Morgunblaðið - 27.02.1988, Blaðsíða 2

2 B
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 27. FEBRÚAR 1988
jr EFTIR HALLDÓR HANSEN:
Operan
„Don Cario“
, eftirVerdi
Operan .Don
Carlo" va sú
tuttugasta ig
þriðja í röðh i
af óperum Vero
is. Ferill hennar
minnir í tveim
aðalatriðum
mjög á feril annarrar óperu Verdis,
„Vald örlaganna", en það var sú
ópera, sem Verdi samdi næst á und-
an „Don Carlo".
Báðar voru þessar óperur samdar
til flutnings í erlendri stórborg langt
utan við landamæri Ítalíu og það
urðu örlög beggja, að Verdi fann sig
knúinn til að endurskoða þær síðar
á ævinni og breyta þeim í veigamikl-
um atriðum. Sú endurskoðun bendir
til þess að Verdi hafí ekki verið fylli-
lega ánægður með sköpunarverk sitt
eins og hann lét það frá sér fara í
fyrstu.
„Don Carlo" er ein af drungaleg-
ustu óperum Verdis og auk þess
mjög löng. Engu að síður hittir hún
beint í mark. Hún hefur stöðugt
verið að vinna á hvað vinsældir
snertir og listrænt gildi hennar verið
að koma betur og betur í ljós, sér-
lega í frábærum uppfærslum seinni
tíma. Þetta hefur orðið til þess, að
óperan „Don Carlo" er nú fyllilega
metin að verðleikum, en því var ekki
alltaf þannig farið.
Árið 1865 átti Verdi að fara til
Parísar til að hafa yfirumsjón með
frumflutningi óperunnar „Vald ör-
laganna" þar í borg. Af þessu varð
þó ekki en þess í stað var Verdi
ráðinn til að semja óperu sérstaklega
fyrir Parísaróperuna og við franskan
texta. Verdi var orðinn dálítið
þreyttur á óperuhúsunum á Ítalíu
og mun það ein af ástæðunum fyrir
því að hann lét til leiðast að semja
við Parísaróperuna. Ekki þó svo að
skilja, að Verdi hafí haft neinar sér-
stakar mætur á Parísaróperunni,
sem hann nefndi gjaman „Le grande
boutique" eða verzlunarhúsið mikla
og lýsti þar með fyrirlitningu sinni
á þeim kaupsýslubrag, sem honum
þótti vera á starfsemi óperunnar og
þeim innantómu glys- og skrautsýn-
ingum sem Parísarbúar sóttust eftir.
Og yfírborðslegan smekk sinn sönn-
uðu Parísarbúar hvað bezt með dá-
læti sínu á óperum Meyerbeers, sem
notfærðu sér öll töfrabrögð leik-
hússins til hins ýtrasta en byggðu á
heldur þunnum listrænum grunni,
eða sá hefur alla vega verið dómur
síðarí tíma.
Til að semja franska textann við
„Don Carlo" voru ráðnir tveir menn,
þeir Camille du Locle og Joseph
Méry. Þeir byggðu hann á sögulegu
leikriti Schillers um Don Carlos.
Söguleg leikrit Schillers voru hins
vegar ekki söguleg nema upp að
marki og hann tók sér margs konar
skáldaleyfi í meðferð sinni á sögu-
legum staðreyndum. En á róm-
antíska tímabilinu létu menn sér það
ekki fyrir brjósti brenna þótt frjáls-
lega væri farið með staðreyndir, ef
hin rétta dramatíska spenna náðist
í meðförunum og það voru hin
Frá fyrstu uppfærslunni á Don Carlos í París 1867, Maria Sass í
hlutverki Elisabeth de Valois og Monsieur Morére í hlutverki Don
Carlos
dramatísku átök í leikriti Schillers,
sem höfðuðu til Verdis, sérlega þar
sem þau snérust um frelsi, frelsis-
baráttu, ánauð og kúgun. En sem
kunnugt er var Verdi mikill ítalskur
þjóðemissinni, sem blöskraði yfir-
gangur hins austurríska keisaraveld-
is á Italíu og reyndar allur yfirgang-
ur og valdníðsla í hvaða formi sem
var.
