Morgunblaðið - 31.10.1987, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 31. OKTÓBER 1987

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 600 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 55 kr. eintakiö.
Fylgi
stjórnmála-
flokkanna
Skoðanakönnun Hagvangs,
sem skýrt var frá á miðviku-
dag, sýnir, að stjórnmálastarf-
semin er í deiglunni. Framgangur
Framsóknarflokksins og fylgistap
Alþýðubandalagsins ásamt með
velgengni Kvennalistans vekja
mesta athygli. Sjálfstæðisflokk-
urinn lyftir sér aðeins eftir hina
lélegu útkomu í kosningunum í
apríl. Alþýðuflokkurinn og Borg-
araflokkurinn dala.
Almennasta skýringin á miklu
fylgistapi Sjálfstæðisflokksins í
kosningunum var sú, að stór hóp-
ur kjósenda hans hefði gengið til
stuðnings við Borgaraflokkinn.
Ástæðulaust er að draga þessa
skýringu í efa. Sé tekið mið af
henni og litið á samanlagt fylgi
Sjálfstæðisflokks og Borgara-
flokks í könnun Hagvangs, kemur
í ljós að 36,6% þeirra, sem af-
stöðu tóku, lýsa yfir stuðningi við
þessa flokka. Þetta er lægri tala
en menn hafa átt að venjast í
skoðanakönnunum, þegar litið er
á styrk borgaralegra afla gegn
vinstri flokkunum. Virðist aug-
ljóst, að Framsóknarflokkurinn
er farinn að höfða til nýrra hópa
kjósenda og ná stuðningi frá
þeim. Samstarfíð við Sjálfstæðis-
flokkinn síðan 1983 hefur greini-
lega gefíð framsóknarmönnum
tækifæri til að skapa sér nýja
ímynd og vafalaust skiptir máli
fyrir Framsóknarflokkinn, að
áherslur í málflutningi hans
breyttust við það, að formaður-
inn, Steingrímur Hermannsson,
bauð sig fram í þéttbýlinu á suð-
vestur homi landsins.
Það hlýtur að vera sjálfstæðis-
mönnum verulegt áhyggjuefni,
að flokkur þeirra lyftir sér ekki
meira en raun ber vitni. Nýtur
hann nú stuðnings 28,7%, sam-
kvæmt könnun Hagvangs. Ber
þessi tala með sér, að flokknum
hafí ekki tekist, á því hálfa ári,
sem liðið er frá kosningum, að
fínna nýja viðspymu til að sækja
á brattann. Umræður innan
flokksins um stöðu hans og leiðir
til nýrrar sóknar hafa verið litlar,
að minnsta kosti fyrir opnum
tjöldum. Vekur athygli, að fyrir
skömmu var birt niðurstaða í
könnun Skáís á vegum Helgar-
póstsins, serti sýndi, að 58%
Reykvíkinga treystu Sjálfstæðis-
flokknum best fyrir stjórn
Reykjavíkur. Er stórt bil á milli
þeirrar tölu og hinnar, sem gefur
fylgi flokksins á landsvísu til
kynna. Er verðugt verkefni að
bijóta til mergjar, hvað þessum
mun veldur.
Sjálfstæðisflokkurinn hefur við
mótun stefiiu sinnar ekki hikað
við að skapa sér sérstöðu. Tals-
menn hans hafa gengið fram fyrir
skjöldu með tillögur um nýjar
aðferðir við lausn vandamála. Á
hinn bóginn hefur einnig komið
fram, að þegar á 'reynir virðist
flokkinn oft skorta þá eindrægni,
sem þarf til að hrinda umdeildum
málum í framkvæmd. Skýr
stefnumörkun hefur mátt sín
lítils, þegar á hólminn er komið.
Hefur þetta vafalaust orðið til
þess, að margir efast um að full
sannfæring búi að baki heit-
strengingum um að takast á við
vandamál með nýjum hætti. Hitt
er einnig staðreynd, að mönnum
er sjaldan þakkað það, sem vel
er gert, heldur jafnan af þeim
krafist að þeir geri eitthvað meira.
