Morgunblaðið - 25.10.1987, Blaðsíða 42

42
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 25. OKTÓBER 1987
Framtíðarskípan náttúru-
og umliverfismála á íslandi
eftirElínu
Pálmadóttur
í stjómarsáttmála núverandi
ríkisstjómar segin „Ríkisstjómin
mun samræma aðgerðir stjómvalda
að umhverfísvemd og mengunar-
vömum." Síðan er sagt með hvaða
hætti það skuli gert og byijað á.
„Sett verði almenn lög um um-
hverfísmál og samræming þeirra
falin einu ráðuneyti" o.s.frv. Þetta
er í rauninni í samræmi við það sem
Náttúruvemdarþing hefur ályktað
(á öllum sínum þingum), allt frá
1975. Og það er I samræmi við
skoðun Náttúruvemdarráðs, sem
af reynslu sinni telur að núverandi
fyrirkomulag sé gengið sér til húðar
þótt dygði bærilega fyrir 16 ámm
þegar núverandi náttúruvemdarlög
gengu í gildi. En þau eru raunar
að stofni til allt frá 1956. Margt
hefur breyst á skemmri tíma en
það. Við fögnum því þessvegna, ef
vilji er fyrir uppskurði og endur-
skoðun á stjómsýsluþætti umhverf-
ismála í heild.
Ég segi ef... en ekki að það sé
ástæða til að halda annað en að
pólitiskur vilji sé fyrir hendi, enda
hafa allir flokkar, bæði í stjóm og
utan hennar, lýst vilja sínum í þessa
átt. Og nú í upphafí starfsferils
stjómarinnar hefur forsætisráð-
herra, Þorsteinn Pálsson, þegar
skipað þriggja manna nefnd, sem
falið er að gera drög að frumvarpi
til laga um samræmda yfírstjóm
umhverfísmála, í samræmi við 12.
kafla í stefnuyfírlýsingu og starfs-
áætlun ríkisstjómarinnar og er
nefndinni ætlað að ljúka störfum
það fljótt, að hægt verði að leggja
fram frumvarp til laga fyrir nk.
áramót. í henni eiga sæti Sigurður
Magnússon formaður, Hermann
Sveinbjömsson og Alda Möller og
hafa þau þegar tekið til starfa.
Náttúruvemdarráð telur því að
nú sé lag, sem umhverfísmálafólk
eigi að nýta og ýta á eftir því að
málaflokknum verði komið í nýtt
og viðunandi horf, og miðað við
þróun mála inn í eitt ráðuneyti.
í Náttúruvemdarráði hefur
síðustu árin setið fólk með langa
hagnýta reynslu af ýmsum þeirra
mörgu málaflokka sem sífellt er
verið að bæta á. Og á Náttúru-
vemdarþingi eru fulltrúar sem hafa
lengi fengist við umhverfísmál og
fundið hvar á brennur. Ráðið vill
miðla stjómvöldum af reynslu sinni
og aðstoða við að móta vinnubrögð
og stefnu. Því var m.a. sett á dag-
skrá náttúruvemdarþings sem
aðalmál: Framtíðarskipan náttúru-
og umhverfísmála á íslandi. Raunar
af nauðsyn, áður en vilji stjómvalda
lá fyrir. Við höfum langt töluverða
vinnu í að móta æskilega stefnu
og breytingu, og tekið mið af því
sem sýnist mögulegt að fá fram.
Fjórir vom lq'ömir í nefnd til að
vinna að þessari mótun. Auk mín
þau Einar E. Sæmundsen, Friðjón
Guðröðarson og Lára G. Oddsdótt-
ir. Niðurstöður okkar vom kynntar
(Náttúruvemdarráði, þar sem alger
samstaða náðist um tillögumar. Á
þessari vinnu byggist það sem ég
segi hér og nú, þótt ræðumaður
hafí að sjálfsögðu mótað sitt mál
og beri sjálfur á því ábyrgð.
Náttúruvemdarráð vill semsagt
nota reynslu sína til þess að hjálpa
stjómvöldum við að móta nýskipan
vinnubragða og leggur til að alger
uppskurður verði gerður á löggjöf
og skipan mála. Frá upphafí hefur
legið í loftinu og komið fram ( óaf-
greiddum frumvörpum að þessi mál
hlytu að lenda inni I ráðuneyti.
Óraunhæft virðist á þessu stigi
að ætla að skrefíð verði stigið til
fulls, þannig að stofnað verði sér-
stakt ráðuneyti fyrir þennan
málafíokk, úr því ekki var gengið
frá því í stjómarsáttmála að stokka
alveg upp stjómarráðið og skipa
málum upp á nýtt í ráðuneyti. Við
göngum út frá því sem að ofan
segir, að umhverfísmál og samræm-
ing þeirra verði falin einu ráðuneyti.
