Morgunblaðið - 15.07.1987, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVHÍUDAGUR 15. JÚLÍ 1987
Frumglæði rit- #
starfa í Laxnesi
eftírBjömS.
Stefánsson
Halldór Laxness gerir grein fyrir
tilurð Sjálfstæðs fólks i minninga-
bók sinni Úngur eg var (1976,
Sagan af sögu kotúngsins, bls.
218-223). Þetta er spennandi frá-
saga af miklu sálarstríði. Enn
merkilegri verður frásagan í ljósi
minninga Halldórs í bókinni í túninu
heima, sem kom út árið áður. Ég
hef iengi beðið eftir því, að bók-
menntafræðingar sæju það sam-
hengi, sem ég sá þar, og útskýrðu
það, en ekki bólar á því, svo ég viti.
Ég legg fyrir lesendur skilning minn
á kveikjunni að sögunni af Bjarti í
Sumarhúsum og ritstörfum Halldórs
yfirleitt.
Ég riQa fyrst upp greinargerð
Halldórs í Úngur eg var. Hún hefst
haustið 1919 íKaupmannahöfn, þeg-
ar Halldór las skáldsögu Hamsuns,
Gróður jarðar, nýbirta og ákvað að
semja aðra sögu gegn boðskap
Hamsuns. Umhugsunin um yrkisef-
nið hélt áfram í Helsingjaborg um
haustið „og lét mig friðlausan í allan
vetur“, síðan um vorið á Suðursjá-
landi og veturinn eftir í Homafírði,
eins og þar segir
„í öllu þessu vori og sólskini Dan-
merkur var mér einna líkast innanum
mig einsog ég væri staddur í myrkum
afhelli... Ég sat rúma þijá mánuði
í Austur-Skaftafellssýslu veturinn
1920-21, og var allan tímann að
reyna að botna í þeirri hugmynd sem
ég hafði gert mér að yrkisefni."
Stríðið við yrkisefnið hélt áfram f
Los Angeles áratug síðar (1930) og
síðan á íslandi:
„í Ameríku hætti ég í bókstafleg-
um skilningi að vera skáld, hafi ég
verið það áður nema í ímyndun sjálfs
mín. En þriðja árið mitt í Los Angel-
es brá þó svo við í miðjum kæfandi
sumarhitum Kalifomíu, að ég veit
ekki fyrr en ég er enn einu sinni
búinn að negla mig niður við skrif-
borð og byijaður á sögunni um
þennan mann sem var bölvaður af
guði og mönnum ... Ekki var ég fyr
heim kominn en ég var enn rekinn
undan einhvetjum innri forbænum í
útkjálkabygðir landins, heiðardali og
afskekt sjávarpláss, stundum um
hávetur í öllum veðrum, að leita að
þessum déskotans manni, kotúngn-
um.“
Enn gerði hann misheppnaða til-
raun í Berlín sumarið 1932, en svo
kom lausnin:
„Úr Berlín fór ég yfír Stokkhólm
til Rússlands síðsumars og dvaldist
þar eystra frammundir jól. Það var
ekki fyren á gresjum Rússlands í
frosti og hríð snemma vetrar, að
augu mín sem áður voru haldin, lúk-
ast upp fyrir bændaspursmálinu
einsog Lenín setur það fram sem
endurkast af stjómmálabyltingu
daglaunamanna."
Þó að kenningar Leníns hafi eytt
heilabrotunum, sem Hamsun kom á
stað, voru upptökin ekki þan
„Én hér er tími til kominn að gera
lokajátningu um reynslu, sem uppá-
féll mig í bemsku og kynni að bera
f sér frumglæði heilabrota minna um
kotúnginn frá öndverðu. Það er sag-
an um fyrstu líkneskjuna sem hreif
mig á ævinni, þegar ég stóð líklega
sjö ára gamali í fordyri Islandsbánka
andspænis myndinni af útilegumann-
inum eftir Einar Jónsson... þá er
þessi mynd af manninum sem kemur
ofanaf fjöllum með bam sitt í fáng-
inu og konu sfna dauða á bakinu,
stafínn sinn og hundinn, enn hin
sama opinbemn — og áskomn — og
þegar ég sá hana fyrst." (Bls. 223.)
