Morgunblaðið - 31.01.1988, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 31. JANÚAR 1988
Sjálfskapar-
prísund
SOLZHENTTSYNS
eftir Charles Trueheart
Hátt yfir bænum
Cavendish I Vermont,
við Vindhæðarveg,
rétt handan
orkulínunnar og
kirkjugarðsins í
hlíðinni, - þar byrjar
girðingin í kringum
Alexanders
Solzhenítsyn. Með
fárra metra bili eru
máluð skilti með
orðsendingum um að
þetta sé einkasvæði.
Það er bannað að fara
yfir lækinn. Við hliðið
er myndavél með
velvakandi auga.
_Get ekki farið á undan bókunum mínum."
Enginn Sovét-Rússi í útlegð er í
meiri metum en hann. Árið 1976
keypti hann og afgirti þessa land-
areign. Tveimur árum áður hafði
Nóbelsverðlaunahafínn verið út-
rekinn frá Moskvu, og undarlegar tiltektir
hans og opinskáar yfírlýsingar í kjölfarið ollu
því að hann hafði sérstakt aðdráttarafl þegar
fjölmiðlar voru annars vegar. Þótt nýjabru-
mið sé nú af, er Solzhenítsyn enn umsetinn,
ekki aðeins af hnýsnum blaðamönnum sem
enn eru á kreiki, heldur og ferðamönnum,
velunnurum og pílagrímum.
En hann þarf að fara spart með tímann.
Hann verður sjötugur á næsta ári. Hann lítur
ekki á það sem heppni að hafa sloppið lif-
andi úr hremmingunni í þrælkunarbúðum
Stalíns eða að hafa sigrazt á hastarlegu
krabbameini fyrir þijátíu árum, en honum
er ljóst að hann hefur takmarkaðan tíma til
að sinna þeirri köllun að vara heimsbyggðina
við kommúnismanum. Hann hefur verk að
vinna.
Árið sem hann fluttist til Cavendish lét
hann þau orð falla í samtali við einn útgef-
enda sinna að hann hefði látið sögur sínar
gerast innan veggja lokaðra stofnana af því
að hann hefði sjálfur verið innilokaður mikinn
hluta ævinnar. Dagur í lífi ívans Denísó-
vits gerist í þrælkunarbúðum, í innsta
hringer sviðið rannsóknarstofa innan fang-
elsismúra, Krabbadeildin í sjúkrahúsi, svo
ekki sé minnzt á Gúlagið. Þetta er sú ver-
öld sem hann þekkir. Mörgum árum síðar,
þar sem hann er frjáis maður í landi hinna
ftjálsu, kýs hann sjálfskaparprísund.
Vesturlandabúar, og þá ekki sízt Amerík-
anar, töldu sig þekkja þá lifandi goðsögn sem
settist að hjá þeim; karlmennið sem stóðst
þrælkun Stalíns og kúgun Bijesnevs; hinn
sanna málsvara rússneska baklandsins; hinn
glögga Davíð sem stóð keikur frammi fyrir
klunnalegum Golíát sovézkrar lygi.
Og Vesturlandabúar þrýstu honUm að
barmi sér. Samt hélt hann áfram að segja
sannindi sem fæstir þoldu að heyra. Solz-
henitsyn þótti amerískt þjóðfélag ekkert síður
vera komið á heljarþröm - hann sagði að það
væri sálarlaust, dekrað og hættulega sljótt
gagnvart sovézka ógnvaidinum. Hann var
einskonar einvaldssinni, róttæklingur og dul-
spekingur.
Eitt er vist: Hann hefur verið misskilinn
hvað eftir annað. Nýlega skírskotaði hann
svo til fréttamiðla og þeirra hagsmunaaðila
sem að baki þeim standa: „Þeir ljúga á mig
eins og ég væri dauður maður.“ Það má til
sanns vegar færa að hann hefur áunnið sér
þann þokukennda sess sem framliðnir menn
skipa. Enda þótt afköst hans séu eftir sem
áður gífurleg er meira um það að hann sé í
minnum hafður en lesinn - og í minnum
hafður fremur fyrir það sem hann hefur
mátt þola en það sem hann skrifaði eða skrif-
ar.
Því er haldið fram að sé Míkaíl Gorbatsjov
alvara með því sem hann segir kunni verk
Alexanders Solzhenítsyns senn að verða gef-
in út í Sovétríkjunum, í fyrsta sinn í tuttugu
ár, og einnig, að þá kunni svo að fara að
hann að snúi aftur til síns heima.
