Morgunblaðið - 14.06.1988, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 14. JÚNÍ 1988
BINDISKYLDA
eftir Eirík Guðnason
Fyrir skömmu fjallaði Eyjólfur
Konráð Jónsson um bindiskyldu hér
í Morgunblaðinu. Vill svo til að ég
á í drögum grein um bindiskyldu
sem líklega verður birt í Fjármála-
tíðindum síðar á árinu. Kýs ég að
birta hér styttan hluta úr drögunum
ef það mætti verða til að varpa ein-
hveiju ljósi á þessi mál. Jafnframt
læt ég fylgja hér með nokkra
punkta um bindingu í Japan þar
sem sérstaklega var spurt um það
í fyrmefndri grein.
Breyting-ar bindisky ldu
Víða erlendis hefúr notkun bindi-
skyldu verið tekin til endurskoðunar
undanfarin ár. Hér á landi hafa
einnig verið gerðar verulegar breyt-
ingar í þessum efnum og ætla má
að framundan kunni að vera enn
frekari breytingar. Segja má að
bindiskylda á innlánsstofnanir hafí
hæst orðið 33% af innlánum er hin
svonefnda almenna binding var 28%
og sérstök tímabundin binding var
5% af innlánum. Nú er sérstaka
bindingin úr sögunni, alrhenna bind-
ingin er 13% af innlánum en að
auki eru í gildi reglur um að lausa-
Qárhlutfall innlánsstofnana skuli
vera a.m.k. 8% af ráðstöfunarfé.
Þáttaskil urðu í notkun bindi-
skyldu í apríl 1985 er hlutfall henn-
ar var lækkað úr 28 í 19% um leið
og Seðlabanki hætti að endurkaupa
lán út á birgðir landbúnaðarafurða
og annarra afurða til sölu innan-
lands. Seðlabankinn hætti raunar
hverskyns endurkaupum afurða-
lána, en bönkum var heimilað að
afla erlends lánsfjár til að ijár-
magna lán út á útflutningsafurðir.
Mikilvægt er að gera greinarmun á
þessu tvennu, þ.e. innlendu afurða-
lánunum, sem svo eru nefnd, og
hinum sem veitt eru út á útflutn-
ingsafurðir. Lækkun bindingar var
ætlað að gera innlánsstofnunum
kleift að annast sjálfar innlendu
afurðalánin án aðstoðar Seðlabank-
ans, en þar sem þær fengu heimild
til að taka erlend lán fyrir útflutn-
ingsafurðalánum þá var ekki unnt
að lækka bindingu í því sambandi,
þótt Seðlabankinn hætti að lána í
þennan farveg. Það hefði einungis
aukið útlánagetu innlánsstofnana
og viðskiptahatla. Væri heimildin
afnumin, sem innlánsstofnanir hafa
nú til að taka erlend lán fyrir af-
urðalánum, mætti hinsvegar lækka
bindingu enn frekar.
í febrúar 1987 var á ný gerð
grundvallarbreyting er bindihlut-
fallið var lækkað úr 18% f 13% um
leið og teknar voru í gagnið reglur
um svonefnt lausafjárhlutfall.
Lækkun innlánsbindingar var
greidd út í lausu fé sem innláns-
stofnunum var ætlað að eiga í
ríkara mæli en áður, m.a. ríkis-
víxlum. Með því var hiuti af skuld
ríkissjóðs við Seðlabankann færður
um tíma til innlánsstofnana auk
þess sem óbundnar innstæður inn-
lánsstofnana í Seðlabankanum
komu í stað bundinna. Lausafjár-
hlutfallið er nú 8% af ráðstöfun-
arfé, en að hluta til geta innláns-
stofnanir mætt þessu með milli-
1. Gjaldeyrir
2. Lán
3. Eignir alls (l+2=4+5)
4. Seðlar og mynt
5. Binding eða aðrar innstæður
bankalánum. Auk þessara breyt-
inga voru gerðar nokkrar aðrar
breytingar í viðskiptum Seðlabank-
ans og innlánsstofnana. Sérstakir
víxilkvótar voru afnumdir og yfír-
dráttur á viðskiptareikningum einn-
ig. Reglum um lausafjárhlutfall var
ætlað að stemma stigu við aukinni
eftirspum sem leitt gæti af bindi-
lækkuninni en jafnframt er með
þeim stefnt að því að efla ríkis-
víxlamarkað og millibankamarkað.