Heimur sjö ára bams nær ekki
langt út fyrir reynsluheim þess. Hvað
var það í reynslu þessa sjö ára
drengs, sem varð til þess, að hann
skynjaði svo sterkt útlagamyndina?
Hver var þessi stælti útilegumaður,
hver var dauða konan, hvert var
bamið?
Það þykir vonandi ekki ótilhlýði-
legt að túlka hér það, sem Halldór
hefur opinberað úr hugarfylgsnum
sfnum f í túninu heima, minninga-
bókinni, sem birtist árið á undan
tilvitnaðri bók (Úngur eg var). Ætla
verður, að hann hafí tjáð sig til að
fá lesendur til að rökræða málið og
álykta um það.
Guðjón Helgason, faðir Halldórs,
var vegaverkstjóri og átti heima í
Reykjavík fyrstu hjuákaparár sín.
Vegaverkstjómin var aðeins sumar-
vinna og utan Reykjavíkur. Litla
atvinnu var að hafa í Reykjavík að
vetrinum og sízt fyrir þá, sem vom
utanbæjar að sumrinu. Guðjón tók
því það ráð að kaupa jörðina Laxnes
í Mosfellssveit og búa þar, en halda
áfram vegaverkstjóm. Þá var Hall-
dór þriggja ára.
Halldór lýsir því, hvemig Guðjón
hvarf að heiman til vegaverkstjómar
að vori í flarlæg hémð og kom ekki
aftur fyrr en að hausti, og líkaði
baminu útilega hans illa. Eftirmaður
Guðjóns í starfí vegaverkstjóra, Jón-
as Magnússon í Stardal, lýsir þessum
nágranna sínum sem einstökum at-
gervismanni um flest sem mann má
prýða. (Hjónin í Laxnesi, Lesbók
Morgunblaðsins 12. og 13. tbl. 1967.)
Umhugsunarefni er, að Jónas gerir
minna úr fjarvistum Guðjóns en
Halldór og kveður hann oftast hafa
komið heim í sláttubyijun, en farið
stundum aftur í vegavinnu snemma
hausts.
Ekki fær Sigríður Halldórsdóttir,
eiginkona Guðjóns, síðri eftirmæli
hjá Jónasi:
„Sigríður var góð móðir og um-
hyggjusöm bömum sínum, vakti yfír
velferð þeirra og að þau nytu sinna
langana til þroska og menntunar,
sem hún líka uppskar ríkulega og
gat glaðzt yfir á efri árum ævi sinnar
Sigríður var innilega bamgóð, þýð
og skilningsgóð, þar sem krakkar
og unglingar áttu í hlut. Hún hafði
sjálf gleði af krökkum og æskufólki,
sem hjá henni var... Vinir og sveit-
ungar söknuðu Sigríðar og fólksins
í Laxnesi. Þar komu margir og það-
an var farið með hlýhug til þess
heimilis."
Halldór minnist móður sinnar í í
Björn S. Stefánsson
„Heimur sjö ára barns
nær ekki langt út fyrir
reynsluheim þess. Hvað
var það í reynslu þessa
sjö ára drengs, sem
varð til þess, að
hann skynjaði svo
sterkt útlagamyndina?
