Morgunblaðið - 14.10.1987, Blaðsíða 48

48
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 14. OKTÓBER 1987
Hvað er hægt að gera
við kartöflumar?
eftir Irek Klonowski
Inngangur
Offramleiðsla síðustu tveggja
ára á kartöflum hefur leitt hugi
manna hérlendis að því, hvemig
auka megi nýtingu þeirra. Bæði
kartöflubændur og þjóðarbúið tapa
miklum flármunum við það að
henda þeim verðmætum sem í kart-
öfluframleiðslunni eru fólgin. Því
hljóta ýmsar spumingar að vakna.
Hvemig má auka kartöfluneyslu
landsmanna? Hvemig má nýta
kartöflur til annarra nota, en gert
er í dag? Hvað gera aðrar þjóðir,
sem rækta of mikið af kartöflum?
Mig langar til þess að segja les-
endum þessarar greinar frá því sem
er gert í Póllandi, en Pólverjar era
meðal 5 mestu kartöfluframleið-
enda f heimi og rækta um 40
milljónir tonna á ári (sem er 3.000
sinnum meira en ársuppskera ís-
lendinga).
Ræktun kartaflna skiptir miklu
máli fyrir landbúnað Póllands og
era kartöflur ræktaðar til skiptis
við kom eða grænfóður. Til era
mörg afbrigði af kartöflum, sem
hægt er að velja á milli með tilliti
til ræktunarskilyrða á hveijum stað
og væntanlegrar nýtingar þeirra.
Önnur afbrigði era notuð til al-
mennrar neyslu en þau, sem henta
best til iðnaðarframleiðslu.
Pólskar kartöflur hafa yfírleitt
hærra þurrefnisinnihald en hér
þekkist, eða 18—28% á móti
17—21% í íslenskum kartöflum, og
sterkjuinnihald pólskra kartaflna
er 13-24% á móti 11-15% í
íslenskum kartöflum.
Snemmsprottin afbrigði era ein-
ungis ræktuð til aimennrar neyslu,
en era ekki geymd til lengri tfma.
Ræktun seinsprottinna afbrigða af
kartöflum er algengust og þar á
meðal era ræktuð afbrigði með
sérlega hátt þurrefna- og sterkju-
innihald, sem era heppilegar til
iðnaðarnota og til fóðurs fyrir bú-
pening. Era þessi afbrigði stundum
köllu einu nafíii „iðnaðarkartöflur".
Ég ætla hér að fjalla um þrenns
konar nýtingu kartaflna í Póllandi,
þ.e. til iðnaðamota, til fóðurs og
til framleiðslu á ýmsum réttum
fyrir almenning.
Iðnaðarframleiðsla
Iðnaðarkartöflur era mikið not-
aðar til framleiðslu á etanóli
(vínanda), kartöflumjöli, kartöflu-
sýrópi o.fl.
í Póllandi era rúmlega 60 verk-
smiðjur, sem framleiða etanól úr
kartöflum og í þeim minnstu era
unnin um 25 tonn af kartöflum á
dag. Yfírleitt era kartöflur notaðar
sem hráefni í etanól 4—6 mánuði
á ári, en vegna erfíðleika við
geymslu hafa þær forgang fram
yfír önnur hráefni, sem auðveldara
er að varðveita óskemmd. Þegar
„kartöflutímanum" lýkur, taka
verksmiðjumar að nota fleiri hrá-
efni til framleiðslu sinnar, svo sem
kom, maís, bygg, mysu, mólassa
og fleiri landbúnaðarafurðir, sem
henta í þessu skyni. Etanólið er
framleitt með geijun, sem um-
breytir hráefninu í sykur og síðan
í alkóhól.
Nýting kartaflna til etanólfram-
leiðslu fer eftir sterkjuinnihaldi
þeirra, en einfalt er að mæla
sterkjuinnihald kartaflna með því
að vigta þær í lofti og síðan í vatni,
en út frá hlutfallinu milli þyngd-
anna má síðan fínna út sterkjuinni-
haldið.
Úr 100 kílóum kartaflna með
17% sterkjuinnihaldi fást um 10
lítrar af etanóli. Kartöflur til fram-
leiðslunnar era geymdar í haugum
undir yfírbreiðslum í nágrenni
verksmiðjanna og era þær þannig
geymdar sem nothæft hráefni í
4—6 mánuði eins og að framan
segir.
