Morgunblaðið - 09.01.1988, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. JANÚAR 1988
Breytingar á eðli Hæsta-
réttar knýja á um nýjar að-
f erðir við val á dómurum
eftir Ólaf Ragnar
Grímsson
Stjómskipun íslands er byggð á
kenningunni um þrískiptingu ríkis-
valdsins. Löggjafarvald, fram-
kvæmdavald og dómsvald eiga að
vera aðskilin og sinna skýrt af-
mörkupum verkefnum óháð hvert
öðru. Á þann hátt verði komið í veg
fyrir drottnun ríkisins í þjóðfélag-
inu. Gagnkvæmt aðhald og jafn-
vægi milli þriggja aðgreindra
valdssviða veiti þá tryggingu gegn
ofurvaldi landsherranna sem nauð-
synleg er ef lýðræði á að þróast og
dafna á eðlilegan hátt.
Þótt þessi kenning um lýðræðis-
lega stjómskipun eigi að vera
leiðarljós stjómarfars á íslandi veita
stjómarskrá og almenn lög mis-
munandi skýr og afdráttarlaus
fyrirmæli um framkvæmd hennar.
Þess vegna hefur veruleikinn oft
tekið á sig aðra mynd og pólitískt
vald sömu manna hefur teygt sig
yfir landamærin sem eiga að koma
í veg fyrir samfléttun hinna ólíku
valdsviða ríkisvaldsins. Verkefna-
skiptingin hefur einnig í reynd orðið
ærið margbreytileg. Stofnanir á
vettvangi framkvæmdavaldsins
hafa fengið æ meiri ítök í raun-
verulegri mótun löggjafarinnar og
Alþingi hefur kosið þingmenn til
stjómarábyrgðar í mörgum lykil-
stofnunum framkvæmdavaldsins.
Fyrir nokkmm ámm fór fram
vemleg umræða um þessa sam-
fléttun löggjafarvaldsins og fram-
kvæmdavaldsins en því miður leiddi
hún ekki til mikilla breytinga. Þró-
unin hefur haldið áfram að gera
hin raunvemlegu mörk milli fram-
kvæmdavaldsins og löggjafarvalds-
ins sífellt óljósari. Það er hins vegar
skammt síðan athyglin beindist að
hliðstæðri þróun á vettvangi dóms-
valdsins. Hæstiréttur hefur í
auknum mæli tekið að sér að túlka
lög með þeim hætti að líkja má
dómunum við nýja lagasetningu.
Dómarar sem nú skipa Hæstarétt
virðast ýmsir vera mun fúsari en
fyrirrennarar þeirra að láta almenn
pólitísk og hugmyndafræðileg sjón-
armið móta dómsniðurstöður.
Þessi þróun bendir til þess að
eðli Hæstaréttar sé að færast frá
því að vera lögfræðilegur úrskurð-
araðili í stíl við þær réttarfars-
hugmyndir sem löngum hafa verið
ráðandi á meginlandi Evrópu yfir í
pólitíska áhrifastofhun líkt og
tíðkast hefur í Bandaríkjunum og
annars staðar þar sem engilsaxnesk
réttarheimspeki hefur verið ráð-
andi. Slíkar breytingar á eðli
Hæstaréttar knýja hins vegar á um
endurskoðun á þeirri aðferð sem
beitt hefur verið hér á landi við val
á dómurum. Hingað til hefur dóms-
málaráðherra, pólitískur fulltrúi
tiltekins stjómmálaflokks, ráðið
einn og sér hveijir verða hæstarétt-
ardómarar.
Ef Hæstiréttur heldur áfram að
þróast í pólitíska áhrifastofnun —
eins konar löggjafa sem í reynd
eykur við og breytir anda og inni-
haldi laga sem sett em á Alþingi
og skapar nýjan skilning á einstök-
um greinum stjómarskrárinnar eins
og tíðkast í hinu engilsaxneska
stjómkerfísmunstri — þá er óhjá-
kvæmilegt að taka upp nýjar
aðferðir við val á dómumm í Hæsta-
rétt.
Áramótaspurning
Morgunblaðsins
Samkvæmt venju beindi Morgun-
blaðið nokkmm áramótaspuming-
um til formanna stjómmálaflokk-
anna. í einni þeirra var leitað álits
á gagnrýni sem sett hefur verið
fram á Hæstarétt fyrir að draga
of taum ríkisins og hins opinbera í
dómum sínum. Tilefni þessarar
spumingar var nýútkomið gagnrýn-
isrit eftir virtan lögmann en
nokkrar umræður hafa orðið um
ádeilu hans í garð Hæstaréttar.
í svari mínu við spumingu Morg-
unblaðsins var vakin athygli á
nauðsyn heildarrannsókna á dóm-
um Hæstaréttar og mikilvægi þess
að lögfræðingar og aðrir fræðimenn
flokkuðu og greindu á kerfísbund-
inn hátt niðurstöður Hæstaréttar á
undanfömum ámm. Minnt var á
ummæli í umræðum á Alþingi þeg-
ar ijölgun dómara í Hæstarétti var
til afgreiðslu: Þróunin gæti hæg-
lega orðið sú að misvísandi dómar
og óiíkar stjómmálalegar áherslur
myndu í auknum mæli setja svip á
störf Hæstaréttar.
