Morgunblaðið - 21.08.1987, Síða 27

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 21. ÁGÚST 1987
27
Heitir og kaldir hafstraumar í yfirborðslögum á norðanverðu Norður-Atlantshafi og í Norðurhafi.
alls um 6 milljón króna framlagi.
Auk þess leggja íslenskar rann-
sóknastofnanir til um 3-4 milljónir
króna í launum, rekstri og tækjum.
Islensku stofnanirnar eru Hafrann-
sóknarstofnunin, Veðurstofa Is-
lands, Náttúrufræðistofnun íslands,
Háskóli íslands, Geislavarnir ríkis-
ins, Landhelgisgæslan og Rann-
sóknaráð ríkisins.
b. Tilgangur þessara rannsókna
er að kanna samspil hafíss, sjávar-
strauma og lofthjúps og áhrif þeirra
á veðurfar, sjávarskilyrði og lífríki
á svæðinu. Hafsvæðið milli Austur-
Grænlands, Svalbarða og Jan
Mayen þykir einkar áhugavert í
þessum efnum þar sem ríkja kaldir
og heitir hafstraumar, hafís, djúp-
tæk lóðrétt blöndun, allt atriði í
nánu sambandi við lofthjúpinn.
Svæðið hefur ákaflega mikla
þýðingu fyrir þjóðir við norðan og
austanvert Atlantshaf, og ekki síst
beina hagræna þýðingu fyrir íslend-
inga, Grænlendinga, Dani og
Norðmenn vegna fiskveiðihags-
oiir
rum
muna og áhrifa á veðurfar á
svæðinu. Annars hafa níu lönd kom-
ið sér saman um þessar rannsóknir.
Þau eru Kanada, Danmörk, Vest-
ur-Þýskaland, Finnland, Frakkland,
ísland, Noregur, Bretland og
Bandaríkin.
Áætlunin var undirbúin á vegum
„Arctie Ocean Science Board"
(AOSB). Dr. Vilhjálmur Lúðvíksson
framkvæmdastjóri Rannsóknaráðs
ríkisins hefur tekið þátt í störfum
þeirrar stofnunar f.h. íslands,
ásamt dr. Svend-Aage Malmberg
hafeðlisfræðingi og dr. Þór Jakobs-
syni veðurfræðingi.
Aðrir íslenskir þátttakendur eru
haffræðingarnir Jón Ólafsson og
Stefán S. Kristmannsson, Þórunn
Þórðardóttir og Hafsteinn Guðf-
innsson þörungafræðingar, dr.
Ólafur S. Ástþórsson sjávarlíffræð-
ingur og rannsóknamennimir
Sigþrúður Jónsdóttir, Guðmundur
Sv. Jónsson og Jóhannes Briem, öll
frá Hafrannsóknastofnun, Erik
Buch og Peter Sloth, haffræðingar
frá grænlensku hafrannsóknunum,
dr. Ævar Petersen fuglafræðingur
og Ib Petersen frá Náttúrufræði-
stofnun og Bjöm Erlingsson haf-
fræðingur (Norsk Polar Institutt)
fyrir Veðurstofu íslands.
Að lokum og ekki síst, í áhöfn á
„Bjarna_Sæmundssyni“ verða Sig-
urður Árnason, skipstjóri, stýri-
mennirnir Kristján Jónsson og
Guðbjartur Gunnarsson, vélstjór-
arnir Bjarni Sveinbjörnsson og
Sveinn Kristinsson, dagmaður
Gunnar Valdimarsson, loftskeyta-
maður Svanur Þorsteinsson, bryti
og kokkur Einar Jóhannesson og
Jóhannes S. Þorvarðarson, báts-
maður Þorsteinn Auðunsson,
netamenn Sigurður Kristmannsson
og Kristján Kristjánsson og hásetar
Ólafur P. Rafnsson og Sigurður P.