Hann var því reiðubúinn að betj-
ast fyrir frelsinu hvar og hvenær
sem tækifæri bauðst og það bauðst
á sinn hátt í óperunni Don Carlo.
Aðstæður voru þó allt annað en
góðar á meðan Verdi var að semja
þessa óperu. Sjálfur barðist hann
við heilsuleysi og hafði auk þess
þungar áhyggjur af stjómmála-
ástandinu í Evrópu, sem var viðsjár-
vert og ótryggt á þessu tímabili.
Faðir hans féll frá um þetta leyti
og þar eð samband þeirra feðga
hafði aldrei verið eins og Verdi hefði
helzt kosið fylltist hann sektarkennd
yfír glötuðum tækifæmm til að
bæta úr því. Nokkm síðar lézt og
velunnari hans, Antonio Barezzi,
sem á margan hátt hafði gengið
Verdi í föður stað. Þessi missir var
mjög tilfinnanlegur fyrir Verdi þótt
ekki þyrfti hann að berjast við sekt-
arkennd vegna framkomu sinnar við
Barezzi. Það var því lítið um ró og
frið, hvort heldur litið var á hinar
ytri kringumstæður eða sálarástand
Verdis sjálfs. En sköpunarkrafturinn
lætur ekki að sér hæða og brýtur
af sér allar viðjar. Og því var það,
að Verdi hélt ótrauður áfram að
semja, hvað sem yfir dundi og hvem-
ig sem honum sjálfum leið. Og loks
var óperan „Don Carlo" tilbúin og
var fmmflutt í Parísarópemnni 11.
mars 1867.
Það var engu til sparað og París-
aróperan tjaldaði öllu því sem hún
var frægust fyrir, skrautlegum
leiktjöldum, giæsilegum búningum
og^frábærum dansflokki, en án ball-
etsýningar var ópemsýning í París-
arópemnni algjörlega óhugsandi á
þeim tíma. Það var heldur ekkert
klipið af æfingartímanum, því að
æft var stanslaust í átta mánuði.
Engu að síður vom móttökumar
hálfvolgar.
Mörgum þótti sem sneitt væri að
rómversk-kaþólsku kirkjunni á
Spáni og stjómmálaferli þar í landi
og séu í því móðgun við Eugeniu
keisarafrú, sem var af spönskum
ættum og var sem eiginkona Napó-
leons III keisara leiðandi afl meðal
aðalsins og broddborgara Parísar-
borgar auk þess sem hún naut mik-
illa persónulegra vinsælda.
En enn þyngra á metunum var
eflaust hitt, að nokkrir söngvaranna
vom illa fyrirkallaðir og hljómsveit-
arstjómin í slakasta lagi, þannig að
sýningin sjálf varð lífvana og tónlist-
in sem slík fékk ekki notið sín. Og
Verdi hafði síðar orð á því, þegar
hann var að bera saman fmmsýning-
una á Don Carlo í París og fmmsýn-
inguna í Bologna á Ítalíu, sem tókst
mjög vel þrátt fyrir tímahrak við
undirbúning, að endalausar æfingar
væm sýnilega ekki leiðin til að blása
lífi í ópemsýningar.
Þegar óperan var fmmflutt í
Lundúnum, tveim mánuðum eftir
frumsýninguna í París, var henni
miklu betur tekið og stórvel tekið í
Bologna þá um haustið í uppfærsl-
unni, sem þegar hefur verið minnst
á, undir glæsilegri stjóm Mariani,
sem náði fram öllum þeim kynngi-
krafti, sem felst í tónlistinni. Og
þegar óperan var frumflutt ári síðar
í Mflanó og Róm var henni mjög vel
tekið.