Sundrungin innan Alþýðu-
bandalagsins er augljósasta
skýringin á því, hve illa fer fyrir
flokknum í skoðanakönnun Hag-
vangs. Að sumu leyti eru al-
þýðubandalagsmenn í uppreisn
gegn sjálfum sér og er þess tæp-
lega að vænta, að menn flykkist
til stuðnings við þann vígvöll. Og
hvers vegna skyldi fólk nú á
tímum lýsa yfír stuðningi við
flokk, sem fylgir úreltri stefnu
um þjóðnýtingu og ríkisforsjá í
stóru og smáu? Borgaraflokkur-
inn dalar eftir að fjölmiðlabylgjan
er hætt að brotna á honum. Er
ekki að efa að þunginn í hinum
persónulega andróðri, sem mætt
hefur Þorsteini Pálssyni frá Borg-
araflokknum, dregur úr fy'ölda-
fylgi við Sjálfstæðisflokkinn og
gerir formanni flokksins óhægara
um vik en ella að slá á rétta
strengi gagnvart kjósendum.
Fylgisaukning Kvennalistans á
áreiðanlega rætur innan Alþýðu-
bandalagsins. En þeir stjóm-
málamenn, sem einblína á
umfjöllun í fjölmiðlum, ættu að
líta til aðferða Kvennalistans við
að minna á sig. Talsmenn flokks-
ins kvarta helst undan því að
ekkert sé eftir þeim haft, en þeir
kveðja sér samt hljóðs með þeim
hætti að eftir þeim er tekið. Al-
þýðuflokkurinn hefur iokið fyrri
sigurgöngu í skoðanakönnunum.
Em þeir, sem lýst hafa stuðningi
við flokkinn, greinilega að gera
upp við sig, hvemig þeir eigi að
bregðast við honum sem stjómar-
flokki og em enn ekki að fullu
sáttir við hann í því hlutverki.
Hafí skoðanakönnun Hag-
vangs einhver áhrif á stjóm-
málastarf líðandi stundar, kunna
þau helst að verða á þann veg,
að framsóknarmenn færa sig upp
á skaftið. í sjálfu sér er það ekki
neitt sérstakt fagnaðarefni.
Hrun á verðbréfamörl
og afleiðingar af skipti
eftir MICHAEL
PROWSE
FYRIR rúmri viku gerðist nokk-
uð á fjármálamörkuðum, sem
margir fréttaskýrendur og sér-
fræðingar höfðu talið útilokað.
Verðbréf féllu um rúmlega fimm
hundruð stig samkvæmt Dow
Jones-verðbréfavísitölunni í
kauphöllinni i Wall Street á ein-
um degi. Hrunið varð meira en
þegar hrunið mikla varð í kaup-
höllinni í New York árið 1929.
Markaðimir hafa hægt og
sígandi verið að rétta úr kútnum,
en vart er hægt að segja að það
veki traust. Sú staðreynd að verð-
gildi eigna þjóðar geta minnkað um
tuttugu prósent í einu vetfangi er
ógnvekjandi, þótt stór hluti tapsins
verði einhvem tíma bættur. Hrunið
var mikið og snöggt og ber miklum
óstöðugleika í fjármálaheiminum
órækt vitni. Það er ekki hægt að
láta eins og ekkert hafí í skorist.
Kreppan mikla
Hafa skal hugfast að hlutabréf
falla aldrei jafnt og þétt í verði svo
dögum skiptir. Dow Jones-vísitalan
hækkaði talsvert eftir hrunið mikla
í október árið 1929. í apríl 1930
var vfsitalan orðin hærri en hún var
í desember 1928. Hrunið á verð-
bréfamarkaðinum þennan svarta
dag árið 1929 var aðeins fyrirboði
um það sem koma skyldi. Verðbréf
hrundu um 80 prósent í verði frá
september árið 1930 fram í júní
1932. Og heimurinn var lagður í
rúst af kreppu, sem linnti ekki í
rúmlega hálfan áratug, eins og lesa
méi í sögubókum.
