Morgunblaðið - 14.09.1988, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 14. SEPTEMBER 1988
jltargiiiiMiifrtfe
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 800 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 70 kr. eintakið.
Viðspyrna
fyrir fiskvinnslu
Framtíðarspá um þróun menntamála til ársins 2010:
Kröfumar til menntakerf-
isins flóknari og margvís-
legri með hverju árinu
Rætt við Jón Torfa Jónasson, dósent í uppeldisfræði
FJÖLDI þeirra sem setjast á skólabekk nú í haust nemur um 65
þúsundum og við menntakerfið starfa um 6.500 manns beint eða
óbeint. A fjárlögum ársins 1988 er varið nálægt 10 milljörðum króna
til menntakerfisins. Þetta er því gífurlega fjölmenn og dýr starfs-
grein. Að tilstuðlan skólamálahóps framtíðarnefndar forsætisráðu-
neytisins var dr. Jóni Torfa Jónassyni, dósent í uppeldisfræði við
Félagsvísindadeild Háskóla íslands, falið að semja skýrslu um hugs-
anlega framtíðarþróun skólamála. í skýrslunni eru settar fram hug-
myndir um þróun á helstu sviðum menntamála á árunum 1985 til
2010. í inngangi að skýrslunni leggur Jón Torfi áherslu á að óvissa
sé um mörg atriði. Hann nefnir óvissu um afkomu þjóðarbúsins og
afstöðu stjórnvalda sem ráða framlagi til menntamála og ovissu um
fjölda fólks í hveijum árgangi. Þá segir hann afstöðu fólks til mennt-
unar ráða töluverðu um framvinduna. Til að fræðast nánar um
líklega framtíðarþróun menntamála var Jón Torfi tekinn tali.
Fátt til að styðjast við
Víða er kveðið fast að orði
í ályktun aðalfundar
Samtaka fískvinnslustöðva,
sem haldinn var í Stykkishólmi
í síðustu viku. Þar er í upp-
hafí tekið mið af þeirri spá,
að okkar helsta auðlind, físk-
urinn, fari minnkandi á næstu
árum. Á árum áður gátum við
í þessu efni beint umræðum
inn á þá braut að nauðsynlegt
væri að auka yfírráð okkar
yfír fískimiðunum til að
tryggja vernd og uppvöxt
físksins í sjónum. Síðan 1975
þegar lögsagan var færð út í
200 sjómflur á þetta viðhorf
ekki lengur við rök að styðj-
ast. Nú er það alfarið undir
okkur sjálfum komið, hvort
staðið er að nýtingu fískistofna
á hinn skynsamlegasta veg.
„Það er engin önnur leið
fyrir íslendinga að afla tekna,
veija lífskjör og velferðarþjóð-
félag en að nýta auðlindir
landsins af skynsemi. Þrátt
fyrir góðæri til lands og sjávar
síðustu 3 ár hefur þjóðin stöð-
ugt eytt meiru en aflað er,“
segir í ályktun Samtaka físk-
vinnslustöðva. Á sínum tíma
þegar unnið var að því að koma
Verðrjöfnunarsjóði fískiðnaðar-
ins á fót settu menn sér það
markmið að hann ætti að jafna
sveiflur á milli mögru og feitu
áranna. Ollum var þá eins og
nú ljóst, að í efnahagslífínu
eins og almennt í tilverunni
skiptast á skin og skúrir. Ætl-
unin var sem sé sú að taka
aðeins ofan af toppunum og
geyma í sjóðnum til að jafna
út í lægðunum. Nú eftir
þriggja ára góðæri, mikinn
afla og hagstæð markaðskjör
standa menn frammi fyrir því,
að svokölluð frystideild Verð-
jöfnunarsjóðs er tóm og uppi
eru ráðagerðir um svokallaða
millifærslu til að unnt sé að
aðstoða þau fyrirtæki, sem
verst eru sett. Peningunum
hefur undanfarið verið dælt
beint út í efnahagskerfíð og
um leið og harðnar á dalnum
lendir þjóðarbúið allt í erfið-
leikum.
