna, þegar
engilsaxneskar þjóðir ráði ekki
lengur heiminum.
Þetta er mjög fróðleg og
skemmtileg bók, fjöldi mynda og
uppdrátta fylgja í texta.
„Meðvitund og tungumál eru
samofin ...“ Víxlverkanir samfé-
lags og tungumáls eru grundvöllur
og kveikja sögunnar. Wilhelm von
Humboldt var höfundur nútíma
málvísinda, þótt hann sjálfur teldi
mjög hæpið ef ekki fráleitt að nota
hugtakið „vísindi" um málrann-
sóknir. Hann notar „Studium" eða
„Kunde" um þessi efni, „sérhvert
tungumál er ekki endanlegrar gerð-
ar“. Humboldt skrifar: „Orð og
hugsun eru háð hvort öðru og því
er tungumálið ekki aðeins tjáning-
arform, sem notað er til þess að tjá
þegar þekkt sannindi, heldur
kveikja hugmynda að nýjum upp-
götvunum...“
Chomsky talar um „vöxt“ máls-
ins með hveijum einstaklingi, sem
hann telur að orsakist af hvatningu
umhverfisins og meðfæddum eigin-
leikum fyrir málnotkun. Hann
heldur því fram að það væri óger-
legt að læra mál til einhverrar
hlítar, nema að meðfæddir eigin-
leikar væru fyrir hendi, sem eru
þess eðlis að fyrsti vísirinn að mál-
notkun magni margföldun hæfileik-
ans og að þannig „vaxi“ málfæmin
af sjálfu sér, þegar hún hefur einu
sinni verið vakin. Kveikja þessara
kenninga er sú staðhæfing von
Humboldts „að málfhæfnin skapi
endalausa hæfni til sjálfgefinnar
málhæfni. . .“, þ.e. takmarkað fyr-
irbæri í sjálfu sér sé leið til enda-
lauss fjölbreytileika og sköpunar,
að mál skapi mál.
Ferdinand de Saussure endumýj-
aði og endurskóp kenningar von
Humboldts um málrannsóknir í riti
sínu „Cours de linguistique génér-
ale“, en þriðjungur þess rits fjallar
um þróun og nýsköpun tungumáls-
ins. Bloomfield minnist á kenningar
von Humboldts í riti sínu „Langu-
age“ 1933, þar sem hann telur
hann vera brautryðjanda um rann-
sóknir á formgerð þjóðtunga.
Von Humboldt talar um málið
sem „spegilmynd heimsins" og sem
slíkt er það bundið persónulegri
meðvitund og því djúpstæðari og
víðari meðvitund eða sjálfsvitund,
því magnaðri verður málvitundin.
Þessi einkenni koma skírast í ljós
í skáldskap, skáldin endumýja og
endurskapa og auðga tungumálið,
vegna þess að þeim er gefið óvenju-
legt næmi fyrir orðinu og sjálfsvit-
und þeirra er sívökul, þess vegna
em orð þeirra lifandi. Aukin meðvit-
und frjóvgar tungumálið og lifandi
mál víkkar sjálfsvitundina. Skáld-
skapurinn, ljóðið er fullkomnasta
máltjáningin.
Kveikjan að kenningum von
Humboldts voru rannsóknir hans á
víxlverkunum tungu og sögu í
Baskalandi á Spáni 1801. Síðan
hófust samanburðarrannsóknir
hans á tungumálum og hann komst
að því að viss formgerð væri til
staðar í öllum tungumálum. I þessu
riti er birtur m.a. einn merkasti
fyrirlestur von Humboldts, sem
haldinn var 1 Prússnesku vísinda-
akademíunni 29. júní 1820, „Úber
das vergleichende Sprachhstudium
in Beziehung auf die verschiedenen
Epochen der Sprachentwicklung".
Síðan fylgdu fyrirlestrar um þessi
efni og er úrval þeirra birt í þess-
ari bók, auk þess 33. kapítuli úr
inngangi að rannsóknum hans á
Kawi-málinu á Jövu. „Úber die
Kawi-Sprache auf der Insel Java“,
sem kom út í þremur bindum
1836—39, að von Humboldt látnum.
Þessi inngangur kom út sérprentað-
ur 1836. í 33ja kapítula fjallar
höfundurinn um póesíu og prósa,
en hann áleit að í þeim greinum
risi málkenndin hæst.
Heimspekilegar hugrenningar
von Humboldts um tungumálið eru
inntak þessa inngangs og jafnframt
er hann lykilverk um skoðanir höf-
undarins á mikilvægi málsins, sem
sífijós hvata til aukinnar meðvit-
undar og aðals mannsins. Hann
taldi að tungumálið væri óaðskiljan-
legt meðvitundinni og þar með
væru allar tilraunir til þess að leita
uppruna málsins, sem slíks, þýðing-
arlausar.
Von Humboldt var maður upplýs-
ingarinnar, hann Qarlægðist aldrei
hugmyndir upplýsingarinnar eins
og margir samtíðarmenn hans, sem
urðu alteknir af rómantísku stefn-
unni, en sú stefna mótaði þó viðhorf
hans að vissu marki og varð áreið-
anlega kveikjan að hugmyndum
hans um mikilvægi tungumálsins.
Ahrif kenninga Kants gætir mjög
í verkum hans og heimsskoðun hans
var kantísk og kenningar hans um
tungumálið voru hliðstæða við kate-
góríur Kants.
Þér standa allar dyr opnar
í Nýjabæ á laugardöguin.
Þegar búöirnar í bæn-
um loka er aðeins eitt
til ráöa: Aö versla í
næsta bæ viö.
í sumar er opið í Nýja-
bæ á laugardögum frá
kl. 9-13, á föstudöq-
umtil kl. 21 og alla aðra
daqa til kl. 19.
RÆR
VÖRUHÚSIÐ EIÐISTORGI
HRINGDU

in skuldfærðá_______
greiðslukortareikning
■•íi.r.od.H.nirpr—
SÍMINN ER
691140 691141
2H«r£un!»fo8>ft
Vönduð og þvær veL.
Vestur-þýsku þvottavélarnar frá Miele
þvo einstaklega vel, fara vel með
þvottinn og eru einfaldar í notkun.
Þær eru nákvæmar og áreiðanlegar.
Veldu Miele — annað er málamiðlun.
JÓHANN ÓLAFSSON &C0.HF
Sundaborg 13 — sími (91)688588
IVfiele
• Tekur 5 kg af þvotti
• 47 lítra tromla
• Stiglaus hitastilling
• Lotuvinding, 1 lOOsn/mín
• Kerfi fyrir hálfhlaðna vél
• Orkusparandi kerfi
• Leiðbeiningar á íslensku
• Ryðfrítt stál í tromlum
• Emaleruð utan og innan
• 2 hitaelement
Settu gæðin á oddinn.