Náttúmvemdarráð og fram-
kvæmdastjóri Náttúruvemdarráðs
em sammála um að núverandi fyrir-
komulag sé gengið sér til húðar og
breytingar óumflýjanlegar. Ifyrir-
komulagið var ekki óeðlilegt í
upphafí. Lögin frá 1971 vom bam
síns tíma, eðlilegt að fá sem flest
sjónarmið fram og sækja hugmynd-
ir sem víðast á meðan verið var að
móta náttúruvemdarstefnu í
landinu. Þetta gafst þá vel enda
fyrirfannst í ráðinu sjálfu fagfólk
með mikla sérþekkingu í náttúm-
fræðum og skipulagi og á Náttúm-
vemdarþingum kemur auk fulltrúa
náttúruvemdamefnda saman fólk
úr margvíslegum félögum og frá
ýmsum stofnunum.
Á þessum 16 áram frá 1971
hafa orðið gífurlegar breytingar á
atvinnulífí okkar og samfélaginu í
heild. Bæst hefur dijúgum á verk-
efnalistann, komið hafa upp stórir
málaflokkar er varða umhverfíð og
náttúrana sem þarf að afgreiða og
framkvæma. Stór hluti af störfum
Náttúmvemdarráðs er orðinn
rekstrarlegs eðlis.
Friðlýst svæði á íslandi em orðin
70 talsins, þar af 2 þjóðgarðar sem
Náttúmvemdarráð rekur alveg. Er
rekstur á þeim og þjálfun starfs-
fólks mikið verk. Auk eftirlits með
friðuðu svæðunum öllum.
Komnir era inn alveg nýir stórir
málaflokkar, svo sem yfír 100 físk-
eldisstöðvar, sem krefjast rök-
studdrar umsagnar, auk síflölgandi
afgreiðslna og eftirlits með öllum
meiri háttar framkvæmdum vegna
útlits, jarðrasks og mengunar-
hættu. Umsagnir um tilhögun sem
afgreiða þarf frá náttúmvemdar-
sjónarmiði, sem venjulega er beðið
eftir, fara sívaxandi, um sumarhús,
vega- og brúargerð, efnistöku
o.s.frv. Þetta kallar á samvinnu við
aðra aðila, rafmagnsveitur, vega-
gerð, Landsvirkjun, rannsókna-
stofnanir, sveitarstjómir með fjölda
samráðsnefnda og undimefnda. En
með reynslu hefur þetta smám sam-
an fengið á sig fast form. Allur
lagabálkurinn í náttúravemdarlög-
unum frá grein 11 og til 22 sýnist
vera mál af þessu tagi og getur
staðið áfram hvar sem náttúm-
vemdarmál em vistuð.
Elín Pálmadóttir
„Náttúruverndarráð
telur þvi að nú sé lag,
sem umhverfismálafólk
eigi að nýta og ýta á
eftir þvi að málaflokkn-
um verði komið í nýtt
og viðunandi horf, og
miðað við þróun mála
inn í eitt ráðuneyti.“
Skrifstofan, sem hefur 2 fasta
starfsmenn auk þriggja náttúm-
fræðinga og skrifstofumanns í
lausu starfí, hefur unnið þrekvirki.
Og hefði raunar ekki gengið nema
af því að ráðsmenn hafa lagt fram
mikla vinnu og sérfræðiþekkingu í
undimefndum. En slíkt gengur ekki
miklu lengur. Allir em nú á dögum
yfírhlaðnir störfum, þrátt fyrir
áhuga á þessum málum og takmörk
fyrir því hve mikla afgreiðsluvinnu
er hægt að ætlast til að lögð sé
fram af kjörinni nefnd. Má kannski
marka það af því hve margir nátt-
úravemdarráðsmenn og varamenn
hafa talað um að gefa ekki kost á
sér til framhaldsstarfa.
Á undanfömu kjörtímabili hefur
ráðið og starfsfólk þess lagt mikla
vinnu í að reyna að bæta starfs-
hætti og gera starfið skilvirkara.
M.a. með sérstakri starfsháttanefnd
í upphafi starfstimans. En þrátt
fyrir góðan vilja teljum við þetta
varla framkvæmanlegt svo viðun-
andi sé með sama fyrirkomulagi.
M.a. hefur verið gert átak til að fá
náttúruvemdamefndum meira
frumkvæði, en staða þeirra er líka
of veik í lögum. Aðstaða þeirra
gagnvart viðkomandi sveitarstjóm-
um og sýslum er of veik til að
hægt sé að beina til þeirra meiri
beinni afgreiðsluvinnu og fram-
kvæmdaverkefnum. Úr því átti að
bæta í náttúravemdarfrumvarpinu,
sem aldrei var lagt fram á hinu háa
Alþingi.
