Morgunblaðið - 11.10.1987, Blaðsíða 6

6 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. OKTÓBER 1987
Guðbergnr Bergsson, rithöfundur
Hin
huglæga
ást er
undirstaða
bókmenntanna
Guðbergur BergSSOU (MorgunblaÆð/Einar Falur)
... Ég sneri mér hœgt við og sá að telpan horfði á mig og meðan hún horfði sá ég að hún hafði breyst
mikið allan tímann sem ég barðist við að venja mig við hina nýju lífshætti. Ríta var orðin eins og
Químet. Augun eins og í apa og með þetta sérstaka sem engin leið var að skilja hvað var, en snerist allt
um það að láta mann þjást. Og um leið hófst angistin, og það að ég svaf illa og svaf ekkert og lifði engu lifi.
Ef Químet væri ekki dáinn kæmi hann aftur. Hver gat sagt mér að hann hefði séð hann dáinn?
Enginn. Vist var satt að hann átti úrið sem ég fékk, en kannski hafði það lent i höndunum á öðrum, og
það að haldið var að hann væri dáinn stafaði af því að úrið fannst á handlegg sem var kannski ekki
handleggurinn á Quimet. Og hvað svo ef hann væri á lífi einsog pabbi vinkonu Ritu og kæmi sjúkur
heim og sæi að ég var gift kaupmanninum sem seldi kornið? Ég hugsaði ekki um annað. Þegar börnin
voru að heiman og Antoní afgreiddi í búðinni gekk égf ram og aftur um ganginn eins og hann hefði
verið gerður sérstaklega handa mér einni, áður en vitað var að ég þyrfti á honum að halda til að æða
fram og aftur: frá svölunum á stofunni að japönsku konunni í borðstofunni, frá þeirri japönsku að
svölunum. Ef ég fór inn í svefnherbergið, hvað fann égþá? Vegg. Hvað fann ég ef ég fór inn í geymsl-
una, skonsuna? Vegg. Allt var eintómir veggir og gangar og perluhengi með japönskum konum. Veggir
og veggir og gangar og veggir og gangar og ég gangandi fram og aftur með hugann við það sama
og stundum fór ég inn í annað hvort herbergi barnanna, hamrandi á þessu; og svo enn aftur og aftur á
ný, hamrandi fram og aftur og eintómir veggir. Og ég opnaði og lokaði skúffum. Þegar vinnukonan
hafði lokið við að þvo upp og fór og sagði mjúkmál: hittumst á morgun, frú Natalía, þá fór ég inn í
eldhús. Og veggur þar. Og kraninn. Og ég skrúfaði ögn frá krananum og klauf bununa með fingrinum
og sveiflaði henni til og frá, eins og þurrku á bílrúðum þegar rignir, í hálftíma, í þrjú korter, í klukku-
tíma ... án þess ég vissi einu sinni i rauninni hvað ég var að gera. Uns mig fór að verkja í handlegginn
og hætti þvi að sjá Químet koma úr ferðalagi rakleitt heim til sín, kannski nýsloppinn úr fangelsi og
fara upp í íbúðina. Og hann hitti þar nýtt fólk og færi niður til kaupmannsins að spyrja hvað hefði gerst,
og kaupmaðurinn niðri segði að ég væri gift komkaupmanninum, vegna þess að við héldum að hann
hefði látist í stríðinu og þá kæmi Químet og brenndi allt.
Sögusviðið er Spánn, nánar til-
tekið Katalónía, tíminn er
árin í kringum borgarastyij-
öldina á Spáni 1938—1940 og
kaflinn er úr „Demantstorginu," eft-
ir katalónska höfundinn Rodoreda.
Demantstorgið er um þessar mundir
að koma út hjá Forlaginu í þýðingu
Guðbergs Bergssonar. í bókinni seg-
ir frá ungri konu, Natalíu, sem
afgreiðir í bakaríi, kynnist sínum
ektakarli, Químet, þau fara að búa
og eignast tvö böm. Borgarastyij-
öldin skellur á og lífíð getur aldrei
aftur orðið eins. Demantstorgið er
fyrsta bókin sem er þýdd úr katal-
ónsku á íslensku og því lá beinast
við að spyija þýðandann, Guðberg
Bergsson, um sérkenni þess héraðs
og hvar nákvæmlega það er.
„Katalónía er norð-austurhom
Spánar. í Barcelona og héruðunum
þar í kring er töluð katalónska. Þar
fyrir sunnan, í Valensíu, tekur við
annað mál, valenska. Katalónía náði
áður fyrr alveg að suður- Frakkl-
andi. Þessvegna er katalónskan svo
lík máli trúbadoranna. Áhrifa frá
þeim gætti fram með strönd Norð-
ur-Spánar, í Galisíu og að Miðjarðar-
hafsströndinni til Katalóníu. í
Galisíu var mikið ritað af trúbadora-
kveðskap."