Hver var þessi stælti
útilegumaður, hver var
dauða konan, hvert var
barnið?“
túninn heima á við og dreif. Ég
dreg saman nokkur ummæli til skiln-
ings á sálarstríði Halldórs við
samningu Sjálfstæðs fólks, eins og
nánar verður skýrt:
„Ég held móðir mín Sigríður Hall-
dórsdóttir hafi verið dul kona. Sumir
sögðu að hún mundi líklega hafa
verið þúnglynd að náttúmfari, en það
hefur líklega veitt henni nokkra af-
þreyíngu að eignast lítinn dreing að
hafa hjá sér á sumrin, þó hún hefði
oft áhyggjur af heilsu hans / hún
var talin kona ekki mannblendin, en
þó vingjamleg í ávarpi. Þegar ég
hófst úr bemsku fanst mér þau ár
sem ég bjó við hné þessari konu
hefði ég notið sælu og umhyggju
meiri en aðrir menn og var sannfærð-
ur um að einginn maður hefði átt
eins sæla bemsku. Nú ætla ég að
skrifa um það bók. Einusinni var ég
á ferð í Kaupmannahöfn og sat þar
veislu hjá íslendíngum. Áður en borð
vom upp tekin reis úng kona úr
sæti og rétti mér tímarit þar sem
Verzhinarráð íslands
- heildarsamtök viðskiptalífsins
eftír Sigmar Þormar
Eitt aðalmarkmið Verzlunarráðs-
ins’ er að beita sér fyrir aðgerðum
er stuðla að öflugra atvinnulífi á ís-
landi. Öflugt atvinnulíf er til hags-
bótar fyrir alla. Það bætir lífskjör
og heldur ógn atvinnuleysisins frá
þjóðfélagi okkar.
Verzlunarráð íslands á 70 ára af-
mæli nú í haust. Þrátt fyrir langan
starfstíma og þótt Verzlunarráðið
hafí beitt sér fyrir margvíslegum
framfömm hér á landi er mörgum
starfsemi ráðsins óljós. Algengur
misskilningur er t.d. að tengja starf-
semi Verzlunarráðsins eingöngu við
innflutnings- og smásöluverslun.
Einnig halda sumir að hér sé um
ríkisstofnun að ræða. í raun er starf-
semin mun víðtækari og nær til
viðskiptalífsins alls. En hvað er þá
verslunarráð?
Verslunarráð
Verslunarráð starfa um allan
heim. Verksvið þeirra er allvíðtækt.
Þau beita sér fyrir framfömm á sviði
efnahags- og atvinnumála, skipu-
lagsmála, samgöngu- og fjarskipta-
mála og menningar- og menntamála.
Verslunarráðin em hagsmuna-
samtök og málsvarar viðskiptalífsins
út á við gagnvart sljómvöldum og
almenningi, en inn á við beita þau
sér fyrir að viðskipti séu með heiðar-
legum og heilbrigðum hætti.
Verslunarráð byggja á þeim
gmnni að fijálst framtak einstakl-
inga og frjáls viðskipti miili landa
og innan þeirra nýti framleiðslugetur
þjóðanna á sem hagkvæmastan hátt
og tryggi þannig framfarir og bætt
lífskjör.
Enska heitið á verslunarráðum er
Chamber of Commerce, en stundum
em verslunarráðin nefnd Chamber
of Commerce and Industry (Verzlun-
ar- og iðnaðarráð) eða Chamber of
Commerce, Industry and Agriculture
(Verslunar-, iðnaðar- og landbúnað-
arráð). Með þessum nafngiftum er
reynt að sýna hvað verslunarráðin
em í reynd: Heildarsamtök viðskipta-
og atvinnulífs í viðkomandi landi,
héraði eða bæjarfélagi. Hér á landi
hefur hins vegar uppranalegu nafn-
giftinni verið haldið enda era verslun
og viðskipti óijúfanlegur þáttur í öll-
um atvinnurekstri.
Stofnun Verzlunarráðs
Islands
Verzlunarráð íslands var stofnað
17. september 1917. Stofnendur þess
vom 156 kaupsýslumenn og fyrir-
tæki. Á stofnfundinum var samþykkt
einróma tillaga um stofnun „fulltrúa-
nefndar fyrir verslun, iðnað og
siglingar er nefndist Verzlunarráð
íslands".