En hveijar sem viðtökur vom virð-
ist Verdi hafa haft sínar efasemdir
um ágæti þessarar ópem og fannst
sýnilega eitthvað ekki vera sem
skyldi í þessu langa og þunglama-
lega verki. En samt var það ekki
fyrr en 15 ámm síðar eða í október
1882, sem hann ákvað að láta hend-
ur standa fram úr ermum og endur-
skoða verkið og þá var það að undir-
lagi Hirðópemnnar í Vínarborg, sem
fór fram á að hann stytti verkið úr
fimm þáttum í flóra til flutnings þar
í borg. Verdi fékk þá Antonio Ghisl-
anzoni, textahöfundinn að Aidu, í lið
Teikningar frá uppfærslu La Scala á Don Carlo, árið 1884
með sér, og í sameiningu tóku þeir
til óspilltra málanna við að endur-
skoða verkið.
Eins og um hafði verið beðið var
óperan stytt í íjóra þætti. Fyrsta
þættinum var einfaldlega sleppt, en
hann fer fram á Fontainebleau í
Frakklandi og skýrir hvemig ástir
takast með Elisabeth de Valois og
Don Carlo, krúnuerfingja Spánar.
Verdi felldi og niður alla ballett-
tónlistina, sem Parísaróperan hafði
gert kröfur til, og endursamdi hljóm-
sveitarhlutverkið á köflum. En hann
bætti líka ýmsu við, þar á meðal
forleiknum að þriðja þætti sem vak-
ið hefur óskipta athygli og aðdáun
síðan. Auk þess umsamdi Verdi lok
annars þáttar í heild sinni og flutti
aríu Don Carlo frá fyrsta þætti yfir
í annan þátt auk annarra veiga-
minni breytinga. Það var og horfið
frá franska frumtextanum og
ítalskri þýðingu á honum, en endur-
saminn ítalskur texti tekinn upp í
staðinn.
Önnur frumsýning óperunnar með
hinum nýja ítalska texta fór fram í
La Scala-óperunni 10. janúar 1884
með afburðasöngvurum og við mik-
inn fögnuð áheyrenda, en ekki í
Vínarborg eins og hefði mátt búast
við með tilliti til þess að það voru
tilmæli frá Vínarborg, sem urðu
kveikjan að því að Verdi tók óperuna
til gagngerðrar endurskoðunar.
Það hafa verið skiptar skoðanir á
þeim breytingum, sem Verdi gerði
á óperunni. Sumir vilja halda því
fram, að lítið hafi áunnizt annað en
Filip II, málaður af Feneyingnum
Titian
að gera óperuna dálítið styttri og
þar með viðráðanlegri í flutningi.
Óðrum þykir sem tónlistin hafí orðið
þéttar ofin og dýrar hafi verið kveð-
ið. Eitt er þó víst: Það er erfiðara
að skilja og fylgja söguþræðinum,
ef fyrsta þættinum er sleppt. í seinni
tíma uppfærslum er hann því oft
fluttur annaðhvort í heild eða eitt-
hvað styttur eða þjappað honum
saman til að fella óperuna að venju-
legum sýningartíma óperuhúsa.
Þeir eru og til, sem hafa álasað
Verdi fyrir að vera of eftirgefanleg-
ur við smekk og kröfur Parísaróper-
unnar og semja óperu í stfl Meyer-
beer, sem Parísartískan dáði öðrum
fremur á þeim tíma, en aðrir, sérlega
í seinni tíð, halda því fram, að Don
Carlo sé í eðli sínu frönsk ópera og
það sé stílbrot að syngja hana á
öðru tungumáli en frönsku. I fram-
kvæmd hafa þessar hugmyndir þó
ekki fengið byr undir vængi og lang-
oftast er óperan enn flutt í endur-
skoðaðri útgáfu Verdis og með
ítölskum texta.
Söguþráður
l.þáttur
Verið er að undirrita friðarsamn-
ing milli Spánar og Frakklands.
Samkvæmt honum mun Don Carl-
os, krúnuerfingi á Spáni, ganga að
eiga Elisabetu dóttur Hinriks ann-
ars Frakklandskonungs. Til að sjá
brúði sína tilvonandi er Don Carlos
kominn til Frakklands í dularklæð-
um. Þau hittast í skóginum í Fonta-
Elisabeth de Valois (Elisabetta),
eftir Juan Pantoja de la Cruz