Þegar málum er komið eins
og hér er lýst dugar lítið að
taka til við að karpa um það,
hveiju eða hveijum ástandið
er um að kenna. Að lokum
verðum við að taka áföllunum
nú eins og endranær og virð-
ast nú allir á einu máli um að
kjaraskerðing í einni eða ann-
arri mynd sé óumflýjanleg.
Stendur vilji til að sú aðgerð
verði sem léttbærust auk þess
sem menn hljóta að leggja sig
fram um að hún verði fram-
kvæmd á þann veg, að sem
minnst átök og deilur verði
vegna hennar, svo að ekki sé
nú talað um stöðvanir á vinnu
og framleiðslu. Enginn getur
hagnast á slíku við núverandi
aðstæður.
Einmitt um þetta hefur ver-
ið tekist á með frekar litlum
árangri undanfama daga og
vikur. „Núverandi skilyrði með
hallarekstur og vályndar horf-
ur á erlendum mörkuðum eru
ekki einungis algerlega óvið-
unandi heldur beinlínis hættu-
leg framtíð þessa lands. Sam-
tökin benda á að nú verði að
reka ríkissjóð með tekjuaf-
gangi og taka verður fyrir
aukningu á erlendum lánum.
Þeir sem ekki treysta sér til
þessa eru uppgjafamenn,"
segja fískvinnslumenn og
beina spjótum sínum að fjár-
veitingavaldinu, alþingis-
mönnum, sem eiga síðasta orð-
ið um fjárlög og lánsijárlög.
Síðan segjast fískvinnslumenn
vilja fara niðurfærsluleið, þótt
þeir viti að hún kosti hörð átök
við launþegasamtökin og njóti
ekki nægilegs pólitísks stuðn-
ings.
Stykkishólmsfundur Sam-
taka fískvinnslustöðva varð til
þess að draga enn skýrar fram
en áður vandann sem við er
að etja án þess að leysa hann.
Um það er engin spuming að
við þurfum að fá hærra verð
fyrir rýmandi auðlind um leið
og dregið er úr tilkostnaði við
öflun físksins, sölu hans og
dreifingu. í efnahagsráðstöf-
unum em engar töfraformúlur
um hagkvæman og skynsam-
legan rekstur, ráðstafanimar
geta hins vegar gert mönnum
ókleift að stunda slíkan rekst-
ur.
Undanfarin verðbólguár
hafa verið þeim erfið sem
stunda fískvinnslu eins og ann-
an atvinnurekstur í landinu.
Þeir sem hafa staðist þá raun
hafa sýnt að þeim er ekki físjað
saman. Nú er nauðsynlegt að
skapa þeim viðspymu við nýjar
aðstæður og halda þannig á
málum að opinber forsjá komi
ekki enn meira í stað sjálfs-
bjargarviðleitni.
Við hvaða grunnupplýsingar
er hægt að styðjast við gerð
skýrslu eins og þessarar?
„Ég ætlaði ekki að setja fram
óskalista eða móta sjálfur .stefnu,
heldur reyna að átta mig á því
hvaða breytingar eru í grófum
dráttum fyrirsjáanlegar óháð því
hvemig haldið verður á einstökum
málum. Ég er að reyna að sjá skóg-
inn fyrir tijánum. Það er tvennt sem
maður getur stuðst við. Annars
vegar fjölda nemenda í skólakerf-
inu, sem hægt er að sjá með nokk-
urri vissu, að minnsta kosti á neðri
skólastigunum. Hins vegar þær
breytingar sem orðið hafa síðastlið-
in 20 til 30 ár. Einfaldast er að
gera ráð fyrir því að breytingamar
næstu áratugina verði að öðm jöfnu
á svipuðum nótum. Á þessum ein-
falda en tiltölulega trausta gmnni
má byggja."
Ákveðin íhaldssemi
Sérðu miklar breytingar fyrir
þér á skólakerfinu?
„Menn tala um miklar breytingar
í framtíðarþjóðfélaginu, tækni-
breytingar og umrót í kjölfar þeirra.