Reglum um lausafjárhlutfall var
breytt nokkuð hinn 1. júnf sl. en
þá voru jafnframt gefnar út á ný
reglur um svonefndan gjaldeyris-
jöfnuð innlánsstofnana sem þessu
tengjast. Þær fjalla um það að
bankar og sparisjóðir skuli ekki eiga
minna af gengisbundnum eignum
en skuldum á heildina litið. Fylgst
er með gjaldeyrisjöfnuði hverrar
stofnunar reglulega. Við breytingar
reglna um lausafé var að þessu sinni
gerður greinarmunur á innlendu
lausafé og gengisbundnu. Úr
grunninum (nefnaranum), sem
lausafjárhlutfall innlendra skuld-
bindinga reiknast af, voru teknir
aliir gengisbundnir liðir svo sem
innstæður á innlendum gjaldeyris-
reikningum og skuldir erlendis.
Jafnframt var eigið fé tekið út úr
grunninum. Hinsvegar bættust við
grunninn skuldbindingar veðdeilda
sem verið höfðu fyrir utan. Þessar
breytingar hafa mismunandi áhrif
á kvöð einstakra stofnana til að
eiga laust fé, en á heildina litið
minnkaði grunnurinn um nálægt
11%. Úr teljaranum í þessu dæmi
voru teknar ýmsar gengisbundnar
innstæður, en í staðinn telst með
lausu fé jákvæður heildargjaldeyris-
jöfnuður (og neikvæður dregst frá)
sem í mörgum tilvikum er lægri
stærð en þær innstæður sem áður
töldust með. Með þessum breyting-
um er verið að sníða burt vissa
galla, sem fram höfðu komið eftir
eins árs reynslu af reglum um
lausaíjárhlutfall. Talið er að nýju
reglumar skapi betra samræmi
milli stofnana auk þess sem þess
er vænst að þær reynist haldbetri
öryggisnet og aðhaldstæki en fyrri
reglur.
Dæmi um hlutverk
bindiskyldu
Seðlabanki hefur sérstöðu m.a.
vegna þess að honum er falið að
varðveita gjaldeyrisvarasjóð og að
gefa út seðla og mynt. í töflu 1 eru
sett fram tilbúin dæmi um einfalda
reikninga svona banka til að varpa
ljósi á þau áhrif sem binding getur
haft.
Dæmi A: Sýnir Seðlanbanka sem
einungis geymir gjaldeyri, en á
móti hefur hann gefíð út gjaldmið-
il, seðla og mynt, sem fólk og fyrir-
tæki í hagkerfínu notar. A meðan
seðlamir em í umferð em þeir ráð-
stöfunarfé Seðlabankans líkt og
eigið fé fyrirtækja eða innlán í
banka. Þess má geta hér að seðlar
og mynt í umferð á Islandi em mun
minni en svo að þeir skapi nægilegt
mótvægi við þá gjaldeyrisstöðu sem
talin er hæfileg. Verður vikið að
þessu atriði nánar síðar. í næstu
dæmum hugsum við okkur að
Seðlabankinn veiti innlendum aðila
lán og athugum hvað getur gerst
í framhaldi af því. Seðlar og mynt
í umferð gætu aukist eins og sýnt
er í dæmi B. í daglegu tali er þessi
atburðarás gjaman nefnd seðla-
prentun. Við þetta eykst greiðslu-
getan og spurningin er hvaða áhrif
það getur haft. Hér skulu nefnd
þrennskonar áhrif.
Þetta gæti í fyrsta lagi orðið til
þess að auka framleiðslu í landinu
en til að svo megi verða þurfa þau
skilyrði að vera til staðar að fram-
leiðslugetan hafí ekki verið að fullu
nýtt. Dæmi um slík skilyrði er at-
vinnuleysi þrátt fyrir arðbæra at-
vinnumöguleika sem ekki nýtast
sökum fjárskorts. Viðbótarpeningar
geta þá fengið hjólin til að snúast
á ný eins og sagt er.
Sé hinsvegar um að ræða fulla
nýtingu framleiðsluþáttanna, t.d.
fulla atvinnu eða jafnvel skort á
vinnuafli, myndi þetta hafa gerólík
áhrif. Aukin eftirspum sem
greiðslugetunni fylgir myndi að
líkindum valda verðhækkunum.
Fleiri krónur til að miðla sömu
framleiðslunni þýðir aðeins að verð
hennar breytist.
í þriðja lagi má hugsa sér að
aukinni eftirspum sé mætt með
auknu framboði erlendis frá, þ.e.
auknum innflutningi. Þetta er sýnt
í dæmi C. Þar er raunar gert ráð
fyrir að fólk og fyrirtæki vilji ekki
eiga viðbótarpeningana heldur
skipta þeim öllum fyrir innflutta
vöm eða þjónustu. Það rýrir við-
skiptajöfnuð við útlönd og gjaldeyr-
isvarasjóðinn. Þetta þarf ekki að
hafa í for með sér verðhækkanir,
nema viðskiptajöfnuður verði svo
lélegur, og gjaldeyrisstaðan rýr, að
þetta leiði til þess að gengi krónunn-
ar gagnvart erlendum gjaldmiðlum
Tafla 1
Dæmi um reikninga Seðlabanka
A B c D
100 100 50 100
0 50 50 50
100 150 100 150
100 150 100 100
0 0 0 50
Endurheimti milljón úr greipum Ægis
Grindavik.