Miðað við þau verkefni, sem
Náttúmvemdarráð hefur lögum
samkvæmt, sýnist tilurð þess orðin
óeðlileg, þ.e. þetta blandaða lq'ör
þar sem ráðherra skipar formann
og varaformann og fijáls félög sitt
úr hverri áttinni, auk náttúmvemd-
amefndanna, kjósa sex fulltrúa
sína. Þegar til daglegra vinnu-
bragða kemur er ráðinu svo ætlað
að starfa á ábyrgð ráðherra. Það
hefur vissa ábyrgð gagnvart stefnu
ríkisstjómarinnar og framkvæmd
hennar, eins og hún er hjá ríkis-
stjóm hveiju sinni. Náttúmvemdar-
ráð er rekið í umboði ráðherra og
fyrir fé úr ríkissjóði. Getur ekki
eðli sínu samkvæmt starfað sem
frjálst félag þótt meirihluti ráðs-
manna taki umboð sitt úr þeirri átt
og við höfum stundum orðið vör
við þennan tvískinnung, t.d. f hvala-
málinu. Stjómskipulega er Náttúm-
vemdarráði því hálfgerður
bastarður. Raunar vom strax skipt-
ar skoðanir um þetta fyrirkomuiag
1971, enda hvergi verið tekið upp
síðan. Við teljum farsælla að greina
þama á milli. Rekstur verður skil-
virkari með því að stofna ráðuneyt-
isdeild, er veiti um leið meira
svigrúm fyrir frjálsu félögin, sem
eðlilega hafa tilhneigingu til að telja
málin alfarið í verkahring Náttúra-
vemdarráðs, en það hefur dregið
kraftinn úr þeim. Auk þess sem
sífellt er verið að mgla þessum
aðilum og störfum þeirra saman.
Uppstokkun á verktilhögun og
vinnubrögðum er því að okkar dómi
löngu tímabær. Við breyttar að-
stæður sé kominn t(mi til gmndvall-
arbreytinga og nýrrar löggjafar,
eins og segir í stjómarsáttmálanum.
Allt frá 1975 hafa verið lögð fram
3 umhverfísmálaframvörp og samið
nýtt náttúmvemdarfmmvarp, en
allt dagað uppi. Og ( millitíðinni
hafa komið önnur lög sem skarast
við þessi. Hingað til hefur vantað
pólitískan vilja til að taka á málinu.
Einstakir ráðherrar hafa verið ófús-
ir að sleppa nokkmm málaflokki
úr sínu ráðuneyti og skilgreiningu
skort á hvað tilheyri umhverfísmál-
um. Okkur sýnist einsýnt að ekki
dugi annað en alger uppskurður á
kerfinu. Og breytingar þarf allar
að hugsa ( þá vem að gera vinnu-
brögð og markmið skilvirkari. Hér
er ekki hugmyndin að hlaða utan
á það sem er, heldur þjappa verk-
efnunum saman á einum stað til
að afgreiðsla verði skilvirkari og
praktískari. Við göngum semsagt
út frá því að í þessum áfanga
a.m.k. verði um að ræða ráðuneytis-
deild, sem falin verði samræmd
umhverfismál. Við höfum skoðað
löggjöf ( þremur Norðurlanda og
sýnist að nýta megi í stómm drátt-
um sama fyrirkomulag — með
aðlögun að okkar aðstæðum. Það
skal tekið skýrt fram, enda þróunin
nokkuð á annan veg hér.
Augljóst er að það verður engin
umhverfísmáladeild í ráðuneyti að
flytja bara Náttúmvemdarráð, sem
er líklega sú stofnananna sem ólm
vill breytingar, inn í eitthvert ráðu-
neyti. Fleiri þættir umhverfísmála
þurfa að koma þar samhliða. Varla
geta t.d. stærstu umhverfísmálin
okkar hér á íslandi í framtíðinni,
landgræðsla, skipulag og mengun,
orðið utan við umhverfisráðuneyti.
Og að sjálfsögðu ættu þama heima
ýmis sérmál, sem em í menntamála-
ráðuneytinu frá gamalli tíð, svo sem
eftirlit með villtum dýram (fuglar,
hreindýr, refír o.fl.) og Geysir, enda
Gullfoss í umsjá Náttúmvemdar-
ráðs.
En ekki er þörf á að setja neinn
þessara þátta eða aðila undir ann-
an. Það þarf enginn að óttast.
Málaflokkamir geta orðið deilda-
skiptir og hliðstæðir, eins og á
Norðurlöndum. Hver málaflokkur í
sínu hólfi með beinum tengslum til
ráðuneytisstjóra og ráðherra. Ekki
mikil breyting frá því sem nú er.
Við nefnum hér málaflokkana, sem
t.d. gætu orðið þama hlið við hlið
f ráðuneytisdeild umhverfísmála:
náttúmvemdarmál, skipulagsmál,
mengunarmál (a.m.k. þau er lúta
að iðnaðarmengun, skolp- og sorp-
mengun og fjöramengun), land-
græðslumál og skógræktarmal.
Ég vík nú að þeim málaflokknum,
sem næst stendur þessu þingi.
Hreinu náttúmvemdarmálin verður
að skilgreina í sérdeild, setja þau í
sitt náttúmvemdarhólf. í Náttúra-
vemdarráði hefur safnast mikil
þekking, þjálfun og reynsla í þess-
um málum, sem mundi flytjast með
því. Ég nefni friðunarmál, lífríkis-
mál, sem oft em jaðarsvæði yfír í
hollustuvemd, mannvirkjamál, sem
tengjast skipulagi, útivistarmál og
umgengnismál með tengslum í
ferðamál og vegagerð, og fræðslu-
Tillaga að samræmingu umhverf ismála, miðað við að einstakir málaflokkar verði færðir
lítt breyttir undir eitt ráðuneyti