Árið 1933 var verg þjóðarfram-
leiðsla Bandaríkjamanna rúmlega
þriðjungi minni en árið 1929. Það
var ekki fyrr en árið 1941 að dollar-
inn náði aftur sama styrkleika og
1929 og réði þar miklu eftirspum
vegna heimsstyijaldarinnar síðari.
Kreppan í Bandaríkjunum, sem
teygði anga sína til allra iðnvæddra
ríkja, hafði þær afleiðingar að
stjómmálaskoðanir tóku stakka-
skiptum. Ríkisstjómir misstu traust
til lögmála markaðarins og sneru
baki við þeirri heimspeki, sem boð-
aði afskiptaleysi; „laissez faire". í
þijá áratugi eftir að heimsstyijöld-
inni siðari lauk árið 1945 vom
ríkisafskipti í þeim tilgangi að efla
velferðarríkið og koma jafnvægi á
efnahaginn talin bæði sjálfsögð og
eðlileg.
Því má líta svo á að hmnið mikla
í Wall Street áríð 1929 hafí markað
upphafíð að gagngemm breyting-
um í sögunni, sem em afar þýðing-
armiklar. Spumingin er sú hvort
miklar breytingar á verði hlutabréfa
undanfamar vikur verði túlkaðar á
sama hátt þegar upp verður staðið.
Er hér um fyrirboða róttækra breyt-
inga í stjómmálum og efnahagslífí
að ræða?
Stjómmála- og fjármálamenn
reyna ákaft að vísa slíkum vanga-
veltum á bug. Nigel Lawson,
fíármálaráðherra Bretlands, gerði
lítið úr því að verðbréf féllu um 22
prósent í kauphöllinni í London 12.
og 13. október og sagði að um
„móðursýkisleg viðbrögð" væri að
ræða. Lýsti ráðherrann yfír þvf að
efnahagur Breta væri traustur. í
Bandaríkjunum hafa yfirvöld verið
jafn á§áð um að kveða niður
samlíkingar við kreppuna miklu.
Ronald Reagan Bandaríkjaforseti
gekk bjartsýnn og brosmildur ffam
fyrir skjöldu til þess að sannfæra
bandaríska fíármálamenn um að
ekkert væri athugavert við banda-
rískan efnahag, sem í raun er að
sligast undan innflutningi og skuld-
um.
Tæknin hæpið
skálkaskjól
Þeir sem vilja afsaka hmnið hafa
leitað skjóls bak við tæknileg atr-
iði, tölvuskjái, nýja viðskiptahætti
og tilkomu verðbréfamarkaða, sem
gera kleift að versla með viðskipti
allan sólarhringinn. Segja þeir að
verðbreytingar fyrir heimsstyijöld-
ina síðari gætu vel hafa sagt
nokkuð nákvæmlega fyrir um blikur
á lofti á vinnumarkaði og í skrifstof-
um og verksmiðjum. Aftur á móti
segja þeir að allt öðru máli gegni
um hrunadansinn á verðbréfamörk-
uðunum fyrir hálfum mánuði.
Segja úrtölumennimir að hrunið
sé fremur afleiðing af þeim við-
skiptakerfum, sem við notum, en
að það beri spennu í efnahagsmál-
um heimsins vitni. Hrunið hafi
endurspeglað það að nú er hægt
að senda upplýsingar með ógnar-
hraða um heim allan og þar með
sá frækomum efasemda og óvissu.
Hátækni í rafeindaiðnaði og mark-
aður, sem aldrei sefur, hafi gert
það að verkum að allt hljóp í bál
og brand eftir að fremur lítill
ágreiningur kom upp milli Banda-
ríkjamanna og Vestur-Þjóðveija um
stefnuna í eftiahagsmálum.
Niðurstaða röksemdafærslu af
þessu tagi er sú að stjómmálamenn
ættu að varast það að deila fyrir
opnum tjöldum og viðskiptahættir
í kauphöllum heimsins myndu njóta
góðs af varfæmum endurbótum.