Það þarf raunar ekki að horfa til
framtíðarinnar, við höfum orðið
vitni að mikilli tækniþróun síðustu
áratugi. En skólakerfið breytist til-
tölulega hægt. Samt held ég að það
verði meiri breytingar á skólunum
og skólastarfinu næstu 25 árin en
hafa verið síðastliðin 25 ár. En það
þýðir ekki að breytingamar verði
byltingarkenndar. Til em alls konar
spádómar um áhrif sjónvarpstækn-
innar, tölvutækninnar, breytts
vinnutíma og svo framvegis og
margir gera ráð fyrir ógurlegum
breytingum í skólastarfí. Ég sé þær
þó ekki fyrir á þessu tímabili."
Hvers vegna ekki? Er tregða
í skólakerfinu eða ihaldssemi?
„Það er ákveðin íhaldssemi. Þeg-
ar hlutimir em bundnir í ákveðin
kerfi er ekki svo glatt hlaupið eftir
alls konar tískustraumum. Þeir hafa
áhrif og prófaðar em nýjar hug-
myndir. Þaðán síast svo inn í kerfið
það sem er gott í þeim og annað
ekki.
Ég legg engan beinan dóm á
skólastarf í minni skýrslu, en spá
mín um ýmsar breytingar sýnir að
mér finnst margt vera ógert. En
íhaldssemi þarf ekki endilega að
líta á sem eitthvað neikvætt. Mér
finnst alltof oft vilja brenna við að
menn haldi að gamlir starfshættir
séu eðli málsins samkvæmt úreltir.
Og þeim er iðulega hafnað vegna
áberandi galla, þótt sú hugsun sem
þeir byggjast á sé oft í sjálfu sér
afar skynsamleg. Sumt gamalt er
slæmt annað mjög gott og það sama
gildir um það nýja. Jú, auðvitað sér
maður breytingar fyrir, en ekki
þannig að skólastarf eftir 25 ár
verði með gjörólíkum hætti.“
Fjórðungnr þjóðarinnar á
skólabekk
Hvernig er staðan í skólamál-
um hér á landi í dag?
„Athugun mín á skólakerfínu í
dag er fyrst og fremst töluleg. Ég
legg ekki mat á hvort það sé gott
eða slæmt, enda hefur nefnd á veg-
um OECD nýlega gert það.“
Hvert er þá umfang skóla-
starfsins nú?
„Aðalniðurstaðan blasir við.
Fjórðungur þjóðarinnar situr á
skólabekk og þessi hluti á eftir að
stækka. Skólastarfíð er ákaflega
ríkur þáttur í lífí þjóðarinnar. Stór
hluti lífs fólks frá 6 ára aldri til
17-18 ára og í sumum tilvikum fram
til þrítugs er fólgið í námi. Fimmtán
til tuttugu ára skólaganga verður
smám saman frekar regla en und-
antekning.
Þær tölur sem liggja fyrir sýna
að sókn í nám eykst stöðugt og
ekkert lát er fyrirsjáanlegt á þeirri
aukningu. Unglingar hafa til dæm-
is aukið sókn sína í skólana ótrú-
lega jafnt og þétt síðastliðin 25 ár.
Og það er ekkert sem bendir til
annars en að sú aukning haldi
áfram. Og það er mikilvægt að átta
sig á því að aukningin stafar að
miklu leyti af því að sífellt stærri
hlutar árganga sækja . framhalds-
skóla og áfram á háskólastig.
Hin almenna umræða um fram-
haldsskólana hefur að miklu leyti
snúist um þá sem auðveldast eiga
með nám og hvemig hægt sé að
efla og bæta nám til stúdentsprófs.
Það gleymist að það er ekki nema
rúmlega þriðjungur hvers árgangs,
sem lýkur stúdentsprófí. Það eru
um 30% sem ljúka annars konar
framhaldsskólaprófi, til dæmis ein-
hveiju iðnnámi. Þeir sem eftir eru
ljúka engu formlegu prófi eftir að
grunnskólanum sleppir. Það verður
þiýstingur á báða þessa hópa að
auka menntun sína. I iðnnámi verð-
ur gert ráð fyrir aukinni menntun
og það þokast væntanlega smám
saman ofar í framhaldsskólanum.