í svarinu við áramótaspumingu
Morgunblaðsins kom fram að mér
fyndist ýmsir af nýrri dómumm
Hæstaréttar hafa verið „fúsari en
fýrirrennarar þeirra að teygja sig
út úr girðingu hinnar þröngu lög-
fræði yfír í lendur pólitískrar
hugmyndafræði og persónubund-
innar afstöðu til aldagamalla deilna
um ríkið og einstaklinginn". Þetta
tengdist breytingum á eðli Hæsta-
réttar í pólitíska túlkunarstofnun
og mótanda á raungildi laganna og
er um að ræða ákveðna samsvömn
við Hæstarétt í Bandaríkjunum.
Það er hins vegar mikilvægt að
átta sig á því að skipan dómara í
Hæstarétt Bandaríkjanna er með
allt öðmm hætti en hér. Þar viður-
kenna menn að það samtýmist ekki
kenningunni um þrískiptingu ríkis-
valdsins að einn valdsmaður (þar
forsetinn sem er aðalstjómmálaleið-
togi landsins og eins konar forsæt-
isráðherra í æðra veldi — hér
dómsmálaráðherra sem er einn af
leiðtogum ákveðins stjómmála-
flokks) ráði því einn og sér hveijir
verða dómarar í Hæstarétti þegar
sú stofnun gegnir í reynd áhrifa-
miklu pólitísku túlkunarhlutverki.
Ég benti á það í svarinu við
spumingu Morgunblaðsins að haldi
Hæstiréttur íslands áfram á þessari
þróunarbraut þá væri „þörf á að
breyta þeirri skipan að dómsmála-
ráðherra hafí algert sjálfdæmi um
það hveija hann skipar dómara í
Hæstarétti". Það er ekki hægt að
gera hvort tveggja: Breyta eðli
Hæstaréttar og halda gömlu að-
ferðinni um pólitískt einokunarvald
dómsmálaráðherra við val á dómur-
um. Slík blöndun opnar möguleika
á hættulegri þróun sem gæti ein-
kennst af:
— skorti á lýðræðislegu aðhaldi,
— pólitískri einhæfni í vali á dóm-
umm og misnotkun á ráðherra-
valdi sem gæti umtumað
réttinum á skömmum tíma,
— og einnig skapað hættur á
pólitískri spiliingu þar sem óeðli-
leg skoðanatengsl myndu
skapast milli ráðherra sem færi
einn með veitingavaldið og
hæstaréttardómara sem í æ
ríkari mæli væm sjálfír höfundar
að pólitískum breytingum á inni-
haldi bæði stómarskrár og
almennra laga.
Svör Jóns Sigurðssonar
og Signrðar Líndal
Eftir áramótin leitaði Morgun-
blaðið síðan álits Jóns Sigurðssonar
dómsmálaráðherra og Sigurðar
Líndal prófessors á þeim viðhorfum
sem komu fram í svömm mínum á
gamlársdag. Jón Sigurðsson dóms-
málaráðherra var tregur til að tjá
sig um þörfína á nýjum aðferðum
við val á dómumm í Hæstarétti og
Ólafur Ragnar Grímsson
„Þessi þróun bendir til
þess að eðli Hæstarétt-
ar sé að færast frá því
að vera lögfræðilegiir
úrskurðaraðili í stíl við
þær réttarf arshug-
myndir sem löngum
hafa verið ráðandi á
meginlandi Evrópu yf ir
í pólitíska áhrifastofn-
un líkt og tíðkast hefur
í Bandaríkjunum og
annars staðar þar sem
engilsaxnesk réttar-
heimspeki hefur verið
ráðandi. Slíkar breyt-
ingar á eðli Hæstarétt-
ar knýja hins vegar á
um endurskoðun á
þeirri aðferð sem beitt
hefur verið hér á landi
við val á dómurum.“
dró í efa að umfjöllun sérstakra
dómnefnda um umsækjendur yrði
til bóta. Dómsmálaráðherra benti á
að nú tíðkaðist að leita umsagnar
Hæstaréttar um dómaraefni og erf-
itt væri að sjá við hvað sérstakar
dómnefndir ættu að miða.
Þessi afstaða ráðherrans er ef
til vill nokkuð fljótræðisleg. Marg-
vísleg reynsla hefur fengist af
störfum dómnefnda, m.a. við val á
prófessorum við Háskóla íslands.
Að ýmsu leyti eru gerðar svipaðar
lærdómskröfur til prófessora við
lagadeild og dómara við Hæstarétt,
enda er algengt að prófessorar við
lagadeild starfí sem eins konar
varadómarar við Hæstarétt.
Dómnefndir gætu tekið mið af
prófum, ritverkum, starfsreynslu á
öðrum dómstigum og við lögmanns-
störf eða stjómsýslu auk þess sem
þær tækju mið af almennri hæfni.