Hafsteinn Sæmundsson útgerð-
armaður I Grindavík, endurheimti
troll úr greipum Ægis þegar
Harpan GK kom úr síðustu veiði-
ferð, og lætur nærri að verðmæti
trollsins sé um ein milljón króna.
Hafsteinn sagði fréttaritara
Morgunblaðsins að trollið hefði slitn-
að aftan úr Hörpunni fyrir þrem
mánuðum og náðist loks núna.
„Það er ekkert grín að tapa trolli
því vermætið er um ein milljón króna
sem hangir aftan í þessum skipum
og ef hleramir fara líka bætast við
300 þúsund krónur.
Mestu munar um aflamælana, en
þeir einir kosta tæpa hálfa milljón
krónur og svo er bobbingalengjan
stór hluti af dæminu," sagði Haf-
steinn og brosti þar sem hann var
að koma bobbingalengjunni upp á
vörubíl á bryggjunni í Grindavík.
— Kr. Ben.
Morgunblaðið/Kristinn Benediktsson
Hafsteinn Sæmundsson útgerðarmaður í Grindavík að koma troli-
inu, sem hann endurheimti úr greipum ægis, fyrir á vörubíl.
Eiríkur Guðnason
„Víða erlendis hefur
notkun bindiskyldu ver-
ið tekin til endurskoð-
unar undanf arin ár.
Hér á landi hafa einnig
verið gerðar verulegar
breytingar í þessum
efnum og ætia má að
framundan kunni að
vera enn frekari breyt-
ingar.“
lækki.
Fræðilega má hugsa sér að dæmi
C verði til á þann hátt að lán Seðla-
bankans komi í stað erlendra lána.
Aðili, sem hefur fengið lán erlend-
is, fær þá innlent lán af fé sem
sprottið er úr Seðlabankanum og
endurgreiðir erlenda lánið. Við
þetta myndi gjaldeyrisstaða rýma,
en ekki vegna lélegs viðskiptajafn-
aðar heldur fjármagnsjafnaðar við
útlönd. Þetta er hinsvegar aðeins
fræðilegur möguleiki sem byggjst
á þeirri forsendu að nákvæmum
skömmtunaraðferðum sé beitt við
lánveitingar og erlendar lántökur.
Væri reynt að fara þessa leið eru
mestar líkur á að Seðlabankalánið
komi til viðbótar erlenda láninu og
leiddi annaðhvort til verðhækkana,
sbr. það sem sagt var um dæmi
B, og/eða innflutnings, sbr. það sem
sagt var um dæmi C.
Dæmi D sýnir hins vegar að
unnt er að varðveita gjaldeyrisvara-
sjóðinn ef þess er gætt að fá eitt-
hvert mótvægi við lánveitingu
Seðlabankans. Þar er sýnd binding
á móti láninu, en samanburður á
dæmum C og D sýnir að einnig
má halda því fram að bindingin
standi á móti gjaldeyrisstöðunni.
Dæmisagan sem tekin var hófst
með því að Seðlabanki veitti lán.
Hægt er að segja hliðstæða sögu
með því að bytja á hinum endanum
og setja upp það dæmi að bankinn
lækki bindingu. Það hefur hliðstæð
áhrif og ný lánveiting og krefst
sömu aðgátar.
Þótt dæmin séu einfölduð mynd
af raunveruleikanum sýna þau í
hnotskum að gjaldeyrisvarasjóður
varðveitist því aðeins að Seðlabank-
inn hafí eitthvert ráðstöfunarfé til
mótvægis honum. Það geta verið
seðlar og mynt eða innstæður,
þ.m.t. bundnar innstæður. Þau sýna
einnig að lánveitingar hans geta
haft skaðleg áhrift nema slfkt mót-
vægi sé aukið með einhveijum
hætti. Með þessu er ekki verið að
segja að há bindiskylda sé undir
öllum kringumstæðum nauðsynleg
eða óhjákvæmileg. Hún er hins veg-
ar nauðsynleg ef ekki eru önnur
stjómtæki til staðar og Seðlabanki
veitir innlendum aðilum lán á tímum
þegar eftirspum eftir vörum og
þjónustu er mikil og atvinna næg.