Sigurðsson.
c. Með samstilltu átaki og full-
komnustu rannsóknartækjum
þátttökuþjóðanna fást upplýsingar
sem ekki er hægt að afla á annan
hátt. Er það undirstaða þess að
þróa megi líkan af náttúruferlum á
þessu svæði með það fyrir augum
að skilja betur breytingar á ýmsum
þáttum veðurfars, sjávarástands,
hafíss og lífríkis. Með þátttöku
gefst Islendingum gott tækifæri til
að öðlast betri skilning en nú er
fyrir hendi á eðli hafsvæðis sem
hefur glfurlega mikil áhrif á árferði
í landinu og afkomu þjóðarbúsins í
heild.
d. Upplýsingar um þann hluta
Islandshafs sem rannsakaður verð-
ur á „Bjama Sæmundssyni" eru
mjög takmarkaðar. Engar athugan-
ir hafa farið fram á grunnþáttum
lífríkisins né lífferlar kannaðir. Hins
vegar hafa nýjar rannsóknir á sam-
bærilegum norðlægum svæðum
sýnt að í námunda við ísinn þrífast
oft mjög ríkuleg vistkerfi. I stórum
dráttum svipar straumum og sjó í
hafinu milli íslands og Jan Mayen
(íslandshaf) til Norður-Grænlands-
hafs, þar sem megináhersla þessa
alþjóðarannsóknaverkefnis er.
Rannsóknir íslendinga og Dana
munu væntanlega varpa ljósi á
tengsl og mismun þessara tveggja
norðlægu hafsvæða.
e. Fyrsti rannsóknarleiðangur
Islendinga og Dana vegna þessa
verkefnis verður þannig á rann-
sóknaskipinu „Bjarna Sæmunds-
syni“ 1.-25. september n.k. Á þeim
árstíma er hafís í lágmarki og mest-
ur möguleiki til þess að komast
megi greiðlega um rannsóknasvæð-
ið.
I leiðangrinum er stefnt að því
að taka um 10 svokölluð snið með
alls um 100 stöðvum þar sem gerð-
ar verða sjó-, veður og líffræðirann-
sóknir. Þá er ætlunin að rannsaka
sérstaklega sjó- og líffræðilega
ferla við ísjaðarinn.
Annars eru helstu þættir rann-
sóknanna þessir:
Straummælingar
Ætlunin var að leggja út sírit-
andi straummæla við dufl í kalda
sjónum við Grænland en það verður
að bíða til næsta árs eftir að aðrar
aðstæður liggja fyrir sem verða
kannaðar nú. Við úrvinnslu verður
lögð áhersla á samanburð við mæl-
ingar sem hafa verið í gangi síðan
1985 á vegum Hafrannsóknarstofn-
unarinnar á innstreymi hlýsjávar
um Grænlandssund.
Hita- seltu- og næring-
aref namælingar
Til að fá upplýsingar um eðli og
uppruna sjógerða verða sýni tekin
til greininga á hita, seltu, næringar-
efnum og uppleystu súrefni o.fl.
efnaþáttum á rannsóknastöðunum
á völdum dýpum frá yfirborði til
botns. Síritandi hita- og seltunemar
verða notaðir til að kanna ítarlega
skil og blöndun sjógerðanna. Með
sýnatöku af andrúmslofti og yfir-
borðssjó verður kannaður flutning-
ur koltvísýrings milli lofts og sjávar.
Isotopa- og geisla-
virknismælingar
Til könnunar á uppruna og sögu
hafíss verður aflað sýna af hafís
og snjó til mælinga á ísotopahlut-
föllum vetnis og súrefnis. Þessar
mælingar verða gerðar á Raunvís-
indastofnun Háskóla íslands (pró.
Bragi Ámason og próf. Unnsteinn
Stefánsson).
Einnig verður safnað sýnum fyr-
ir Rannsóknastofnunina í Riso í
Danmörku og Geislavarnir ríkisins
á Islandi til mælinga á geislavirkum
efnum í sjónum (dr. Asker Aarkrog,
dr. Sigurður M. Magnússon).
Þörungarannsóknir
Áhersla verur lögð á að afla upp-
lýsinga um gróðurástand þömng-
anna og hvernig það tengist
umhverfisþáttum. Gerðar verða
mælingar á frumframleiðni, blað-
grænu og birtu. Einnig verða
gerðar samanburðarmælingar á
frumframleiðni um borð í rann-
sóknaskipinu og í sjónum.