„Ég get ekki farið á undan bókunum
mínurn," sagði hann nýlega, á þann hroka-
fulla hátt sem heimurinn er farinn að ætlast
til af honum. „Ifyrst hljóta bækumar að
koma, og síðan ég.“
Á meðan svo er ekki hafa Rússar tök á
að heyra í Solzhenítsyn sjálfum. Um miðjan
október vann hann í tvo daga að hljóðritun
kafla úr Marz 1917, og það er í annað sinn
sem slíkar upptökur eiga sér stað síðan hann
fluttist til Bandaríkjanna. Þetta eru tuttugu
mínútna þættir sem Voice of America útvarp-
ar daglega, og þeir ná eyrum um 33ja milljóna
Sovétmanna.
Rússneskur útflytjandi sem nýlega var um
nætursakir að setri Solzhenítsyns lýsir heimil-
inu og vinnustofu skáldsins, rétt þar hjá, sem
erilsömum stað, einskonar miðstöð tauga-
kerfís hinnar rússnesku útlagaþjóðar sem er
tvístruð um Evrópu og Bandaríkin. Síminn
hringir í sífellu og gestakomur em tíðar.
Natalia Solzhenítsyn er síðari kona skálds-
ins. Hjónin eiga saman þijá syni á unglings-
aldri. Natalía er forstöðumaður Rússneska
félagssjóðsins sem fær allan afrakstur af
Gúlag-eyjahafínu. Hlutverk sjóðsins er að
styrkja pólitíska fanga í Sovétrílqunum og
andófsmenn erlendis.
Skáldið rís úr rekkju árla morguns og dreg-
ur sig í hlé í vinnustofu sinni á efstu hæð
þriggja hæða viðbyggingu sem hjónin reistu
eftir að þau keyptu eignina árið 1976. í bygg-
ingunni er líka bókasafn og kapella þar sem
prestur úr rússneskri orþódoxa-kirkju í
grenndinni heldur einkaguðsþjónustur fyrir
ijölskylduna.
Það verk sem Solzhenítsyn vinnur nú að
er saga rússnesku byltingarinnar í átta bind-
um, Rauða byltingin, sem hann kallar. Á
sama hátt og Gúlagið þar sem undirtitillinn
var Tilraun í rannsóknarbókmenntum er
þetta verk einskonar heimildaskáldskapur þar
sem sagnfræðilegar rannsóknir og áherzlur
höfundar eru í því samhengi sem skáldaleyfí
veitir honum tækifæri til að raða efninu í.
Pfyrsti þáttur, sem er hluti fyrsta bindis,
kom út 1972 undir titlinum Ágúst 1914, en
óstytt og endurskoðuð útgáfa þessa þáttar
er væntanleg í Bandaríkjunum í september
næstkomandi. Að minnsta kosti hálft annað
ár mun líða þar til næsta bindi kemur út á
ensku. Það heitir Október 1916 og síðan
kemur fyrri hluti annars bindis sem á að
heita Marz 1917. Þessi verk hafa þegar
komið út á rússnesku, þýzku og frönsku, en
tafír á þýðingu og kröfur höfundarins um
nákvæmni eru sagðar hafa valdið þeim veru-
lega drætti sem orðið hefur á útkomu þessara
verka á ensku, enda þótt dræm sala þeirra
í Evrópu muni eiga sinn þátt í þolinmæði
hins bandaríska útgefanda, Farrar, Straus &
Giroux.
Sagt er að um þessar mundir sé. Solz-
henítsyn í þann veginn að ljúka við að skrifa
Aprfl 1917.
Rauða hjólið er þrátt fyrir allt ekki eina
viðfangsefíii Solzhenítsyns. Með aðstoð konu
sinnar, tengdamóður og tveggja elztu son-
anna hefur honum tekizt að ná saman
gífurlegu safni vitnisburða um Rússland á
tuttugustu öld. Ffyrir tíu árum birti hann
orðsendingu til þeirra sem höfðu orðið vitni
að byltingunni 1917, borgarastyijöldinni í
kjölfar hennar, og þeirra sem lifðu af heims-
styijöldina síðari og Stalínstímann. Hann bað
þetta fólk að láta í té vitnisburði og hét að
birta þá sem mestu máli skiptu í sérstöku
ritsafni, en hingað til hafa hundruð slíkra
minningarþátta verið skrásettir á forsendum
Solzhenítsyns og ásamt þáttum úr rúss-
neskri nútfmasögu fyllir það eftii sem þegar
hefur birzt sextán bindi.