Ýmislegt bar til að Verzlunarráðið
var stofnað á þessum tíma. í fyrri
heimsstyijöldinni lokuðust viðskipta-
leiðir til Evrópu. Full þörf var á
skipulegum samtökum kaupsýslu-
manna svo allir gætu lagst á eitt til

Sigmar Þormar
„Eitt aðalmarkmið
Verzlunarráðsins er að
beita sér fyrir aðgerð-
um er stuðla að öflugra
atvinnulífi á Islandi.
Öflugt atvinnulíf er til
hagsbótar fyrir alla.
Það bætir lífskjör og
heldur ógn atvinnuleys-
isins fráþjóðfélagi
okkar.“
að forða því að vömþurrð yrði hér á
landi. Menn höfðu einnig fyrirmyndir
að samskonar félagsskap erlendis og
síðast en ekki síst töluðu menn um
að fá sambærilega fulltrúastofnun
fyrir „hinar nýju atvinnugreinar" og
Fiskifélag íslands var fyrir sjávarút-
veginn og Búnaðarfélag íslands fyrir
landbúnaðinn.
Fiskifélagið og Búnaðarfélagið
hafa hins vegar þróast yfir í opin-
berar eða hálfopinberar stofnanir þar
sem starfsemin er að vemlegu leyti
kostuð af almannafé. Sem dæmi má
nefna að í ijárlögum ársins 1987 er
varið 48,5 milljónum króna til Búnað-
arfélags íslands. Andstætt þessu
hefur Verzlunarráðið hins vegar alla
tíð verið ftjáls félagasamtök og er
starfsemi þess kostuð af félögum
þess. Verzlunarráðið þiggur enga
opinbera styrki.
Starfssvið: Heildarsam-
tök efnahagslífsins
Það er því ljóst að frá upphafí var
Verzlunarráðinu ætlað að sinna fleiri
málum en þeim er snertu verslun í
þrengsta skilningi. Þegar litið er yfir
farinn veg sést þó að ýmis sérmál-
efni verslunar hafa verið Verzlunar-
ráðinu ærin viðfangsefni, einkum á
tímum innflutningshafta og vöm-
skömmtunar.
Á seinni ámm hefur Verzlunarráð-
ið látið málefni viðskiptalífsins í heild
til sín taka f ríkari mæli en áður
hvort sem í hlut eiga iðnfyrirtæki,
fyrirtæki í sjávarútvegi eða land-
búnaði, heildsalar eða smásalar,
tryggiugufélög eða lánastofnanir.
Allir þessir aðilar stunda viðskipti
af einhveiju tagi og þau eiga sér
stað innan ákveðins ramma sem
stjómvöld setja efnahags- og at-
mynd af móður minni var prentuð á
forsíðu, en hún var þá látin fyrir flór-
um ámm. Frúin bað mig segja
veislugestum eitthvað frá móður
minni.
Ég hafði reyndar laungu gleymt
þessu atviki og veislunni sjálfri að
mestUj en var mintur á það á dögun-
um. Eg vitna til þess hér einsog
frásagnar um altannan mann. Mér
var sagt að fyrst hefði ég horft leingi
þegjandi á myndina í sæti mínu og
loks þegar ég stóð upp hafí ég ekki
sagt annað en þetta: I rauninni þekti
ég aldrei þessa konu. Hún var huldu-
kona. En mér hefur þótt vænna um
hana en aðrar konur. (Bls. 20-21.)
Ég hef áður skrifað að dul þessar-
ar konu hafí ég aldrei ráðið, það eitt
get ég fullyrt að hún var bjargvætt-
ur minn alla tíð á meðan hennar
naut við / og er enn. (Bls. 98.)
