Morgunblaðið - 27.02.1988, Síða 6

6 B
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 27. FEBRÚAR 1988
W A G N E R
WAGNER
87. dæmi Forleikurínn að Trístan og ísolde Wagner
Lanqsam und
2 Ob. schmachtend
sro-
RÓMANIÍ
OG
ÞJÓÐERNISSIEFNUR
Forleikurínn að Tristan og ísolde.
Nafn Beethovens gnæfir ofar öllu
í sögu tónlistar á. fyrri hluta
nftjándu aidar. Á þeim tíma þótti
mörgum sem Richard Wagner
(1813—83) væri jafn mikilvægur
fyrir seinni hluta aldarinnar. Wagn-
er skóp nýtt form sem byggðist á
samruna leiks og tónlistar. Sé mið-
að við sviðsuppfærsluna, er hér um
að ræða óperu sem að tónskipan
og innri gerð er ekki síður skyld
sinfóníum Beethovens en óperum
eftir Gluck og Weber.
Faðir Wagners var lágt settur
embættismaður borgarstjómarinn-
ar í Leipzig, en dó sex mánuðum
eftir að sonurinn fæddist. Móðir
hans giftist í annað sinn og þá leik-
listarmanni, Ludwig Geyer að nafni,
sem var Wagner góður stjúpfaðir.
Wagner tók upp eftimafti stjúp-
föður síns, en hann lést nokkru
áður en Wagner lauk skólanámi og
þá tók hann aftur upp ættamafn
föður síns. Meðan Wagner stundaði
skólanám í Dresden fékk hann mik-
inn áhuga á grískri goðafræði og
varð mjög hrifinn af Töfraskyttun-
um eftir Weber, sérstaklega því
yfímáttúrulega f verkinu og sam-
hliða því að lesa Shakespeare lagði
hann stund á ljóðagerð. Fjórtán ára
að aldri samdi hann leikrit, inn-
blásið af Hamlet. Síðar meir gerði
hann gaman að þessu og sagði að
í verkinu hefðu verið drepnir yfir
fjörutíu manns og til að ljúka því
hefði hann neyðst til þess að láta
þá dauðu ganga aftur. Fjölskyldan
unni leiklist, bæði faðir hans, sem
hann hafði aldrei þekkt, og stjúp-
faðir, eh þrjú systkinanna, bróðir
og tvær systur, voru leikarar að
atvinnu.
Wagner stundaði framhaldsnám
í Leipzig. Eitt af nýjum áhugamál-
um hans á þessum tíma var tónlist
Beethovens. Hann segir sjálfur svo
frá að hrifning hans á.sjöundu sin-
fóníunni hafi vérið „ólýsanleg...
og frá sér numinn hafí hann dreymt
Beethoven og Shakespeare, talað
við þá og vaknað baðaður í tárum".
Wagner tók nú að stunda tónsmfða-
nám af kappi og umritaði þá
„Níundu“ fyrir pfanó, verkefni er
jafnvel vafðist fyrir Liszt uppkomn-
um. Meðal verka sem Wagner
samdi á þessum árum voru pianó-
sónata og strengjakvartett. Einnig
samdi hann forleik og skrifaði hann
með bleki í þrenns konar lit. Forleik-
urinn var fluttur á jóladag 1830,
hlustendum meir til skemmtunar
en hrifningar. Eftir að hafa fengið
tilsögn í fúgugerð og formskipan
sónötunnar samdi hann píanó-
sóntöu í B-dúr og pólónesu, tvíleiks-
verk fyrir píanó, en bæði þessi verk
fékk hann gefin út hjá Breitkopf
og Hártel í Leipzig 1831. Þijá for-
leiki til viðbótar samdi hann og að
lokum sinfóníu í C-dúr (Í832) sem
var flutt á tónleikum Gewandhaus-
hljómsveitarinnar í Leipzig.
Á þessum árum hafði Wagner
ferðast nokkuð, m.a. komið til
Vínarborgar og Prag og lokið tón-
listamámi við háskólann í Leipzig.
Þá mun hann hafa unnið að óperu
sem nefnd hefur verið Brúðkaupið
en ekki lokið við hana, vegna þess
að systir hans taldi Ieikverkið
óhentugt til uppfærslu á leiksviði.
