Morgunblaðið - 21.01.1988, Blaðsíða 16
16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 21. JANÚAR 1988
Fjármálaráðherra um skattkerfisbreytinguna:
„Róm var ekki
byggð á einum degi...“
Skattkerfisbreytingin sem
kom til framkvæmda eftir ára-
mótin hefur verið mjög umdeild
og umtöluð, bæði vegna veru-
legra verðhækkana á matvörum,
og vegna þess að lækkanir vegna
niðurfellingar tolla hafa ekki
skilað sér enn eins og búist hafði
verið við. Kaupmenn hafa einnig
legið undir ásökunum um að
nýta sér verðbreytingamar.
Þessar verðhækkanir hafa m.a.
orðið til þess að ýta enn frekar
undir spár um hörð átök á vinnu-
markaði innan skamms. Morgun-
blaðið ræddi við Jón Baldvin
Hannibalsson fjármálaráðherra
um þessi mál og fer samtalið hér
á eftir.
í viðtalinu segir fjármálaráðherra
fyrst að ljóst sé að verðlækkanir á
vörum hafi ekki gengið eftir eins
og til var ætlast, enn sem komið
er og verðhækkanir séu oft ekki í
neinu samræmi við kerfísbreyting-
una. Hann viðurkennir að efla þurfi
Verðlagsstofnun og stingur meðal
annars upp á að skylda verslanir
til að tiikynna og rökstyðja allar
verðbreytingar. Auk þess hefur
hann boðað hert skattaeftirlit með
ýmsum ráðum, t.d. lögskyldu um
innsiglaða verzlunarkassa, sérstak-
ar eftirlitssveitir til að fylgjast með
söluskattsuppgjöri og skilum. Síðan
rekur hann rök fyrir nauðsyn skatt-
kerfisbreytinganna og segir að í
gagnrýni á hana hafí tekjujafnandi
aðgerðir, svo sem bamabætur og
tryggingabætur, verið verulega
vanmetnar. Hann segir síðan að í
komandi kjarasamningum verði
ekkert svigrúm fyrir kaupmáttar-
aukningu upp allan launastigann.
Hins vegar þurfi að leiðrétta kjör
fiskvinnslufólks og ef slíkir samn-
ingar verða tryggðir sé ríkisstjómin
tilbúin með aðgerðir til að bæta
starfskjör fískvinnslunnar. Hann
segir síðan að stórfelld gengisfelling
komi ekki til greina þar sem mark-
mið ríkisstjómarinnar sé fyrst og
fremst að ná niður verðbólgu en
sættast verði á verulegan viðskipta-
halla á þessu ári til að ná því
markmiði.
Verðiagsáhrif koma
ekki strax fram
Um verulega hækkun verðlags
samkvæmt framfærsluvísitölu í
kjölfar skattkerfisbreytinganna eft-
ir áramótin sagði flármálaráðherra:
„Við vissum það alla tíð að verð-
lagsáhrif þessara kerfisbreytinga
kæmu ekki öll fram á fyrsta degi
heldur þyrftu þau sinn tíma að kom-
ast til skila. Hinsvegar er ljóst af
ULTBA GLOSS er elnl bón-
gljáinn, (áanlegur á islenskum
bensinsölum, sem þolir þvott
með tjörueyði. Þar með rætist
draumur bónara, um að glans og
glæsilegt útlit geti enst mánuð-
um saman.
mörgum dæmum að í mörgum
greinum hafa verðlækkanir ekki
gengið eftir. Við sögðum að heildar-
áhrifin á hag heimilanna að teknu
tilliti til verðbreytinga ættu að vera
að framfærsluvísitala hækkaði ekki
og því til viðbótar að tekjujöfuna-
raðgerðimar, bamabætur, bama-
bótaauki og hækkun lífeyris-
greiðslna, þýddu að hagur
ijölskyldna með meiri en meðal-
framfærslubyrði myndi beinlínis
batna.