Nú er þetta fyrsta katalónska
skáldsagan sem þýdd er á
íslensku. Eiga Katalóníubúar sér
stutta rithefð?
„Á tímum Francos var katalónska
bönnuð á Spáni og það átti að út-
rýma henni. Hún var hvergi kennd
nema í Andorra en fólk viðhéltj henni
heima hjá sér, svo tungan dæi ekki.
En Katalóníumenn eiga ágætar
samtímabókmenntir og mjög miklar
miðaldabókmenntir. Höfuðverk
þeirra er Tirant hvite, sem er ridd-
arasaga. Þú mannst kannski eftir
því í Don Kíkóta, að þegar bækum-
ar em brenndar, varð þessi bók
eftir, því hún þótti merkust bóka og
slapp við logana og að hún varð
metsölubók í Bandaríkjunum fyrir
nokkmm árum.
Það var bandarískur gyðingur
sem fór til Katalóníu og lærði málið,
án þess hann héldi að það kæmi
honum að gagni. Hann þýddi Tirant
hvita og Demantstorgið. Ég held að
skýringin á því að riddarasagan um
Tirant hafi orðið svo vinsæl í Banda-
ríkjunum stafi af því að á síðustu
ámm hefur vaknað áhugi á menn-
ingu smáþjóða. Það em í rauninni
margar smáþjóðir sem eiga sér sér-
staka menningu, en hafa mnnið
saman við heildina.
Nú er verið að þýða Tirant hvita
á mörg tungumál. Það er sjálfsagt
vegna vinsældanna sem hún naut í
Bandaríkjunum, því það er oft að
smáþjóðir era svo ósjálfstæðar, að
þær þora ekki að ráðast í svona
verkefni, nema það hafi borið árang-
ur hjá stærri þjóðum. Á íslensku
hefur ekkert verið þýtt úr katal-
ónsku, nema þegar Álfrún Gunn-
laugsdóttir þýddi smásögu eftir
Rodoreda sem birtist í Lesbók Morg-
unblaðsins 1964 eða 1965.
Katalónsk bókmenntahefð er svip-
uð þeirri sem ríkti hvarvetna við
Miðjarðarhafíð og er miklu ljóðrænni
en germanska. Allar ástir em miklu
ljúfari en hjá okkur. Það er ekki lit-
ið á ástina sem eitthvað sem leggur
ok á menn, eða konur, ástin er leik-
ur tveggja einstaklinga og annar
aðilinn getur auðvitað farið illa út
úr leiknum en hann er ekki til þess
gerður að annar fari flatt á honum.
Ástæðan fyrir samleik líkama og
sálar er leit að gleði og unaði.
Það er svo skrýtið með þessa þjóð,
að þótt getnaður sé mikilvægur
vegna þess að bamadauði er mikill,
þá er ekki litið á ástina sem aðferð
til að geta böm, Ég held að í þessu
sé að fínna áhrif frá arabískum
skáldskap.
Á Spáni varð mikið eftir af
arabískum skáldskap þegar Márar
vom sigraðir og reknir burt árið
1492. Kristnir menn hafa alltaf litið
fram hjá áhrifum frá menningu gyð-
inga og araba og það á líka við um
Spánveija, því þegar Márar vom
sigraðir, upphófst kristin þjóðemis-
remba og síðan hafa þeir þráfaldlega
átt við einræði að stríða, einræði
kirkju eða veraldlegs valds.
Það er ekki fyrr en núna, eftir
dauða Francos, að vemlegur áhugi
hefur vaknað á menningu gyðinga
og araba áður en/Spánn laut allur
kristinni stjóm, fyrir 1492. En það.
hefur samt alltaf verið kennd
arabíska og arabísk fræði og til
dæmis ekki hægt að komast inn í
háskóla á Spáni án þess að hafa
lært eitthvað í arabísku, þó það hafí
verið afnumið nú. Hún var kennd
auk hinna klassísku mála, latínu og
grísku. Spánn var eini staðurinn í
veröldinni, utan arabalandanna, þar
sem arabíska var skyldunámsgrein.
Þetta er dálítið eins og með dönsk-
una hér. Þótt Spánverjar hafí rekið
Mára úr landinu, töldu þeir þá til
bræðraþjóða og Israelar, sem vom
höfuðandstæðingar kirkjunnar afþví
gyðingar deyddu Krist, vom sameig-
inlegur fjandvinir þeirra. Spánveijar
tóku_ ekki upp stjómmálasamband
við ísrael fyrr en fyrir nokkmm
mánuðum."
En þessi höfundur, Rodoreda,
hvað geturðu sagt mér um hana?