Dýras vif srannsóknir
Rannsóknir á dýrasvifi mun bein-
ast að magnmælingum og athugun-
um á tegundasamsetningu og
tengslum við hinar óíku sjógerðir.
í þeim tilgangi verður lóðréttum
hafsýnum safnað frá 50 m dýpi til
yfirborðs og frá 200 m dýpi til yfir-
borðs. Þá verður einnig fylgst með
átulóðningum á bergmálsmælum
og stærð þeirra mæld og tegunda-
samsetning rannsökuð.
Fiskar
Fylgst verður með lóðningum
bergmálsmæla á rannsóknarsnið-
unum og togað er þurfa þykir til
þess að fá vitneskju um magn og
samsetningu lífveranna (áta, fiskar)
er orsaka endurvarpið.
Haf ís- og veður-
athuganir
Af hálfu Veðurstofu íslands er
stefnt að rannsóknum á hafísnum,
fylgst verður með hreyfingum hans,
myndun og bráðnun, í tengslum við
ástand sjávar og lofts. Þá verða
gerðar almennar veðurfræðiathug-
anir á lofthita, raka, loftþrýstingi
og vindi. í tengslum við leiðangur-
inn fer fram ískönnunarflug bæði
frá Grænlandi og íslandi og áhersla
er lögð á veðurtunglamyndir frá
svæðinu á athugunartímanum.
Fuglarannsóknir
Fylgst verður með fuglum í leið-
angrinum, þeir taldir og jafnvel
safnað sýnum á magainnihaldi o.fl.
Lokaorð
Umræddar rannsóknir á „Bjarna
Sæmundssyni" í hafínu milli Jan
Mayen, Austur-Grænlands og Is-
lands munu væntanlega skila
mörgum gagnlegum upplýsingum
bæði fræðilegum og hagnýtum,
ekki síst vegna tengsla þeirra við
umfangsmiklar rannsóknir margra
stærri þjóða norðar. Jafnframt
tryggir samstarfið upplýsingaflæði
til Islands frá rannsóknum hinna.
Frá sjónarhóli íslendinga er hafís
og veðurfar mikilvægur þáttur
rannsóknanna. Eins er slóðin sem
rannsökuð verður á „Bjarna Sæ-.
mundssyni" fæðuslóð íslensku
loðnunnar á sumrin og haustin,
loðna sem skilar sér bæði í veiðum
og sem meginfæða þorsks á Is-
landsmiðum. Ytarlegar upplýsingar
um ástand sjávar, þörungagróður
og átuskilyðri á rannsóknarsvæðinu
auka því væntanlega skilning á vist-
fræði tveggja helstu nytjafiska
okkar, loðnu og þorsks.
Það er von okkar og stefna, að
framhald geti orðið á komandi árum
á þessum rannsóknum af Islands
hálfu í samfloti við rannsóknir ann-
arra þjóða i „Grænlandshaf norður
rannsóknunum" (Greenland Sea
Project) svo kanna megi breytileika
eða sveiflur í vistkerfi Norðurhafs
og orsakir þeirra. Stuðningur Al-
þingis íslendinga í fjárlögum 1987,
Norðurlandaráðs, Grænlensku haf-
rannsóknanna í Kaupmannahöfn og
Nuuk, íslenskra rannóknastofnana
og Rannsóknarráðs ríkisins við
verkefnið hvetur til framhalds á
rannsóknunum næstu árin. Þannig
getur rannsóknaskipið „Bjami Sæ-
mundsson“ orðið fljótandi rann-
sóknastöð þar sem vísindamenn frá
öllum Norðurlöndunum gætu lagt
sitt að mörkum í rannsóknum á því
jaðarsvæði Norðurhafa sem af-
markast af Jan Mayen, Austur-
Grænlandi og íslandi.
Höfundur er haffræðingur á Haf-
rannsóknastofnun. Hann erfull-
trúi íslands í skipulagsnefnd
rannsóknanna í Norður-Græn-
landshafi og stýrir rannsóknunum
á „ fíjarna Sæmundssyni
150°
170*
170*
150*
130*
IIO*
Nafngiftir Norðurhafa (Unnsteinn Stefánsson, Hafísinn Alm. bókafél. 1969).