Fljótlega tók hann til við aðra
óperu, Alfkonumar, þar sem hann
stældi vitandi vits túlkun Webers
og Marschners á heimi ævintýr-
anna. Texta beggjáóperanna samdi
hann sjálfur, svo sem hann æ síðan
gerði. Þar með hafði Wagner ákveð-
ið að gera óperuna að starfsvett-
vangi sínum, og eftir að hann hafði
verið kórstjóri í Wúrzburg starfaði
hann sem aðstoðarhljómsveitar-
stjóri í Madgeburg, Königsberg og
Riga, höfuðborg Lettlands. Hann
gekk að eiga Minnu Planner, en
hún hafði starfað með honum sem
söngkona. Árin 1837 og 1838 vann
Wagner að Rienzi. Sagan fjallar um
rómverskan herforingja og er unn-
inn upp úr enskri sögu eftir
Bulwer-Lytton. Þetta er „grand“-
ópera og með henni ætlaði Wagner
að vinna París, eins og Meyerbeer
hafði gert.
Wagner og kona hans höfðu
misst vegabréf sín sakir skulda í
Riga en tókst með naumindum að
flýja frá Lettlandi. Eftir langa og
erfíða sjóferð og stutta viðdvöl í
Englandi, komust þau loks til París-
ar árið 1839. Meyerbeer tók
Wagner af ljúfmennsku og ritaði
meðmælabréf til að auðvelda hon-
um að ná sambandi við mikilsmetn-'
ar persónur í óperuheiminum.
Hvorki þessi velvilji Meyerbeers né
ákafi og sjálfsöryggi Wagners skil-
aði árangri og þegar hann var
orðinn félaus, neyddist hann til að
veðsetja skartgripi og leigja út frá
sér. Sagt er að hann hafi jafnvel
reynt að fá vinnu sem kórsöngvari
í óperunni en verið hafnað vegna
lítilijörlegrar söngraddar.
Smátt og smátt fór Wagner að
ganga betur. Hann lauk við óperuna
Hollendinginn fljúgandi 8141, en
hún og Rienzi voru uppfærðar í
hirðóperunni í Dresden 1842 og
1843. Sýningin á Rienzi var mikill
sigur og Wagnerhjónunum mikill
léttir að fara frá París og snúa aft-
ur til Dresdenar. Erfíðleikamir voru
á enda og 1843 þegar Wagner stóð
á þrítugu, var hann ráðinn .sem
aðalstjómandi óperunnar í Dresden.
í því starfí var hann sex ár, samdi
og uppfærði Tannhauser 1845 og
Lohengrin 1848. Hugmyndin að
Meistarasöngvurunum var þá tekin
að ónáða hann og má segja að hann
hafi þar með helgað sér þýska fortíð
og sögu sem viðfangsefni í óperu-
verk sín.
Nú fóru að gerast válegir at-
burðir sem breyttu ýmsu fyrir
Wagner. í fyrsta lagi hafði komið
upp misklíð milli hans og yfírmanna
óperunnar, því að honum þótti sér
misboðið vegna ýmissa formsatriða
varðandi starf hans sem kæmi í veg
fyrir það að hann gæti gefíð sig
algjörlega að tónsmíðum. Hann
trassaði að mæta á stjómarfúndi
en fór samt fram á kauphækkun
til að mæta sívaxandi skuldabyrði. •
í öðra lagi hafði hann áhuga á rót- ■
tækri hreyfíngu sósíalista í Evrópu
og hann las upp grein um stefnu-
mál lýðræðissinna á stóram fundi
sósíalista. Þá mun hann hafa átt
samskipti við landflótta Rússa,
stjómleysingjann Bakúnín, sem
kom fram með þá hugmynd að
gerð yrði ópera undir nafninu Dauði
Sigfröðar (Siegfrieds Tod) þar sem
sagan af þessari þýsku þjóðsagna-
persónu yrði færð í búning sósíal-
ískrar byltingar. í maí 1849 átti sér
stað harkalegt götuupphlaup sem
Wagner var viðriðinn að nokkru
leyti. Bakúnín og aðrir þátttakend-
ur, þeirra á meðal Röckel, vinur
Wagners, vora dæmdir til dauða,
en sá dómur var síðar mildaður.