Við mat á verðhækkunaráhrifum
var gengið út frá því sem forsendu
að smásöluálagning ætti að lækka
þegar grunnverðið lækkaði, til
dæmis fyrir áhrif niðurgreiðslna
ekki síður en tollkerfisbreytinga.
Nú hafa komið upp mörg dæmi þar
sem verðhækkanir eru ekki í neinu
samræmi við kerfísbreytinguna.
Frægasta dæmið er fiskurinn. Þar
gerðist það að Verðlagstofnun
heimilaði 15% verðhækkun á fiski
og tók trúanleg dæmi fiskkaup-
manna um hækkanir á fiskmörkuð-
um. Skuldinni var síðan skellt á
kerfisbreytinguna þrátt fyrir að nið-
urgreiðslur áttu að tryggja að ekki
yrði nema 10% verðhækkun á mest-
öllum neyslufiski. Ef það nú kemur
á daginn að þessi hækkun hafi ver-
ið byggð á fölskum forsendum,
m.a. vegna þess að verðþróun á
fiskmörkuðum hafi verið önnur og
verð þar mun lægra, þá sýnir það
að eftirlits er þörf og því eftirliti
er ábótavant. Það var 8% hækkun
á búvöru 1. des., sem enginn mót-
mælti. Það er að mælast í vísi-
tölunni núna. Þannig má nefna
dæmi um ljölmargar verðhækkanir
sem koma kerfísbreytingunni ekk-
ert við.
Verslanir tilkynni
verðbreytingar
Ríkistjómin brást við með því að
krefjast þess af verðlagsráði að það
tryggði í reynd að verðbreytingar
gengju í gegn á réttum forsendum.
Þar með að ekki yrði heimiluð
hækkun álagningar þar sem álagn-
ing er bundin og að álagning
lækkaði í krónutölu þar sem álagn-
ingarstofninn lækkar. Þetta virðist
ekki ætla að verða nóg. Núna fara
að birtast fyrstu opinberu verð-
kannanir í samanburði við þá
verðtöku sem fór fram fyrir breyt-
ingar og þegar einhver heildarmynd
er komin af því gæti staðan augljós-
lega orðið sú að það þurfi að grípa
til harðari aðgerða. Þesar aðgerðir
gætu m.a. falið það í sér að versíun-
um verði gert skylt að tilkynna
verðbreytingar og rökstyðja. Þá
Útsölustaölr
Í£sso) stöðvarnar.
væri hægt að athuga hvert tilvik
fyrir sig og bregðast við því. Hvers
vegna birtir ekki Verðlagsstofn-
un, t.d. vikulega, rétt fyrir
helgarinnkaupin, hvaða stór-
markaðir eru með lægsta verðið
og hverjir með hæsta? Það mundi
virkja samkeppnina.
Það gæti einnig orðið til að greiða
fyrir þessu að færa söluskattsupp-
gjör frá 25. þessa mánaðar og
næsta mánaðar fram yfir mánaða-
mót til að samræma það uppgjöri
á krítarkortaviðskiptum. Eða að
falla frá viðurlögum í þetta skipti
vegna frestunar á söluskattskilum
fram jrfír 2. feb. Ýmsir kaupmenn
hafa vakið athygli á því að þetta
valdi þeim verulegum kostnaði og
kortafyrirtækin og bankakerfíð
taka þama vaxtahagnað til sín sem
hætta er á að kaupmenn velti út í
verðlagið. Hér geta upphæðimar
numið tugum milljóna.
Ég hef rætt þetta við verðlags-
stjóra og við bíðum átekta með
ákvörðun í þessu efni til að sjá
fyrstu staðfestu verðkannanimar."