Hráetanól frá verksmiðjunum er
síðan hreinsað og endureimað með
sérstökum búnaði til þess að ná
96% styrkleika og jafnvel er það í
sumum tilvikum eimað í 99,8%
styrkleika.
Úrgangurinn frá etanólverk-
smiðjunum er eftirsóttur sem fóður
fyrir búpening.
En er hagkvæmt að framleiða
etanól úr offramleiðslu kartaflna
til notkunar hér á landi, ef áfengis-
löggjöf stæði þar ekki í vegi?
Notkun etanóls hérlendis á síðustu
árum hefur verið um 280 þús. lítrar
á ári til framleiðslu áfengis og á
að giska 70—100 þús. lítrar til iðn-
aðarframleiðslu (I málningar- og
hreinlætisiðnaði). Til þessarar
framleiðslu þyrfti tæplega 3.000
tonn á ári og hægt væri að borga
um það bil 3 krónur fyrir kílóið
komið að verksmiðjuvegg miðað
við heimsmarkaðsverð á etanóli,
sem er lágt, eða 22—27 krónur pr.
lítra.
Önnur tegund iðnaðarfram-
leiðslu úr kartöflum er framleiðsla
á kartöflumjöli eða kartöflusterkju.
Kartöflumjöl er framleitt með
því að raspa hreinsaðar kartöflur
og er síðan unnið úr kartöflumylsn-
unni með því að skola hana í vatni
og þurrka hana í skilvindu í sér-
stökum lofttæmdum þurrkara við
lágt hitastig. Mjölið er síðan sigtað
og malað. Til þessarar framleiðslu
er æskilegt að nota ekki kartöflur
með minna en 16% sterkjuinnihaldi
að meðaltali. Úrgangur frá kart-
öflumjölsverksmiðjunum er notað-
ur sem fóður fyrir nautpening.
Pólveijar flytja út til annarra
landa verksmiður til framleiðslu á
kartöflumjöli og era þær minnstu
gerðar fyrir framleiðslu úr 200
tonnum kartaflna á degi hveijum.
Kartöflur era einnig notaðar til
framleiðslu á kartöflusýrópi, sem
notað er í sælgætisiðnaði, sultu-
gerð, líkjöraframleiðslu o.fl., en
kartöflusýrópið kemur í veg fyrir
kristallamyndun í framleiðslunni.
Einnig er framleiddur þrúgusykur
úr kartöflum og er hann notaður í
vefjariðnaði, límframleiðslu og
efnaiðnaði. Einnig má framleiða
glukósa úr kartöflusterkju og er
hann notaður til matvæla- og efna-
iðnaðar.
Sameiginlegt þeim iðnaðar-
möguleikum, sem hér hafa verið
taldir, er að íslenskar kartöflur
hafa yfírleitt lágt sterkjuinnihald
xog verðmæti þeirra til iðnaðarfram-
leiðslu er því lítið. Ef menn vilja
hins vegar selja offramleiðslu sína
fyrir 2—3 krónur kflóið í stað þess
að henda henni, kæmu hugsanlega
einhveijir þessara möguleika til
álita.
Kartöflur sem fóður
Mjög stór hluti af kartöflufram-
leiðslu Pólveija fer til fóðurs eða
nær helmingur hennar, þ.e. um 20
milljónir tonna. Sérstaklega era
kartöflumar notaðar til fóðurs fyr-
ir svín. Kartöflur era orkuríkar og
hafa hátt fóðurgildi, en nota þarf
þær með öðram fóðurefnum til
þess að jafnvægi ríki milli eggja-
hvítu og kolvetnis í fóðrinu. Þær
meltast vel hjá svínum eftir suðu,
en ekki þarf að sjóða þær fyrir
jórturdýr, nema hætta sé á svokall-
aðri „solanin“-eitran í kartöflunum.
Ef bændur hafa góðar geymslur
fyrir kartöfluuppskera sína er að
sjálfsögðu hægt að geyma kartöfl-
umar ferskar, en sjóða hæfílegan
fóðurskammt fyrir búpeninginn
daglega og blanda í annað fóður.
En bændur á meginlandinu hafa
yfírleitt ekki slíkar geymslur og
nota því frá fomu fari sérstaka
aðferð til geymslu fóðurkartaflna.
Kartöflumar eru verkaðar „í
súr". Sé um að ræða geymslu á
kartöflum, sem á að sjóða fyrir
notkun, era þær soðnar fljótlega
eftir uppskera og er yfírleitt í Pól-
landi notaður til þess sérstakur
færanlegur og afkastamikill suðu-
búnaður, sem bændur geta leigt
hjá viðkomandi ræktunarsambandi
í nokkra daga hver um sig. Eftir
suðu era kartöflumar pressaðar í
stæður og geymdar utandyra undir
loftþéttu fargi.