Þó að gefin væri út handtökuheim-
ild tókst Wagner að flýja. Hann fór
fyrst til Liszts í Weimar sem hafði
sýnt honum vináttu og var að und-
irbúa uppfærslu á óperu hans
Tannháuser. Með hjálp Liszts
komst Wagner áfram til Sviss og
var þar útlagi í tólf ár og um tíma
einn án konu sinnar. Upp frá þessu
vora Liszt og Wagner tengdir vin-
áttu- og íjölskylduböndum, því
Cosima, dóttir Liszts, yfirgaf mann
sinn, píanóleikarann og hljómsveit-
arstjórann Hans von Bulow, fór að
búa með Wagner og giftist honum
síðar, eða árið 1870. Liszt lést í
Bayreuth á heimili dóttur sinnar
árið 1886.
í bréfi til Liszts telur Wagner
sjálfan sig, Liszt og Berlióz, „eiga
svo vel saman, því okkur svipar um
margt". Saman voru þeir sú gerð
listamanns sem Beethoven skil-
greindi á þá leið að hann teldi sig
ekki aðeins tónskáld, heldur „tóna-
ljóðskáld". Tónlist þremenninganna
tengdist venjulega öðram listgrein-
um, eins og bókmenntum og jafnvel
myndlist. I verkum Wagners vora
orð hans (hans eigin texti) eins
nauðsynleg og tónlistin, til þess að
sem bestur listrænn árangur
næðist. Hann orðar þetta svo að
hann hafi hætt við þá hugmynd að
semja sinfónískt verk um Fást og
„trúr eðli mínu, tók ég til við Hol-
lendinginn fljúgandi, þar sem ég
forðaðist óljóst tungutak hljóð-
færatónlistarinnar". Það er ljóst að
Wagner er þarna að nálgast hug-
myndina að Gesamtkunstwerk,
„ allsherj arlistaverkinu", sem síðar
varð hugsjón hans.
Næstu verk á eftir Lohengrin
voru Tristan og ísolde (fullgert
1859), Meistarasöngvaramir
(1867), Niflungahringurinn (1874)
og síðasta óperan, Parsifal (1882).
Wagner samdi Niflungahringinn á
um tuttugu áram, en hann er rað-
verk íjögurra óperuverka. Þau
neftiast Rínaigull, valkyrjurnar,
Sigfröður og Ragnarök. Þessi skrá
um tónverk hans kann að virðast
nokkuð stutt, jafnvel þó með væra
tekin nokkur sönglög, göngulög og
styttri hljóðfæratónsmíðar. Þetta
þýðir þó ekki að Wagner hafi sam-
ið lítið af tónlist. Hann fékkst við
risastór verkefni, sem kröfðust
stórra forma og víðfeðmi tónlistar
og texta um yfirgripsmikið efni.
Flutningstími Hringsins er um sex-
tán stundir, álíka og flutningstími
fímm til sex venjulegra ópera eða
vel tuttugu sinfónía af meðallengd.
Aðdáendur Hringsins gætu tekið
undir ummæli Tolkiens um sitt eig-
ið verk, Lord of the Rings, sem
hann telur vera allt of stutt. Verkið
þarf auðvitað þann tíma sem tekur
að flytja það og er sérheimur tón-
rænna og leikrænna upplifana.
Margir telja það jafnvel vera tákn-
mynd eða launsögu allrar manns-
sögunnar.
Niflungaljóðin eða Saga Niflunga
era þýsk ljóð frá þrettándu öld.
Ljóðin era unnin úr Eddukvæðum
(Sæmundar-Eddu) og fjalla um
söguhetjuna Sigfröð (Siegfried),
flársjóði gulls og sögu grimmilegra
hefnda. I grein sem Wagner ritaði
1848 og nefndi Die Wibelung:
Weltgeschichte aus der Sage, út-
skýrir hann hvers vegna hann hafi
meira dálæti á list goðsagna en
sagnfræði og aðra grein kallar hann
Goðsagnir Niflunga sem leikrita-
efni. Liszt hafði ráðlagt Wagner að
nota eftii úr þessum sögum í óperu.
Upphaflega ætlaði Wagner að
semja eina óperu við hluta sögunn-
ar en trúði svo Liszt fyrir því að
hann hefði í hyggju að semja risa-
stórt verk yfir alla söguna. Hann
orðaði það svo að hann hefði horfið
frá brotunum til heildarinnar. Þessi
fjögur leikverk hans era færð upp
á ijórum dögum í röð á sérstakri
hátíð. „Ef ég á að gæta heilsunn-
Gagnrýnandinn Eduard Hanslick fræðir tónskáldið Richard Wagner
um hvernig ekki eigi að senya. Skuggamynd eftir Otto Böhler.