Hún var með öllu laus við til-
fínníngasemi, Iíklega af því hvað hún
var mikil tilfínníngamanneskja, og
lét aldrei heyrast til sín vorkunnsemi
né æðmr, en sagði stundum stutta
setningu um mann eða atburð svo
ekki virtist miklu þarvið að bæta.
Viðkvæmnisvafníngar í tali manna
held ég hafí verkað á hana einsog
væri verið að rífa striga." (Bls 99.)
Nú segir frá rithneigð bamsins
og hvemig móðirin brást við henni.
Fyrst bendir Halldór á, að hann hafi
verið einbimi, þar til honum sjö ára
bættist systir:
„Mikill bóklestur í einvem heima
vakti hjá mér laungun til þess að búa
til bækur sjálfur, og sem fyr sagði
mun ég hafa verið sjö vetra þegar
ég fór að „skrifa sögur uppúr sjálfum
mér“.“ (Bls. 198.)
Strákurinn í Laxnesi situr 10
klukkutfma á dag og párar út
stílabækur. Honum verður ekki hald-
ið frá þessu.
„Alt um það vildu skáldsögur
hrúgast upp kríngum mig hvar sem
ég var látinn, og móðir mín horfði
með skelfíngu uppá bókmentaafrekin
vaxa hjá baminu.
Áður en átti að stekkja kom faðir
minn heim með lið að smala til stekks
og skilja lömbin frá. Nú var af sem
áður að ég kendi í bijósti um lömb
á stekk. Eg fékk í fyrsta sinn að
fara með fullorðnum mönnum í slíka
hofferð sem smala ríðandi utan
heimalands. Við smöluðum Mosfells-
heiði vestanverða, Fellsendaland
Kjósarskarð Stardalshagana og loks
okkar eigin haga, og vomm á þeysi-
reið frá því snemma að momi og
þángatil liðið var á nótt og rákum
vinnumálum á hveijum tíma. Þannig
em bæði innri málefni þeirra sem
viðskipti stunda og efnahagsum-
gjörðin viðfangsefni Verzlunarráðs-
ins.
Frá fyrstu tíð hafa stjómvöld við-
urkennt í verki að Verzlunarráðið er
fulltrúasamtök viðskiptalífsins enda
hefur Verzlunarráðið átt fulltrúa í
viðskiptaviðræðum íslands við aðrar
þjóðir, í ráðgjafanefnd EFTA, í verð-
lagsráði og lagafmmvörp sem snerta
viðskiptalífið em send Verzlunarráð-
inu til umsagnar.
Reynsla undanfarinna ára hefur
sýnt að mikil þörf er á heildarsamtök-
um viðskiptalífsins sem sameina
atvinnurekendur úr öllum atvinnu-
greinum. Enda hefur félögum
Verzlunarráðsins farið sifyölgandi.
Þeir em nú um 500. Þetta em stór
samtök fyrirtækja á íslenskan mæli-
kvaiða. Til að gefa hugmynd um
flölbreytni aðildarinnar má nefna að
félagar Verzlunarráðsins koma úr
60 mismunandi atvinnugreinum sé
tekið mið af atvinnugreinaflokkun
Hagstofu íslands.
Stjórn og
stjórnarkosningar
Eins og að framan greinir er
Verzlunarráðið frjáls félagasamtök
og eiga allir þeir sem stunda atvinnu-
rekstur þess kost að gerast félagar.
Innan ráðsins em bæði stór fyrirtæki
og smá og flest rekstrarform fínnast
meðal félaga.
Stjóm Verzlunarráðsins er skipuð
19 mönnum og öðmm 19 til vara.
Kjör stjómar er óhlutbundið. Kosn-
ingin er skrifleg og fer hún fram
fyrir aðalfund, sem haldinn er annað
hvert ár. Úrslit em tilkynnt á aðal-
fundinum en þar fer jaftiframt fram
kjör formanns.
Stjómin kýs síðan framkvæmda-
stjóm en í henni eiga sæti 5 manns.
Vegna hinnar flölbreyttu aðildar end- j •