Skattkerfisbreyting
skálkaskjól
Um mistök í framkvæmd þessara
skattbreytinga sagði ijármálaráð-
herra:
„Þegar spurt er hvers vegna
þessar breytingar ganga ekki eftir
eins og þær áttu að gera verður
að taka tillit til þess að þær voru
ekki afgreiddar frá Alþingi fyrr en
6. janúar. Sú staðreynd að ekki
tókst að afgreiða þessi lög fyrir
jól, svo hægt væri að undirbúa og
kynna breytinguna betur, er partur
af skýringunni. En í mörgum tilfell-
um er ljóst að verið er að nota
skattkerfísbreytinguna sem skálka-
skjól fyrir verðbreytingar sem
annaðhvort eru órökstuddar eða
stafa af allt öðrum ástæðum. Ef
tekið er aftur dæmi af fiskinum
virðist hafa verið tekið inn í rök-
stuðning fyrir verðhækkun, tíma-
bilið frá 2. til 11. janúar þegar verð
er í hámarki vegna fiskskorts.
Ég og viðskiptaráðherra voram
gagnrýndir fyrir að segja frá því
opinberlega að óráðlegt væri að
lækka söluskattsálagninguna úr
25% í 22% vegna þess að slík breyt-
ing myndi trúlega ekki skila sér til
almennings. Ýmsir hafa haft uppi
stór orð um það að þama væri ver-
ið að vekja upp gransemdir í garð
heillar stéttar Ef þessi mál komast
ekki í eðlilegt horf á næstunni sýn-
ist mér að verið sé í raun og vera
að staðfesta þessar gransemdir."
Fyrra eftirlit
óframk væmanlegt
Um harða gagnrýni margra á
söluskattinn sjálfan, sérstaklega á
matvælin, sagði fjármálaráðherra:
„Rökin fyrir því að þessi matar-
skattur sé svona ósanngjam era
m.a. þau að engin skattsvik hafi
verið i smásöluverslun að því er
varðar matarviðskipti vegna þess
að það var enginn skattur á mat-
væli. Þessir menn ættu að fletta
upp í skattsvikaskýrslunni og ræða
við þá sem áttu að annast fram-
kvæmd og innheimtu söluskatts. í
venjulegri verslun var vamingur
uppi í hillum sem ýmist bar engan
skatt, 10% skatt eða 25% skatt.
Þetta var gert upp samkvæmt áætl-
unaraðferðum miðað við innkaup
verslana. Þær áætlanir buðu upp á
hverskonar viljandi eða óviljandi
ónákvæmni. Þetta fól í sér þrenns
konar áætlunaraðferðir með 7 að-
ferðum að uppgjöri og raunveralegt
eftirlit var óframkvæmanlegt.
í öðru lagi má spyija hveijum
það væri í hag að matvæli séu und-
anþegin söluskatti. Ef gengið er út
frá því sem gefnu að matarinnkaup
fari eftir efnahag, þá halda menn
sig betur í mat og drykk með rýmrí
efnum. Og undanþágan frá sölu-
skatti var þá ekki hvað síst þeim í
hag. Auðvitað er sitthvað til í því
að hlutfallslega séu matarútgjöld
láglaunafjölskyldu meiri en annara
þótt það sé ekki einhlítt. En það
sem hér er verið að gera er að fella
niður undanþágur til þess að skapa
forsendur fyrir virku skatteftirliti
og bættum skattskilum. Sá telq'u-
auki sem það skilar er allur greiddur
út fyrst og fremst til þess að bæta
hag fjölskyldna sem tilheyra lágum
tekjuhópum eða fjölskyldum með
mikla framfærslubyrði. Þetta hefur
verið vanrækt í umræðunni og
menn gera sér enga grein fyrir því
hve þessi útborgun á bamabótum
og bamabótaauka er mikil, né held-
ur taka menn tillit til þess hve
skattfrelsismörkin era há í stað-
greiðsluskattinum.
Skattfrelsismörk hjóna með 2
börn, að teknu tilliti tii persónu-
afsláttar og bamabóta em t.d.
103 þús. á mán. eða tæplega 1,2
milljónir á ári. Barnabætur og
bamabótaauki til einstæðs for-
eldris með 2 böm, þ.e. annað
undir 7 ára, nema 210 þús. á
ári. Baraabætur og bamabóta-
auki era greidd út ársfjórðungs-
lega. Menn beri þetta saman við
áætlaða hækkun á útgjöldum 4ra
manna fjölskyldu vegna matar-
kaupa upp á 1800 kr. á mán. eða
20 þús. á ári. Það er ljóst að fjöl-
skyldur með verulega fram-
færslubyrði vegna bama fara
ekki illa út úr þessari breytingu.