Súrgerlum fjölgar þá í stæðunni
og að nokkram vikum liðnum er
hér um hið besta fóður að ræða,
sem geymist vel.
Ef ekki á að sjóða kartöflumar
fyrir notkun era þær saxaðar niður
Irek Klonowski
„Hvernig má auka kart-
öfluneyslu lands-
manna? Hvernig má
nýta kartöflur til ann-
arra nota, en gert er í
dag? Hvað gera aðrar
þjóðir, sem rækta of
mikið af kartöflum?“
og settar í sérstaka „súrkartöflu-
tuma“ eða kartöflugejmia ásamt
maurasýra, sem virkar á kartöfl-
umar á sama veg og við súrheys-
verkun.
Súrkartöflur þykja ágætt fóður
og þær era sérstaklega mikið not-
aðar við svínarækt, en einnig við
nautgriparækt.
Þá má nefna þukkran kartaflna.
Auðvelt er að þurrka kartöflur í
þar til gerðum búnaði og í Póllandi
era graskögglaverksmiður einnig
notaðir til þessarar framleiðslu.
Þurrkaðar kartöflur era góður
orkugjafí í fóðri, en þær era frem-
ur dýrar. Þurrkunin er orkufrek
og um 4—5 kíló af hráum kartöflum
þarf til framleiðslu á 1 kílói þurrk-
aðra kartaflna. íslenskar gras-
kögglaverksmiðjur gætu þrátt fyrir
það notað verðlitlar kartöflur, t.d.
smælki, sem efni í fóðurblöndur,
t.d. með því að saxa þær og pressa
úr þeim vatnið með mekanískum
aðferðum og þurrka þær síðan.
Best næringargildi hafa kartöfl-
ur sem fyrst era gufusoðnar en
síðan þurrkkaðar. Era þær notaðar
í dýrar fóðurblöndur, t.d. fyrir kyn-
bótasvín.
Ræktun kartaflna til fóðurs
kemur vel til álita hér á landi.
Uppskera í fóðureiningum á hekt-
ara getur verið meiri en af öðram
jarðargróða, ef rétt er að staðið.
Fóður úr kartöflum getur sparað
mikinn innflutning á erlendum fóð-
urbæti og í stað þess að fleygja
offramleiðslu kartaflna er hér um
fundið fé að ræða. Ef 4.000 tonnum
af kartöflum er fleygt jafngildir það
1.000 tonnum af innfluttu komi
að fóðurgildi. Þetta nægir til eldis
á 4.000 grísum, sem leggja sig á
100 kg hver.
Kartöflur til al-
mennrar neyslu
Um framleiðslu á ýmsum neyslu-
vöram úr kartöflum mætti skrifa
þykka bók. Svo ég vitni í reynslu
mína frá Póllandi, þá era kartöflur
í margvíslegu formi þar dijúgur
hluti af daglegri fæðu. Húsmæður
sýna mikla hugkvæmni við notkun
kartaflna á heimilum sínum, en
vinsælir kartöflurréttir era einnig
framleiddir í sérhæfðum verksmiðj-
um og seldir til verslana og
mötuneyta í stóram stíl.
Til framleiðslu kartöflurétta er
mikilvægt að velja rétt afbrigði af
kartöflum sem hentar viðkomandi
framleiðslu. Kartöflunar þurfa að
vera bragðgóðar og æskilegt þurr-
efnisinnihald er 22—25%,
Mikið er framleitt af þurrkaðri
kartöflustöppu, sem seld er í pökk-
um. Einnig er mikið framleitt af
„frönskum" kartöflum, en báðar
þessar vörategundir era vel þekkt-
ar hér og síðamefnda tegundin
framleidd hér í tveimur verksmiðj-
um.
Af annarri framleiðslu má nefna
„kartöflulummur", sem era mjög
vinsæll réttur á skyndibitastöðum
í Póllandi. Þær era pönnusteiktar
og borðaðar með sykri eða kryddi.
Einng er rétt að minnast á „kart-
öfluskonsur", „kartöflubökur",
„kartöflubúðing“, „kartöflukrók-
ettur", „kartöflupíróga“ og margt
fleira. Um er að ræða rétti sem
ýmist era framreiddir soðnir í vatni,
steiktir f olíu, bakaðir í venjulegum
ofni eða í örbylgjuofni. Þótt kartöfl-
ur séu uppistaðan í réttunum era
einnig notaðir í þá egg, hveiti og
annað hráefni.
