Morgunblaðið - 31.10.1987, Síða 33

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 31. OKTÓBER 1987
33

Morgunblaðið/Ámi Helgason
Búið er að grafa allan grunninn.
Stykkishólmur:
Unnið af fullum krafti
við íþróttamiðstöðina
tuðum
aleysis
sem gefinn er laus taumur, segir
á hlutabréfum þrefaldaðist í helstu
kauphöllum heims á árunum 1982
til upphafs þessa árs.
Erfitt væri að leggja fram betri
uppskrift að verðbréfamörkuðum,
sem breytast í sífellu. Svimandi
hækkun verðs á hlutabréfum (þar
til söluæðið greip um sig) átti sér
stað þrátt fyrir ójafnvægi í efna-
hagsmálum, sem ekki á sér for-
dæmi, á gjaldeyrismörkuðum, í
þriðja heiminum og á vinnumark-
aði. Hlutabréf hækkuðu þótt allir
helstu mælikvarðar í efnahagsmál-
um, allt frá gengi gjaldmiðla til
vöruverðs, rokkuðu upp og niður.
Þegar litið er á þessar staðreyndir
og í ljósi þess að Bandaríkjamenn
eru ekki jafn traustir lánardrottnar
og þeir voru þarf ekki að finna
hástemmdar, tæknilegar útskýring-
ar á sveiflukenndum verðbréfa-
mörkuðum undanfarinna daga.
Þaðan af síður er hægt að útiloka
að eitthvað þessu líkt gerist aftur,
nema stefnubreyting verði í efna-
hagsmálum. Eins og hagfræðingur-
inn John Kenneth Galbraith leiðir
rökum að í bók sinni Hrunið mikla
(The Great Crash) þá er „samhengi
nauðsynlegt í hinum efnahagslegu
fyrirbærum; það er enginn Kína-
múr“. Hlutabréfamarkaðir lúta ekki
eigin lögmálum og þaðan af síður
er hægt að slíta þá úr samhengi
við efnahagslíf heimsins. Þeir eru
þvert á móti mikilvæg vísbending
um ástand efnahagsmála. Því hlýt-
ur að vera hægt að draga þýðingar-
miklar ályktanir af hruninu á
verðbréfamörkuðunum þótt þeir
hafi eitthvað rétt úr kútnum síðan.
En hvaða ályktanir? Nánast eng-
inn telur líklegt að önnur kreppa
skelli á og má rekja það til þess
að menn drógu lærdóm af krepp-
unni miklu þrátt fyrir allt. Banda-
ríski seðlabankinn beið ekki
boðanna og tilkynnti daginn eftir
hrunið í kauphöllinni í Wall Street
að ekkert yrði því til fyrirstöðu að
„auka lausafé í umferð til þess að
styðja við efnahags- og fjármála-
kerfið". Bankinn greip til harka-
legra aðgerða til að knýja fram
vaxtalækkun. Þessi skyndilega
breyting á stefnu undanfarinna
mánaða kom á óvart, en hún bar
skynsemi vitni.
Bankastjórar seðlabanka um víða
veröld gera sér fullkomlega grein
fyrir því að frá því að efnahagslíf
náði hámarki í ágúst 1929 þar til
verulega harðnaði á dalnum vorið
1933 minnkaði peningamagn í um-
ferð í Bandaríkjunum um þriðjung.
Ýmsir hagfræðingar halda því fram
að ein meginástæðan fyrir krepp-
unni miklu hafi verið sú að lausafé
snarminnkaði eins og áður er lýst.
Segja þeir að hrunsins mikla í
Wall Street hefði aðeins verið
minnst sem minniháttar leiðrétting-
ar á verðbréfamarkaðinum og gefið
laukrétta vísbendingu um lítillegan
samdrátt í viðskiptum ef Seðla-
bankinn hefði komið í veg fyrir
skort lausafjár.
Það ber að vona að vestur-þýski
seðlabankinn, sem þekktur er fyrir
varkámi, grípi til allra tiltækra ráða
til að koma í veg fyrir að peninga-
magn í umferð aukist of hægt og
skal þá ósagt látið hvað ber að
gera ef lausafé minnkar. Og fari
svo að peningamir dugi ekki til af
einhveijum ástæðum ber æðstu-
prestum peningamagnshyggju að
bijóta odd af oflæti sínu og beita
húsráði hagfræðingsins Johns Ma-
ynard Keynes. Húsráð þetta felst í
að ríkisstjómir auki baeði lántökur
og eyðslu til mótvægis við sam-
drátt í einkageiranum. Alltjent
ættum við að hafa lært eitt frá
fjórða áratugnum: aðgerðarleysi er
óveijandi ef peningamagn í umferð
minnkar um 33 prósent.