Ég ætla ekki að fullyrða að ekki
fyrirfinnist hópar sem hugsanlega
hafi ekki bætt hag sinn á breyting-
unni. Þar er fyrst og fremst um
að ræða tekjulága einstaklinga eða
fjölskyldur sem ekki hafa böm á
framfæri. Það er talsvert um hjón
og einstaklinga sem hafa lágar tekj-
ur en búa þó sem betur fer í eigin
húsnæði og hafa létta framfærslu-
byrði vegna matvæla. Ég er ekki
að segja að þetta kerfi sé alfullkom-
ið til tekjujöfnunar. Ég fullyrði
hinsvegar að þessi leið hefur miklu
meiri tekjujafnandi áhrif en umræð-
an um svokallaðan matarskatt
hefur nokkumtímann beint athygl-
inni að.
Afnám matarskatts
yrði til tjóns
Ég hef nokkram sinnum nefnt nið-
urstöðuna úr þeirri einu könnun
sem mér vitanlega hefur farið fram
á málinu í heild. Svíar hafa, eins
og aðrar Norðurlandaþjóðir, undan-
þágulausan virðisaukaskatt í einu
þrepi. í Svíþjóð er skatturinn 23,5%.
Þar hafði því verið haldið fram að
undanþága frá virðisaukaskatti
væri ráðstöfun sem gæti komið lág-
tekjufólki til góða. Um þetta gáfu
þeir út mjög ýtarlega rannsókn sem
hét: Eigum við að afnema matar-
skattinn. Niðurstöðumar era mjög
ótvíræðar. Þeir segja að lækkaður
virðisaukaskattur, sem kæmi í
stað niðurgreiðslna á matvælum,
myndi hafa í för með sér breytta
skiptingu á ráðstöfimartekjum,
bammörgum fjölskyldum og lág-
launafjðlskyldum til tjóns.
Þeir leggja áherslu á að ef þess-
um þörfum yrði sinnt með götum
í kerfínu, leiði það til svo stórkost-
legra vandkvæða við framkvæmd
og innheimtu, möguleika á undan-
drætti og tekjurýmunar, að þeir
gætu ekki staðið við þessar tekju-
jafnandi aðgerðir.
Auk þess hefðu þeir þá þurft að
hækka álagningu í virðissauka-
skatti á aðrar vörar yfír 30%.
Auðvitað kann að vera munur á
sænska kerfinu og því kerfí sem
við höfum smíðað okkur núna. á
fyrsta stigi, en mér þykir sennilegt
að niðurstöðumar yrðu mjög svip-
aðar ef þetta yrði gert upp hér. Það-
er að vísu margt ólfld, m.a. er skatt-
byrði einstaklinga hér miklum mun
lægri en í Svíþjóð. Þeir era hæstir
allra OECD þjóða með 52% af þjóð-
artekjum sem tekið er í sköttum
tíl opinbera geirans, meðan ís-
land er i 15. sæti af þessum 17
þjóðum með 29%.“
Aðstæður óvenju-
lega snúnar
Um verðlagsþróun framundan og
ULTRA
GLOSS
Ekkert venjulegt bílabón
heldur glerhörö lakkbrynja!
VEIST
ÞÚ
MUNINN? ^
möguleika á kjarasamningum sem
tryggðu hjöðnun verðbólgu sagði
Jón Baldvin:
„Ég er sannfærður um það, að
takist samstaða á vinnumarkaðnum
um að fara skynsamlega leið í
kjarasamningunum og stjómvöld
standa við sinn hlut, þá getum við
undið ofan af þessu þensluástandi
og náð árangri með hjöðnun verð-
bólgu þegar líða tekur á þetta ár.