í matvæladeild Iðntæknistofnun-
ar hefur verið unnið nokkuð að
vöraþróun á þessu sviði og er þar
veitt aðstoð þeim aðilum, sem
áhuga kynnu að hafa á aukinni
noktun kartaflna í matvæla- eða
iðnaðarframleiðslu hér á landi.
Niðurlag
Með þekkingu og framtaki er
hægt að auka mikið kartöfluneyslu
hér á landi og ekki ætti að fleygja
kartöflum á hauga eða skilja þær
eftir óuppteknar eins og vera mun
í reynd á þessu hausti. Bændur
þurfa að tileinka sér notkun kart-
aflna til skepnufóðurs og söluaðilar
kartaflna þurfa að auka kartöflu-
neyslu almennings með sýni-
kennslu í matreiðslu þeirra. Loks
geta iðnfyrirtæki nýtt sér kartöflur
til margvíslegrar arðbærrar fram-
leiðslu, ef verðlagning hráefnisins
er nægilega sveigjanleg til þess að
framleiðslan verði samkeppnisfær
við innflutta vöra.
Höfundurer verkfræðingvr við
Iðntæknistofnun. Hann fluttist
upphaflega hingað til lands sem
flóttamaður fri Póllandi.
HVERS VEGNA EKKI
MINNA EITUR?
eftir Bjarna Jakobsson
Áfengis- og tóbaksverzlun ríkis-
ins hefur í áratugi haft einkaleyfí
á sölu áfengis og tóbaks hér á
landi. Slíku einkaleyfí fylgir mikil
ábyrgð. Séu forráðamenn fyrir-
tækisin8 ekki árvökulir, er komið
í veg fyrir eðlilega samkeppni um
þjónustu við viðskiptavini og því
þurfa stjómendur einkaleyfisfyrir-
tækis eins og ÁTVR sífellt að vera
á verði gagnvart því, að hagsmun-
ír viðskiptavina þess séu ekki fyrir
borð bomir.
Fyrir nokkra rakst ég á vindl-
inga í erlendri borg, sem aðeins
innihalda 1 milligramm tjöra og
0,2 milligrömm nikotíns. Þessir
vindlingar bera heitið Barclay og
era framleiddir í Hollandi með
einkaleyfí frá Brown & Williamson
Tobacco Corporation í Louisville í
Kentucy í Bandaríkjunum. Þeir
fást ekki á íslandi, þrátt fyrir að
þeir séu minna eitraðir en aðrir
vindlingar, sem hér era á markaði.
Einkaleyfí eins og ÁTVR hefur
hlýtur einnig að fylgja skylda.
Skylda gagnvart neytendum þeirra
vara, sem fyrirtækið flytur inn.
Það hlýtur því að vera skylda
ÁTVR að halda uppi sem mestri
fjölbreytni í tóbaksvörum og að
fluttar séu inn þær nýjungar, sem
á markað berast erlendis. Það geta
ekki verið haldbær rök fyrir því
að ekki megi flytja inn til landsins
vindlinga með minni tjöra og
minna nikótíni en nú fást hér. Mér
fínnst það því vera skylda ÁTVR
að flytja inn slíka vöra.
Barcleys-vindlingamir, sem ég
hefí hér gert að umræðuefni, era
Bjarni Jakobsson
langtum heilsusamlegri en þeir
sterku vindlingar, sem hér era á
boðstólum, en menn geta_ ekki
fengið þá keypta af því að ÁTVR
þóknazt ekki að flytja þá jnn. Sam-
kvæmt upplýsingum ÁTVR er
minnsta tjöramagn í Kent Light-
vindlingum af þeim tegundum, sem
fyrirtækið flytur inn, 8,5
milligrömm, og mest í frönsku
vindlingunum Gauloises, 22,8
milligrömm. Nikótínið er á bilinu
0,75 til 1,44 milligrömm eftir teg-
undum. Eg skora á stjómendur
ÁTVR að sjá nú að sér í þessu
máli, svo að ég og aðrir, sem vilja
reykja vindlinga á borð við Barc-
leys, geti fengið þá í næstu verzlun.
Höfundur er fyrrverandi formað-
urlðju, félags vcrksmiðjufólks í
Rcykjavík, ogrekurnú skóbúði
Laugavegi 1001 fíeykjavík.