Það væri því ekkert erfíðara fyrir
óháðar dómnefndir að fjalla um
dómaraefni en það er fyrir þá sem
þegar sitja í Hæstarétti að senda
dómsmálaráðherra álitsgerð um
umsækjendur. Einnig væri eðlilegra
að óháðar dómnefndir fjölluðu um
dómaraefni heldur en að láta dóm-
arana sjálfa tjá sig á óopinberan
hátt við ráðherrann um það hveija
þeir telji best hæfa til að ganga inn
í sinn hóp.
Það er því hæpið fyrir Jón Sig-
urðsson dómsmálaráðherra að vísa
hugmyndinni um óháðar dómnefnd-
ir frá sér með þeim hætti sem hann
gerir í viðtali við Morgunblaðið
nema hann vilji viðhalda hinu af-
dráttarlausa pólitíska veitingavaldi
ráðherrans.
Svör Sigurðar Líndal prófessors
vom á annan veg. Hann benti á
að dómstólar hefðu sjálfír æ meiri
áhrif á þróun réttarins vegna þess
að ónákvæm löggjöf veitti dómur-
um aukið svigrúm. Sigurður Líndal
vakti einnig athygli á því að hér
kæmu líka til „áhrif frá engilsax-
neskum hefðum og sú staðreynd
að breytingar í þjóðfélaginu em svo
örar að lögin ná ekki að fylgja þeim
eftir". Hann rifjaði einnig upp fyrri
hugmyndir um dómnefndir og að
forseti íslands skipaði í embættin
án atbeina ráðherra en slík aðferð
gæti þó ekki að dómi Sigurðar kom-
ið til framkvæmda nema með
breytingum á ákvæðum stjómar-
skrárinnar. Prófessor Sigurður
Líndal viðurkennir þess vegna skýr-
ar en Jón Sigurðsson að eðli
Hæstaréttar er að taka breytingum
og hafnar ekki hugmyndum um
nýjar aðferðir við val á dómumm.
Gamla kerf ið — Póli-
tískir lagsbræður
ráðherrans
Þegar litið er yfír val hinna ýmsu
dómsmálaráðherra á undanfömum
áratugum á hæstaréttardómumm
þá kemur greinilega í ljós að pólitísk
tengsl við ráðherrann hafa verið
áberandi þáttur í mörgum tilvikum.
Þegar nokkrir hæfír umsækjendur
hafa verið um starfið hefur ráð-
herra oft valið þann sem vitað var
að fylgdi flokki hans að málum eða
var sérlega nákominn öðmm valda-
miklum ráðhermm í viðkomandi
ríkisstjóm. Pólitísk sjónarmið hafa.
þannig verið einn þeirra áhrifaþátta
sem ráðið hafa úrslitum um val á
dómurum.
í núverandi Hæstarétti sitja dóm-
arar sem komust í embættin vegna
pólitískrar velvildar þótt þeir hefðu
að vísu einnig almenna starfshæfni
til að bera. Má nefna tvö dæmi frá
nýliðnum ámm. Hið fyrra er frá
tíma ríkisstjómar Gunnars Thor-
oddsen. Hið síðara er fyrsta veiting
núverandi dómsmálaráðherra á
embætti í Hæstarétti. í báðum til-
vikunum sóttu ýmsir hæfír menn.
í fyrra skiptið varð fyrir valinu
náfrændi forsætisráðherrans og vit-
að var að sú ráðstöfun var mikið
áhugamál forsætisráðherrans. Þótt
frændi hans væri fær og virtur lög-
fræðingur átti hann ekki mjög
langan embættisferil að baki og
ýmsir aðrir umsækjendur stóðu
honum jafnfætis ef ekki framar á
faglegum gmndvelli.
Síðara dæmið var ekkj nema
nokkurra mánaða gamalt. I fyrsta
sinn sem Jón Sigurðsson skipaði
dómara í Hæstarétt valdi hann son
helsta foringja Alþýðuflokksins á
Norðurlandi. Faðir hins nýja dóm-
ara hafði verið bæði þingmaður og.
ráðherra fyrir Alþýðuflokkinn.
Rétt er að taka fram til að fyrir-
byggja misskilning að þessi dæmi
em ekki tekin til að varpa rýrð á
þessa tvo núverandi hæstar,éttar-
dómara. Þeir em báðir hæfir og
mjög vel menntaðir lögfræðingar.
Það er hins vegar staðreynd að
pólitísk sjónarmið, frændsemi og
ættartengsl höfðu áhrif á skipan
þeirra í embættið. Mörg önnur
dæmi mætti einnig nefna.
Þessi pólitísku áhrif á val á
Bókhaldsáriö 1988
Þú kemur röð og reglu á hlutina með Bantex vörum:
BRÉFABINDI, TÖLVUBINDI, DISKETTUBOX, PLASTUMSLÖG,
PLASTSTAERÓE, FÁNABLÖÐ O.M.FL.
Verð og gæði gerast vart betri.
BANTEX vörur fást í flestum bóka- og ritfangaverslunum.
mnnrmn
-
oooooooooo
Batilex