En úrtölumaðurinn viðurkennir ekki
að efnahagslíf í heiminum er nú
undir svipuðu álagi og á síðari hluta
þriðja áratugarins. Hann segir að
grundvallarlögmál markaðarins
gefí ekki tilefni til þess að endur-
skrifa reglur um verðbréfamarkaði.
Gallinn við þessar röksemdir er
sá að verðmæti hreinna eigna fellur
ekki um 20 prósent á einum degi
í einhvers konar tómarúmi. Þetta
hrun átti sér ekki stað í efnahags-
heimi, sem heilbrigði einkennir að
öðru leyti.
Á þessum áratug hefur Banda-
ríkjadollari hækkað fáránlega mikið
og fallið aftur og á það sama við
um breska sterlingspundið. Banda-
ríkjadollari hefur fallið um rúmlega
40 prósent gagnvart helstu gjald-
miðlum heims frá því í febrúar
1985. Olíuverð hækkaði í upphafí
áratugarins og kostaði fatið rúm-
lega 30 dollara þegar verðið var
hæst. En olían lækkaði aftur. Olíu-
fatið kostaði um tíma aðeins 10
dollara og hækkaði aftur upp í 20
dollara. Vextir hafa einnig hækkað
og lækkað á víxl. Einnig hefur vöru-
verð lækkað svo mikið á þessum
áratug að fara verður aftur til fjórða
áratugarins til að finna hliðstæð
dæmi. Reyndar fór vöruverð að
hækka aftur á síðasta ári.
Þetta hringsól á gengi gjald-
miðla, vöxtum og verði á helstu
vörum er samfara miklum og alvar-
legum óstöðugleika i efnahagsmál-
um. Þróunarríki eru sokkin í
skuldafen og skulda nú vestrænum
ríkjum rúmlega þúsund milljarða
dollara.
Afleiðingar
afskiptaleysis
Á sama tíma er atvinnuleysi við-
varandi í stórum hlutum hins
iðnvædda heims. Rúmlega þijátíu
og ein milljón manna er atvinnulaus
í þeim ríku löndum sem Efnahags-
og framfarastofnunin (OECD) í
París fylgist með.
Aftur á móti skiptir meira máli
fyrir verðbreytingar á hlutabréfa-
Fijáls markaður er eins og hundui
greinarhöf undur.
mörkuðum að ójöfnuður í viðskipt-
um er landlægur og heldur áfram
að þjaka efnuðustu ríki heims.
Gengisfall dollarans hefur lítið gert
til að draga úr viðskiptahalla
Bandaríkjamanna, sem nemur 150
milljörðum dollara. Efnaðasta ríki
heims, sem hefur verið öruggur lán-
ardrottinn mestan hluta þessarar
aldar, hleður nú upp erlendum
skuldum og hafa ráðamenn Alþjóða
gjaldeyrissjóðsins í Washington
sagt að þessi skuldasöfnun gangi
ekki til lengdar. Japönum og Vest-
ur-Þjóðveijum hefur miðað hægt í
viðleitni þeirra til að draga úr við-
skiptaafgangi, sem er skammarlega
mikill.
Þetta ójafnvægi í viðskiptum má
að nokkru rekja til þeirrar stefnu
stjórnar Ronalds Reagan Banda-
ríkjaforseta að lækka skatta
miskunnarlaust og lýst hefur verið
með orðunum: „eyðum núna, borg-
um síðar“. Þessi stefna hafði í för
með sér að gárlagahalli færðist
stórum í aukana á fyrstu árum
þessa áratugar. En ójafnvægið má
einnig rekja til nánasarlegrar
spamaðarhyggju bæði í Japan og
Þýskalandi undanfarinn áratug.
Búast hefði mátt við því að fjár-
málamarkaðir víða um heim hefðu
verið í nokkurri lægð vegna þess
langvarandi efnahagsvanda heims-
ins, sem ekkert gengur að ráða bót
á. En því íór fjarri. Undanfarin
fímm ár hefur ærandi fögnuður ríkt
á verðbréfamörkuðum, sem rekja
hefur mátt til minni verðbólgu og
lægri vaxta á kostnað lítils hag-
vaxtar og mikils atvinnuleysis. Verð