Þess ber að geta að dæmin að
framan eru aðeins byggð á ein-
faldri bókhaldsjöfnu þar sem_ for-
sendurnar eru öfgakenndar. Ýmist
er gert ráð fyrir að hagkerfið taki
við öllu fénu sem Seðlabanki veitir
að láni og haldi því í formi seðla
og myntar, eða engu. Þau sýna
ekki líklegustu útkomuna, sem er
einhver blanda af þessu, né heldur
sýna þau áhrifín á útlánagetu inn-
lánsstofnana og þá aukningu pen-
ingamagns og innlána sem af henni
getur leitt. Slík áhrif eru háð ýms-
um atriðum eins og þeim hver mik-
il tilhneiging er til innflutnings vöru
ogþjónustu, sem aftur ræðst líklega
af stöðu og horfum varðandi gengi,
vexti, tekjur og verðbólgu svo dæmi
séu nefnd. Skal í þessu sambandi
aðeins vísað til greinar í Fjármála-
tíðindum 1978 um bindiskyldu þar
sem m.a. er fjallað um margföldun-
aráhrif í peningakerfinu.
í umraeðunni hér á landi virðist
oft gæta misskilnings varðandi
bindiskyldu. Er gjaman sagt að til-
vist hennar sé á einum tíma rök-
studd með einum hætti og á öðrum
tíma öðrum. Af einföldu dæmunum
hér að framan ætti að skýrast hvers
vegna atriði eins og lán Seðlabank-
ans, gjaldeyrisvarasjóður, almenn
eftirspurn, viðskiptajöfnuður við
útlönd eða verðbólga eru gjaman
nefnd í sömu andrá og bindiskylda.
Seðlar og mynt
Vert er að víkja að því að seðlar
og mynt í umferð hér á landi eru
afar lítil stærð borið saman við
önnur lönd eins og fram kemur hér
í töflu 2. Stafar það líklega ekki
síst af verðbólgureynslunni sem
leitt hefur til þess að aðilar í hag-
kerfínu reyna að hafa sem minnst
af þessu:u vaxtalausu peningum hjá
sér. Einnig hefur notkun ávísana
verið mjög almenn hér á landi um
langan tíma, m.a. vegna þess hve
greiðlega bönkum og sparisjóðum
hefur tekist að afgreiða ávísanir og
skipta þeim sín á milli. Það á m.a.
rót að rekja til þess að Seðlabank-
inn hefur verið „ávísanaskipta-
banki" (clearing bank), þ.e. leyft
millifærslur beint á viðskiptareikn-
inga banka og sparisjóða í Seðla-
bankanum í tengslum við ávísana-
skipti. Loks má nefna vaxandi notk-
un krítarkorta í greiðsluviðskiptum
hér á landi síðustu ár, en hún hlýt-
ur að draga úr notkun seðla og
myntar. Bent hefur verið á að minni
notkun seðla í greiðsluviðskiptum
víða um lönd kurini að auka þörfína
fyrir bindiskyldu.
Tafla 2
Seðlar og mynt í umferð
Meðaltal 1986
ísland Sem % af peningamagni og sparífé Sem % af lands- framleiðslu
3,3 0,9
Noregur 9,9 5,0
Danmörk 5,0 2,8
Svíþjóð 11,0 5,3
Finnland 3,6 1,7
Þýskaiand 9,7 5,6
Frakkland 9,4 4,2
Bretland 7,8 3,5
Bandaríkin 6,9 4,3
Japan 7,7 7,5
Önnur tæki í stað bindingar
Skal nú vikið stuttlega að öðrum
leiðum en bindingu sem beita má
til að veita aðhald í peningamálum.
Rétt er að hafa í huga að óráðlegt
er að lækka bindingu á meðan ekki
hefur skapast grundvöllur fyrir öðr-
um aðferðum í hennar stað. Eins
og skýrt er hér á eftir geta aðrar
aðferðir strandað á ýmsu, þ. á m.
pólitískum vilja til stefnubreytinga.
Sé talið æskilegt að draga úr bindi-
skyldu má ljóst vera að á móti þarf
annaðhvort að auka annað ráðstöf-
unarfé Seðlabankans eða að draga
úr lánveitingum hans. Bankinn á
einkum viðskipti við ríki og pen-
ingastofnanir. Athyglin hlýtur því
að beinast að leiðum til að draga
úr lánum til þessara aðila, eða auka
innstæður þeirra við bankann.
Eins og áður segir hefur binding
verið lækkuð síðustu ár og lán
Seðlabanka til innlánsstofnana
lækkuð á móti. Spurning er hvort
hægt er að ganga lengra í þá átt.
í því sambandi hefur Seðlabankinn
að undanfömu einkum beint athygl-
inni að ýmiskonar fyrirgreiðslu við
innlánsstofnanir, sbr. breytingarnar
f febrúar 1987 er átak var gert til
að minnka skammtímalán innláns-
stofnana í formi yfirdráttar eða
víxillána. Hefur bankinn stuðlað að
uPPbyggingu millibankamarkaðar
sem komið getur í stað svona fyrir-
greiðslu. Frekari skref í þessa átt