Solzhenítsyn-flölskyldan rekur þannig í
rauninni útgáfufyrirtæki að setri sínu, þar
sem fram fer ljósritun, tölvusetning og bók-
band, en starfsemina annast meðlimir fjöl-
skyldunnar að mestu leyti. Dreifíngu á
bókunum annast útgefandi sá sem gefur út
verk Solzhenítsyns á rússnesku, KFUM-for-
lagið í París.
Boris Shragin, útlaga sem skrifar ftétta-
skýringar fyrir Radio Liberty, fínnst þau
verk sem Solzhenítsyn hefur skrifað síðan
hann var rekinn í útlegð vera „mjög erfíð
aflestrar. Þau eru endalaus, stundum jafnvel
óskiljanleg." Sá reginmunur sem er á þeim
verkum sem Solzhenítsyn skrifaði fyrir og
eftir að hann var rekinn í útlegð hefur orðið
tilefni kaldhæðnislegrar skiýtlu í hópi rússne-
skra útlaga, eða eins og rithöfundur einn
orðar það: „Kommúnistar höfðu Solzhenítsyn
í prísund en sendu ekki réttan mann til Vest-
urlanda.“
Richard Pipes, sagnfræðingur hjá Har-
vard, álítur heimsfrægð og útlegðina hafa
komið því inn hjá Solzhenítsyn að það sé
“köllun hans að upplýsa Vesturlandabúa,
þótt honum farist það þó mjög þunglamaiega
úr hendi. Vesturlandabúar eiga slíku ekki
að venjast. Þegar maður gengur fram og
segir: „Ég þekki sannleikann," þá kunna
Rússar að meta það. En svona spámanns-
framkoma gengur fram af Vesturlandabú-
um.“
Simon Michael Bessie hjá Harper & Row
segir að fyrsta bindi “Gúlag- eyjahafsins"
hafi verið “furðuverk. Menn vissu að sjálf-
sögðu um þrælkunarbúðimar áður en Gúlagið
kom út en Gúlagið gerði þær að raunveru-
legri og ómótmælanlegri staðreynd. En þegar
annað og þriðja bindið komu út taldi fólk sig
vita það sem vert var að vita um þetta efni.“
Tölur um upplag og sölu bera þessu órækt
vitni. Af fyrsta bindi (1974) lét Harper &
Row prenta meir en þijár milljónir eintaka,
að kiljum meðtöldum, innan við 900 þúsund
eintök af öðru bindi (1975) og 120 þúsund
eintök af þriðja bindinu (1978). Bessie segir
að þama hafí skotið skökku við þar sem
þriðja bindið hafí verið aðgengilegast þessara
þriggja bóka, og sama megi segja um Eikina
og kálfinn, hina mögnuðu sjálfsævisögu
Solzhenítsyns, en segja má að hún hafí nán-
ast enga athygli vakið er húnm kom út 1980.
Hver svo sem framvinda umbótastefnunn-
ar í Sovétríkjunum verður mun Gorbatsjovs
verða minnzt fyrir eitt þeirra orða sem hann
hefur notað til að lýsa því sem að baki býr
- glasnost, sem ýmist er útlagt einlægni,
birting eða afhjúpun.
Solzhenítsyn notaði þetta orð löngu fyrr.
Það var fyrir átján árum þegar hann var
rekinn úr Ryazan-deild sovézka rithöfunda-
sambandsins. Þá skrifaði rithöfúndurinn
harðort mótmælabréf sem hann dreifði til
vestrænna blaðamanna.
„Glasnost, algjört og opinskátt," voru
niðurlagsorðin, „það er frumskilyrðið fyr-
ir heilbrigði hvers þjóðfélags, líka
okkar...Maður sem vill ekki glasnost föð-
urlandi sínu til handa vill ekki hreinsa það
af sjúkdómum, heldur bæla þá hið innra svo
þeir valdi rotnun."
Ffylgjendum hans er gjamt að minna á
framsýni Solzhenítsyns varðandi notkun
orðsins glasnost og jafnvel perestrojka þótt
hann sé upphafsmaður hvorugs, enda þótt
hann og aðrir andófsmenn á árunum fyrir
1970 hafí átt sinn þátt í að skilgreina þá
umbótastefnu sem núverandi merking þeirra
ber vitni.
„Þetta er að vissu leyti rökrétt," segir
Peter Reddaway, forstöðumaður Kennan-
stofnunarinnar í Washington þar sem
rannsökuð eru rússnesk málefni. „Glasnost
er orð sem merkir að vissu leyti tjáningar-
frelsi. Andófsmennimir fóru fram á eitthvað
rökrænt, og fram kom á sjónarsviðið leiðtogi
sem er reiðubúinn að veita þeim dálftið af
ÞV1' “ (Úr Washington Post)