Morgunblaðið - 09.04.1988, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. APRÍL 1988
15
ífcttHBdM fMl
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
Mig langar til þess að nefna
hér dæmi af sígildum íslenskum
stíl. Málsgreinaskipun er einföld,
hann er sagnsterkur, ríkur af
aðalsetningum og fullkomin
andstaða hins nafnorðaríka
enskuskotna stofnanastíls sem
nú spillir tungu okkar. Dæmið
er úr sögu Þórsnesinga, Eyr-
byggja og Álftfirðinga, en hún
er löngum til hagræðis nefnd
Eyrbyggja.
„Þetta sumar andaðist
Þorgrímur Kjallaksson, en Ver-
mundur mjóvi, sonur hans, tók
þá við búi í Bjamarhöfn. Hann
var vitur maður og stundar heil-
ráður. Styrr hafði þá og búið
um hríð undir Hrauni inn frá
Bjamarhöfn. Hann var vitur
maður og harðfengur. Hann átti
Þorbjörgu, dóttur Þorsteins
hreggnasa. Þorsteinn og Hallur
voru synir þeirra. Ásdís hét dótt-
ir þeirra, drengileg kona og held-
ur skapstór. Styrr var hér-
aðsríkur og hafði fjölmennt
mjög. Hann átti sökótt við
marga menn, því að hann vó
mörg víg, en bætti engin."
Hér lét umsjónarmaður feit-
letra sagnimar í hinni stuttu og
ským lokamálsgrein. Hann ætl-
ar ekki að leggja frekar út af
þessu í bili og ekki að búa til
neina skopstælingu í nútímastíl.
Umsjónarmaður lætur nægja að
taka bara eitt raunvemlegt
dæmi. Læknir nokkur sagði í
sjónvarpsviðtali að það þyrfti að
„veita sem mest gæði í þjón-
ustu“. Látum nú vera, þótt ekki
dugi lengur að þjóna, heldur
þurfi að veita þjónustu. En hér
eyðir nafnorðastfllinn ekki að-
eins sögnum, heldur ráðast
nafnorðin einnig til atlögu við
náfrændur sína, lýsingarorðin.
Það dugði ekki að veita sem
besta þjónustu, með einu lát-
lausu lýsingarorði, nei, heldur
„veita sem mest gæði í þjón-
ustu“ og enski nafnorðastíllinn
er fullkominn (render maximum
quality in service). Auðvitað em
ekki allar syndir guði að kenna,
og kannski höfum við enskuna
stundum fýrir rangri sök, höfum
hana að blóraböggli, sektar-
lambi eða syndahafri. Þó fer ég
ekki ofan af því, að „neikvætt
hegðunarmynstur" sé ættað úr
ensku (negative behavior patt-
em), en það fyrirbæri heitir
óþægð á sveitamáli mínu.
★
„Þessi em kvenna heiti
ókennd í skáldskap: Víf og
brúður og fljóð heita þær kon-
ur er manni em gefnar. Sprund
og svanni heita þær konur er
mjög fara með dramb og skart.
Snótir heita þær er orðnæfrar
em. Drósir heita þær er kyrrlát-
ar em. Svarri og svarkur, þær
em mikillátar. Ristili er kölluð
sú kona er skömglynd er. Rygur
heitir sú er ríkust er. Feima er
sú kölluð er ófröm er, svo sem
ungar meyjar eða þær konur er
ódjarfar em. Sæta heitir sú kona
er búandi hennar er af landi
farinn. Hæll er sú kona kölluð
er búandi hennar er veginn.
Ekkja heitir sú er búandi henn-
ar varð sóttdauður. Mær heitir
fyrst hver, en kerlingar er
gamlar em. Era enn þau kvenna
heiti er til lastmælis em og má
þau fínna í kvæðum, þótt það
sé eigi ritað. Þær konur heita
eljur er einn mann eiga. Snör
heitir sonar kvon. Sværa heitir
vers móðir ...“ Þetta var úr 85.
kafla í Skáldskaparmálum
Snorra-Eddu. Gaman væri að
geta lífgað við orðin snör
(=tengdadóttir) og sværa
(=tengdamóðir). Eigum við að
reyna?
Lýsingarorðið orðnæfur, sem
Snorri hefur um snótina, merkir
orðsnjall eða djarfmæltur. Gam-
an er að velta fyrir sér merking-
arbreytingu orðsins drós. Engin
ástasða er til að efast um sann-
indi orða Snorra, enda þótt orðið
hafí síðar fengið niðrandi merk-
ingu. Eg held það skýrist líka,
ef við hyggjum að ýmsum skyld-
um orðum, sem ekki þykja hrós-
verð.
Drós er talið skylt droose í
hollenskum mállýskum, en sú
sögn merkir að vera syfjaður.
431.þáttur
Þá er komið að ísl. drasinn=
latur eða sljór, sbr. drattast
(áfram), drasla, en fmmmerk-
ing þeirrar sagnar er „að róta
einhveiju með erfiðismunum",
drasl og dralla eða drolla=
slóra, fara sér hægt. Drasa er
slúðursaga, og dræsa (sem nú
er notað til niðmnar líkt og
drós) merkir líka eitthvað sem-
dregið er, Og fer bráðum að sjást
til lands í sögninni að draga.