Og það verður að sjá fyrir virkilega
vel skipulögðu námi fyrir síðast-
talda hópinn. Það er eitt biýnasta
viðfangsefnið í skólakerfinu næstu
árin. Auk þess má hugsa sér að
atvinnulífið komi þar meira inn í,
þannig að fólk geti verið að hluta
í námi og að hluta í starfi. í þessu
efni tel ég að samstarf atvinnulífs
og skóla gæti orðið nemendum far-
sælt. Ég tel að alvöru samstarf
þessara aðila geti verið öllum til
góðs, en atvinnurekendur yrðu að
sætta sig við að hagsmunir og vel-
ferð nemenda mundu ráða ferðinni
að öllu leyti. En ég er hræddur um
að mestu verði látið sitja við orðin
tóm í því máli. Um samstarf er oft
fjálglega talað, en mér virðist vanta
bæði gagnkvæmt traust skóla-
manna og atvinnurekenda og þann
stórhug sem þarf til þess að eitt-
hvað almennilegt verði úr.“
Grunnskólinn einsetinn
„Umfang grunnskólans ræðst
meðal annars af árgangsstærðinni,
vegna þess að nánast allir fara í
grunnskóla. En fyrirsjáanlegar eru
mikilvægar breytingar. Ég geri til
dæmis ráð fyrir einsetnum skóla á
öllu grunnskólastiginu. Ég geri
sömuleiðis ráð fyrir að 5 ára böm
komi inn í skólakerfið kerfisbundn-
ara en verið hefur; forskólinn fær-
ist niður. Ég geri einnig ráð fyrir
töluvert lengri skóladegi hjá yngri
aldurshópunum. Þrátt fyrir það að
árgangamir minnki í framtíðinni,
ef til vill upp úr 1995, þá mun út-
þenslan í skólastarfinu væntanlega
gera meira en að vega upp á móti
minni árgöngum. Sumir hafa haldið
að kostnaður minnkaði þegar minni
árgangar skila sér inn í skólakerfíð
en svo verður ekki. Og jafnvel þótt
menn vilji spara þá munu kröfumar
um betri aðstæður til skólahalds
verða spamaðardraumunum yfir-
sterkari. Ekkert bendir því til þess
að umfang skólastarfs í grunnskól-
um minnki.
Ég held að einsetningin verði
stærsta og mikilvægasta breytingin
í grunnskólanum. Með henni muni
allt skólastarf verða miklu viðráð-
anlegra. í kjölfar hennar munu
skólamir fá mikið svigrúm til þess
að bæta allt sitt starf.“
En er fyrirsjáanlegt að ein-
setning komist á alveg á næstu
árum?
„Þetta er náttúmlega spuming
um pólitík en flest bendir til þess
að einsetningin verði að vemleika
á næstu ámm. Spumingin er hvort
menn ætla að hella sér í þetta og
gera þetta á fjórum ámm eins og
ég hef gert ráð fyrir í minni skýrslu.
Þetta er spuming um forgangsröð,
til.dæmis hvort menn vilja minnka
bekkina áður en þeir einsetja skól-
ana. Ég spái þvi að einsetningin
komi á undan. Mér sýnist það muni
nást pólitísk samstaða um það.“
Hlutverk skólastiganna
þriggja
Hver eru hlutverk skólastig-
anna þriggja og tengslin á milli
þeirra?
„Það er nú ljóst að gmnnskóla-
stigið á að sinna almennri gmnn-
menntun. Þar er ekki gert ráð fyrir
neinni starfsmenntun. Gmnnskóla-
prófíð er flöskuháls því enn er ná-
lægt fímmtungur hvers árgangs,
sem ekki uppfyllir öll skilyrði til
náms í framhaldsskóla. En nú er
Hlutfall 19 ár
Á síðustu árum hefur skólasókn ai
Torfi að margt bendi til þess að þ<
einhveijar sveiflur verði að ræða.
19 ára unglinga hefur aukist síðu