En núna, í þessum tímapunkti, era
aðstæður óvenjulega snúnar. Þetta
er að verða eins og röksemdafærsl-
an um hvort er á undan, hænan
eða eggið, í þessum hring hver eigi
að hafa framkvæðið. Eftirspumar-
þenslan að undanfömu hefur verið
hóflaus og það endurspeglast í
tölum sem ekki verða véfengdar
um allt að 40% kaupmáttaraukn-
ingu að meðaltali á 2 áram. Það
þýðir að kaupmáttarstigið er mjög
hátt og sýnir að kostnaðarhækkan-
ir hér innanlands hafa orðið mun
meiri en í nokkram samkeppnis-
löndum. Það þýðir einnig að
launakostnaður hefur farið mjög
vaxandi og hefur hækkað meira en
annarsstaðar. Afleiðingamar sjáum
við í viðskiptahallanum því veraleg-
ur hluti hans endurspeglar aðeins
neyslu.
Ríkisstjómin hefur óneitanlega
tekið á ýmsum þattum til að stöðva
þetta neysluæði. Hún hefur gert
hreint fyrir sínum dyram þótt áhrif-
in komi ekki öll strax fram. Hefðum
við sætt okkur við fjárlagahalla upp
á 8 milljarða eins og stefndi í, þýddi
það að hér væri stjómlaus óðaverð-
bólga því þessir peningar hefðu
annaðhvort verið búnir til í Seðla-
banka eða fengnir með stórfelldum
erlendum lánum og verkað sem olía
á ejdinn.
Á hinn bóginn hefur verið gífur-
legt fjárfestingaræði og forsendur
fyrir áframhaldi þess era löngu
brostnar. Við stöndum frammi fyrir
þeim forsendum fiskveiðistefnu að
við munum hafa minni tekjum úr
að spiia, og við höfum spennt bog-
ann svo hátt að útflutningsgrein-
amar era komnar í vandræði. Þar
breytir ekki hvort þar á meiri sök,
lækkun dollars eða hóflausar fjár-
festingar svo menn standa frammi
fyrir tilfinnanlegum fjármagns-
kostnaði.
Sameiginlegar ákvarð-
anir nauðsynlegar
Við þessar kringumstæður þýðir
ekki að tala um einhveija meðaltals-
kaupmáttarsprengingu. Kaupmátt-
urinn er meiri en þjóðartekjumar
rísa undir. Og það þarf að bæta
starfskjör útflutningsgreinanna, þó
sérstaklega fiskvinnslunnar, og
leiðrétta kjör fískverkafólksins og
nokkurra annara hópa sem vora
hlunnfamir í launaskriði undan-
genginna missera. Þess vegna
höfum við sagt að það sé þýðingar-
laust fyrir ríkisstjómina að ijúfa
vítahringinn með þvi að grípa til
efnahagsráðstafana, meðan ekki
er vitað hvað gerist í kjarasamn-
ingum. Það verður að taka
þessar ákvarðanir sameiginlega
um hvað hægt sé að standa und-
ir mikilli leiðréttingu til hinna
lægstlaunuðu og hvað þurfi þá
að gera tíl þess að lagfæra stárfs-
kjör sérstaklega fiskiðnaðarins
þannig að þessar ákvarðanir sam-
ræmist verðlagsmarkmiðum svo
búið verði að ná verðbólgu veralega
niður þegar líða tekur á árið.
Leiðin til þess er að mínu mati
að tryggja fiskvinnslufólkinu leið-
réttingar á kjörun. Það þýðir
kostnaðarauka fyrir fískvinnsluna.
Ríkisstjómin getur þá til dæmis
greitt fyrir því með endurgreiðslu
á uppsöfnuðum söluskatti, sem er
raunar á lokastigi, framlengingu á
skuldabreytingum hjá fiskvinnsl-
unni svo eitthvað sé nefnd. En
ríkisstjómin byijar ekki á þessu
nema hafa fyrir þvi vissu að þess-
ar ráðstafanir leiði ekki til
kaupgjaldssprengingar yfir alla
línuna."
Enginn kostur að auka
meðalkaupmáttinn
Spumingu um hvort launþegar
muni sætta sig almennt við að að-
eins verði samið um launahækkanir