Þegar kona er nefnd ristill,
dettur umsjónarmanni í hug rísa
og reisn og hugsar sér þá konu
myndarlega. En um rygur (eða
rýgur) sem hvort tveggja merk-
ir bæði mennska konu og tröll-
konu hafa uppmnaorðabækur
harla fátt að segja.
★
Snorri Sturluson var svo hátt-
prúður maður, að rita ekki last-
yrði kvenna, þótt hann kynni þau
úr kvæðum. Hann hafði hins
vegar á takteinum mörg lastyrði
um karla, og skal að fáeinum
dæmum hyggja, Er hann hefur
talið nokkur heiti garpa og
hreystimanna, koma andyrðin,
svo sem þirfingur, blotamað-
ur, skauð, skræfa, skrjáður
(skijóður), sleyma, teyða,
dugga, dási, dirokkur (dírokk-
ur), dusilmenni og vílmögur.
Þetta var úr safni Snorra um
vesalmennin.
Nískur maður heitir hjá hon-
um hnöggvingur, glöggving-
ur, mælingur, vesalingur,
féníðingur og gjöflati. Óvitur
maður heitir m.a. fífl, afglapi,
gassi, ginningur, gaur, glóp-
ur, snápur og fóli. En sóði eða
illa búinn maður heitir hraumi,
skrápur, skrokkur, skeiðklofi,
flangi, fjósnir, slinni, slápur
og dröttur.
Haldið þið að eitthvað af
þessu sé nothæft?
★
Hlymrekur handan kvað:
Er heyrði 'ann hundana spangóla,
tók Halldór á rás burt frá Angóla.
Honum héldu engar skorður,
hann hljóp fyrst í norður,
svo veginn heim - vestur í Þanghóla.
Góð fiskmáltíð
HeimBlishorn
Bergljót Ingólfsdóttir
Eftir hátíðir er það alltaf til-
hlökkunarefni að bera fram létta
og góða fiskmáltíð. Ef ekki er völ
á nýjum físki má snúa sér að fryst-
um flökum, sem seld em pökkuð í
stórmörkuðum og öðmm matvöm-
búðum. .
Suðurlanda-fiskréttur
400 g ýsu- eða þorskflök,
4 matsk. smjörlíki eða smjög,
3/4 tsk. salt,
1 laukur,
V2 púrra,
1 gulrót,
3-4 sellerístönglar,
2-3 kartöflur,
1 teningur grænmetis- eða físk-
kraftur,
1 ds. niðursoðnir tómatar,
1 dl þurrt hvítvín,
1 lárviðarlauf,
200 g rækjur,
1 tsk. timian,
steinselja.
Fiskurinn skorinn í hæfileg
stykki, smjörið (ca. 2 matsk.) brætt
í potti og fiskstykkin sett út í, salti
stráð á og fískurinn látinn sjóða í
nokkrar mínútur við vægan hita.
Laukur og grænmeti hreinsað og
skorið í sneiðar. Það sem eftir er
smjörsins sett á pönnu, grænmetið
sett út í og látið sjóða í nokkrar
mínútur við mjög vægan hita. Þá
er krafti og tómötum (ásamt legi)
bætt út á, vín (eða vatn) og lárviðar-
lauf sett á og látið sjóða í ca 10
mín. Bragðbætt að smekk.
Rétt áður en fískurinn er fram
borinn er fískur og rækjur sett sam-
an við, hitað en má ekki sjóða eftir
það. Steinselju stráð yfír, soðnar
kartöflur eða gott brauð borið með.
Ætlað fyrir 2-3.
Gratineraður fiskur
í rjómasósu
400 g fískflök, ýsa eða þorskur,
1 púrra,
1 matsk. smjör, (eða smjörlíki),
’/2 tsk. salt,
örlítill pipar,
1 dl ijómi eða ijómablanda,
1 dl sýrður ijómi,
2-3 matsk. tómatsósa (úr flösku).
Smjörið sett í pott, fiskstykkin
sett út í og látin taka lit. Fiskurinn
síðan settur í ofnfast fat, púrran
skorin í sneiðar, sem fyrst era sett-
ar í smjörið í nokkrar mín. en síðan
lagðar ofan á fískstykkin. Salti og
pipar stráð yfír. Rjónia, sýrðum
ijóma og tómatsósu hrært saman
og hellt yfír fískinn í fatinu. Fatið
sett í ofninn og haft þar til litur
er kominn á sósuna og fískurinn
er gegnumsoðinn. Borið fram með
soðnum kartöflum. Ætlað fyrir 2-3.
Suður-
landa
fisk
réttur.
LEIKRIT ?
BARNA-
STRIGASKÓR
595
Litir: Ljósblátt og Ijós-
bleikt.
Stærðir: 22 - 30.
5% staðgreiðsla.
Póstsendum.
KWHeNM S. 689212.
TOPP^
--SKORUíli
éSk!k~ VELTUSUNDI2.
21212
BiLVANGURse Opið mánudaga - föstudaga frá kl. 9-18
s. 687300 og 38910 * Opið laugardaga frá kl. 13-17
Höfum til sölu nokkra mjög vel með farna og fallega
Opel Corsa og Ford Fiesta bíla af árgerð 1986-1987.
Þessa bíla bjóðum við á afar hagstæðu verði og með einstökum greiðsluskilmálum.
RITVÉLAR
REIKNIVÉLAR
PRENTARAR
TÖLVUHÚSGÖGN