Þess ber aftur á móti að gæta
að hrunið á verðbréfamörkuðunum
gæti markað þáttaskil í hugmynda-
sögunni, þótt það sé ekki fyrirboði
um aðra kreppu. Úlfakreppa á
gjaldeyrismörkuðum hefur þegar
sannfært Nigel Lawson, sem er
fijálshyggjumaður af eðlisávísun,
um að þeim þurfi að stjóma.
Sveiflukenndir verðbréfamarkaðir
ættu að færa mönnum heim sann-
inn um það að þeir séu brigðulir.
Verðfall hlutabréfa um 20 prósent
á einum degi ber því vitni að fullyrð-
ingar lærðra manna um að verð-
bréfamarkaðir séu „skilvísir" em
hlálegar. Einnig vegur þungt að
hmnið fyrir hálfum mánuði sigldi í
kjölfarið á því að enn einu sinni
fóm tilraunir til að efna til alþjóð-
legs samstarfs í efnahagsmálum
út um þúfur.
Markaðir og taumlausir
hundar
Markaðimir em famir að hegða
sér eins og fjölskylduhundur, sem
gefinn er laus taumur. í upphafi
verður hundurinn altekinn taum-
lausri gleði yfir fengnu frelsi. Næst
taka við óknyttir og slæm hegðun
og að lokum grípur hundinn ótti
og hann tekur að leita hlýju og
skjóls, sem eigandinn veitti honum
í árdaga. Verið getur að ýmsir
stjómmálamenn haldi enn í kenn-
inguna um afskiptaleysi (laissez
faire), en frá mörkuðunum berast
nú þau boð að hvorki sé vanþörf á
eftirliti né aðhaldi.
Því er ekki útilokað að stefnan
í efnahagsmálum hafi brátt snúist
heilan hring. Menn sem upplifðu
ringulreiðina á fjórða áratugnum
sniðu efnahagskerfið eftir að heims-
styijöldinni sfðari lauk. Verið getur
að þeir hafi gengið of langt í stjóm-
semi og höftum á markaði. Aftur
á móti má leiða að því rök að hið
„gullna skeið“ þenslu í viðskiptum
hefði aldrei orðið ef stjóm peninga-
flæðis hefði ekki einkennst af
aðhaldssemi og óftjálslyndi. En nú
virðist koma sífellt betur í ljós að
viðbrögðin við afskiptum stjóm-
valda og stjómun markaða á
áttunda og níunda áratugnum vom
full afgerandi. Menn véku sér undan
allri ábyrgð. Þetta má sjá af stjóm
efnahagsmála bæði á innlendum og
alþjóðlegum vettvangi. Ljóst var að
það kerfi, sem notað var til að
njörva gengi gjaldmiðla niður að
mestu og kennt er við Bretton
Woods hlaut til dæmis að hrynja
fyrr eða síðar vegna þess að óhugs-
andi var að Bandaríkin yrðu kjöl-
festa gjaldeyrismála í heiminum.
En ríkisstjómir gáfust hreinlega
upp árið 1970 í stað þess að finna
upp nýtt kerfi þar sem aðrar þjóðir
þyrftu einnig að axla ábyrgð. Af-
staðan var í raun þessi: „Við getum
ekki stjómað gengi gjaldmiðia,
þannig að við látum markaðina um
það.“ Auknir erfíðleikar í glímunni
við verðbólgudrauginn leiddu til
ámóta ýkjukenndraviðbragða í hin-
um einstöku ríkjum. Ríkisstjómir
höfðu í áratugi séð til þess að jafn-
vægi héldist milli hagvaxtar,
vinnumarkaðarins og stöðugleika í
verðlagi. En ýmsar ríkisstjómir
firrtu sig skyndilega allri ábyrgð á
hagvexti og vinnumarkaðinum.
Þær gerðu röksemdafærslu pen-
ingamagnshyggjumanna að sinni
og sögðu að einungis væri mögu-
legt að stjóma verðbólgunni. Því
var haldið fram að stjómvöld gætu
aðeins haft áhrif á hagvöxt og at-
vinnumál með því að leysa allar
viðjar af mörkuðum og innleiða
fijálslyndi.
Þáttaskil í hugmyndum
hagf ræðinnar ?
Ef nú er svo komið að þáttaskil
verða í hugmyndum í hagfræði er
aðeins hægt að rekja það til þess
að hinar nýju steftiur hafa ekki
borið nægjanlegan árangur. „Fljót-
andi“ gengi, sem ákvarðast af
mörkuðum, áttu að koma á stöðug-
leika á gjaldeyrismörkuðum og
koma í veg fyrir að eitt ríki þyrfti
að gjalda fyrir mistök annars. Út-
koman varð allt önnur. í raun
gerðist það að þjóðum heimsins var
veitt frelsi til að framfylgja eigin
stefnu í efnahagsmálum, sem ein-
kenndist af jafti miklu ósamræmi
hjá öllum, um lengri tíma en nokkru
sinni áður. Bandaríkjamenn hefðu
aldrei lent í því fúafeni, sem nú er
að gleypa þá, ef stjómvöld hefðu
takmarkað peningastreymi og
stjómað gengi gjaldmiðla af
hyggjuviti.