„Rodoreda varð landflótta eftir
að borgarastríðinu lauk, Áður hafði
hún unnið við blaðamennsku og
starfað eitthvað við menningardeild
katalónska þingsins. Katalónía hlaut
sjálfstjóm á tíma lýðveldisins. Örlög
Rodoreda vom svipuð örlögum ann-
arra landflótta Spánveija sem
börðust eins og Ijón á ýmsum
vígstöðvum, í neðanjarðarhreyfing-
um gegn Þjóðveijum um alla
Evrópu. Þeir sem fóra til Banda-
ríkjanna reyndu að komast í herinn
þar, en höfðu ekki bandarískan ríkis-
borgararétt svo þeir höfnuðu í „The
American fíeld service" eða Rauða
krossinum, og þeir sem fóm til Sov-
étríkjanna börðust á ýmsum
vígstöðvum, í Leningrad, við Stal-
ing^rad.
Rodoreda komst frá Frakklandi
yfír til Sviss og vann þar við sauma.
Spænskar flóttakonur gerðu mikið
af því að sauma til að sjá fyrir sér.
Dóttir heimspekingsins og skáldsins
Unamuno, Maria, fór til Banda-
ríkjanna og vann fyrir sér með því
að sauma kvenfatnað. Þá var að
komast í tísku að ganga í handsaum-
uðum fötum. Þegar Bandaríkjamenn
komust að því að hún var dóttir
mikils heimspekings sem hafði lært
dönsku til þess eins að geta þýtt
Kirkegaard, þá létu þeir hana hætta
að sauma og sendu hana í skóla til
að geta látið hana kenna spænsku.
Hún átti erfítt með að læra, því
hún var dóttir prófessors í Sala-
manca, sem vildi láta hana lifa
eðlilegu lífí en ekki læra, því þá
gæti hún lifað á eðlilegan hátt.
Unamuno var Baski og mikill þver-
haus. En þegar Kanar fóm að róa
í henni og láta hana læra, gerði hún
það, þótt hún hefði mikla minnimátt-
arkennd gagnvart föður sínum,
prófessomum. Henni fannst hún
ekki eiga að fara inn á svið hans.
Hún kenndi þó bömum spænsku í
Bandaríkjunum um skeið, en gafst
upp og sneri aftur heim.
Aftur á móti var Rodoreda ekkert
ánægð með að vera í saumaskap.
Hún skrifaði mörg bréf sem fjölluðu
um hann og ritstörf, og í lokin sá
hún lítinn mun á því að sauma flík
og að sauma setningar. En hún varð
oft að sauma flíkur og hafði lítinn
tíma til að sauma saman bækur. Það
var vegna þess að hún var snauð....
Á tíma þeim sem Demantstorgið
er skrifað, um 1960 og fyrr, var;
afar erfítt að fá útgefið á Spáni,
þótt Franco kæmi upp sæg af bók-
menntasamkeppnum um allt Iandið, (,
til að sýnast vera vinur ímyndunar-
afls og sköpunar. Rithöfundar voru
stöðugt að senda inn verk í sam-
keppnir, en það fengu bara viður- ,,
kennd skáld verðlaun og þá aðallega
karlmenn eins og annars staðar. Þó
tókst nokkmm skáldkonum að
krækja sér í verðlaun og koma und-
ir sig fótunum og þær em allar
mjög góðar.
Samt urðu þær að lúffa á þann
hátt, að þær skrifuðu á kastilíönsku,'
það er spænsku, allar nema Rodo-
reda. En í lokin mglaðist hún samt
þannig í skáldskaparríminu, að þeg-
ar hún var orðin mesta skáld
Katalóníu, fóm bókmenntafræðing-
ar, velgjörðarmenn hennar, að
vasast í sögum hennar, svo hún lauk
raunar aldrei síðasta verki sínu.
Þeir sögðu; „þú verður að fága þetta
og endurskrifa hitt, því þú ert svo
mikið skáld að þú getur ekki látið
þetta frá þér fara.“ Þegar hér kom
sögu var hún búin að fá svo mikinn
meðbyr að hún hafði glatað sjálf-
stæði sínu. En hún tapaði aldrei
hæfileikunum og þessvegna er
síðasta verkið hennar ákaflega
merkilegt. Það er í ætt við það sem
nú má kalla „samklippa" eða „col-
lage“. Og þetta er dæmi um það að
maður getur verið mjög sjálfstæður
innra með sér meðan hann er ósjálf-
stæður þjóðfélagslega séð, og sá
hinn sami getur orðið afar ósjálf-
stæður innra með sér eftir að hann
hlýtur ytra frelsi til að athafna sig
óáreittur. Þetta styður það að menn
eiga að vara sig á hrósi og velunnur-
um.
Upp úr 1956 fara útlægir Spán-
veijar að snúa aftur. Þá gerði Franco
samning við Sovétríkin um að spæn-
skir útlagar fengju að flytja heim
og þeim heitið húsi og ömggu starfí
þegar heim kæmi. Margir trúðu
þessu, en fengu hvorki hús né ör-
uggt starf.
Demantstorgið gerist að hluta til
fyrir Borgarastyijöldina, í henni og
eftir hana. Lesandinn er leiddur inn
í það hvemig lífíð er fyrir stríðið,