Afskiptaleysið hefur ekki heldur
borið ávöxt á öðmm sviðum. Ef
iðnríki heims hefðu ekki skorast
undan þeirri ábyrgð að nota um-
frambirgðir Samtaka olíuútflutn-
ingsríkja (OPEC) af olíu til að
hjálpa þriðja heiminum, þegar hann
safnaði hvað mestum skuldum á
sjöunda áratugnum, væri hann þá
í jafn miklum ógöngum vegna
skuldasöfnunar á okkar dögum?
Önnur spuming og umdeildari. Ef
stjómir aðildarríkja Evrópubanda-
iagsins hefðu verið reiðubúnar til
að axla ábyrgð af atvinnumálum
þyrfti framkvæmdanefndin í Briiss-
el þá að örvænta vegna 12 prósenta
atvinnuleysis?
Þeir sem bera ábyrgð á stefnu-
mótun í efnahagsmálum geta ekki
horft framhjá mesta hruni á verð-
bréfamörkuðum í sex áratugi,
miklum sveiflum á gjaldeyrismörk-
uðum og ójafnvægi í efnahagslífi
heimsins, sem á sér ekki fordæmi.
Dagskipunin er augljós. Þó er ekki
þar með sagt að Bandaríkjamenn,
Japanar og Vestur-Þjóðveijar geti
fallist í faðma og sæst til skamms
tíma. Draga verður lærdóm af at-
burðum þriðja áratugarins: mark-
aðamir eru nytsamir þrælar, en
þeir eru þijóskir drottnarar, sem
engin leið er að treysta á og leiða
að lokum til glötunar.
Höfundur er fjármálasérfræðing-
ur dagblaðsins Financial Times.
Stykkishólmi.
UNNIÐ er af fullum krafti að
Iþróttamiðstöðinni í Stykkis-
hólmi.
Sverrir Hermannsson tók fyrstu
skóflustunguna í vor við hátíðlega
athöfn og mikla eftirvæntingu
þeirra sem viðstaddir voru. Nú er
búið að grafa allan grunninn og
koma mannvirkinu niður á fast
og traust land.
Trésmiðja Stykkishólms tók að
sér fyrsta áfangann, þ.e. að koma
þessu upp úr jörðinni og ganga
frá undirstöðum og kjallara. Er
þetta milljóna verk og vandað og
LJÓST er að fjáröflunarátak
Slysavarnafélags íslands dag-
ana 23. tU 25. október undir
nafninu Merkisdagar skilar fé-
íaginu liðlega 18 milljónum
króna. Nokkra daga hefur tekið
að safna saman upplýsingum
frá öllum sölustöðum, sem voru
um 100 talsins.
Söfnunarfénu verður varið til
sjóslysavama og veija slysavarna-
deildir og björgunarsveitir sínum
Ihluta til kaupa á búnaði og tækjum
fyrir sjóbjörgunarflokka __ sína.
Hluti Slysavamafélags íslands
nú er það vonandi að veðrið setji
ekki strik í reikninginn. Því það
fer eftir veðri hvort þessi fyrsti
áfangi klárast á þessu hausti.
Fréttaritari Morgunblaðsins
kom þarna við einn morguninn,
þar sem smiðir með alls konar
tæki vom önnum kafnir og litu
vart upp. Þeir létu vel yfir gangi
málanna og var ekki að heyra á
þeim annað en að verkinu miðað
það vel og það versta væri yfir-
staðið og að vonir stæðu um
uppfyllingu allra samninga.
— Arni
verður notaður til fræðslu í örygg-
ismálum sjómanna og einnig til
að styrkja minni slysavamadeildir
til tækjakaupa fyrir björgunar-
sveitir sínar.
í fréttatilkynningu frá Slysa-
vamafélaginu þakkar félagið
landsmönnum sem og fyrirtækjum
og samtökum fyrir bann mikla
stuðning við félagið og málefni
þess sem fram hafi komið í hinum
jákvæðu undirtektum. Þær séu
vissulega mikil hvatning fyrir fé-
lagið og deildir þess til áfram-
haidandi öflugs starfs á þessum
vettvangi.
Eigendur Sætabrauðshússins gáfu sölufólki Merkisdaga stóra tertu,
sem var eftirlíking af merkinu sem selt var.
Slysavarnafélag Islands:
Liðlega átján milljónir
söfnuðust á Merkisdögum