Morgunblaðið - 29.11.1988, Blaðsíða 38

38
r~jj
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 29. NÓVEMBER 1988
Útgefandi Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Flaraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aðstoðarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, Björn Jóhannsson, ÁrniJörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst IngiJónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 800 kr. á mánuði innanlands. I lausasölu 70 kr. eintakið.
Skýrari línur í
stjórnmálin
Deilt um hvalveiðar;
Salaáveiði-
kvótumístad
veiðibanns
Iræðu sem Davíð Oddsson
borgarstjóri hélt á fundi sjálf-
stæðisfólks í Mosfellsbæ fyrir
skemmstu lýsti hann viðhorfum
sínum til þeirra atburða, sem
hæst hefur borið í stjómmálun-
um undafarin misseri. Hann vék
m.a. að þeirri staðreynd, að nið-
urstöður Alþingiskosninga 1987
útilokuðu myndun tveggja
flokka stjómar. Það mat borgar-
stjóra hlýtur að vekja sérstaka
athygli, að með hliðsjón af úrslit-
um síðustu kosninga hafi verið
óskynsamlegt fyrir Sjálfstæðis-
flokkinn að ganga þá til þátttöku
í ríkisstjóm. Hann bendir jafn-
framt á, að líklega hafi forystu-
menn Sjálfstæðisflokksins verið
svipaðrar skoðunar og að lokum
ekki getað vikist undan þeirri
ábyrgð, sem blasti við, enda yrði
þeim og þeirra flokki kennt um
stjómlaust land.“
Við stjómarmyndunina sum-
arið 1987 vom vissulega engir
kostir góðir. Það er rétt hjá
Davíð Oddssyni að sú skoðun
varð ofan á innan Sjálfstæðis-
flokksins að hann ætti ekki að
skorast undan ábyrgð, hitt var
jafnframt ljóst, að þriggja flokka
stjómir hafa aldrei orðið langlíf-
ar. Sannaðist það enn einu sinni
í haust og nú hafa fyrrum sam-
starfsflokkar keppst við að fara
í allt aðra átt en með Sjálfstæðis-
flokknum. Af því tilefni sagði
borgarstjóri meðal annars: „Eg
tel að sjónvarpsútsending sú á
Stöð 2 þegar formenn Alþýðu-
flokks og Framsóknarflokks
hrakku út úr ríkisstjóminni í
beinni útsendingu, sé einhver
dapurlegasta uppákoma, sem
menn hafa þurft að upplifa í
íslenzkum stjómmálum."
Síðan vék Davíð Oddsson að
því að í samræmi við myndun
ríkisstjómarinnar og þá ein-
dregnu vinstri stefnu sem hún
fylgir væra vinsti flokkamir
teknir til við að ræða um nánara
samstarf sín á milli. Hann sagði
orðrétt:
„Um þessar mundir ræða
vinstri flokkarnir mjög um sam-
einingu sína. Ég get ekki að því
gert, að slíkar umræður gleðja
alltaf mitt gamla hjarta. Eg hef
reyndar lengi talið eðlilegt og
æskilegt að vinstri flokkamir
§órir bræddu saman framboðs-
lista sína fyrir kosningar í borg-
arstjóm, en lékju ekki þann leik,
eins og þeir jafnan gera, að segj-
ast ganga óbundnir til kosninga,
þótt þeir stefni alfarið að því að
mynda vinstri bræðing um stjóm
borgarmálefna fái þeir tækifæri
til. Eg er ekki í vafa um að þess-
ar yfírlýsingar um óbundnar
hendur einstakra flokka, einkum
Alþýðuflokks og Framsóknar-
flokks, hafa orðið til þess að
ýmsir þeir, sem ekki geta hugsað
sér samstarf fjögurra vinstri
flokka, hvort sem er undir merki
eins sameiginlegs framboðslista
með öllum brotunum innanborðs
eða fjögurra flokka meirihluta
eftir kosningar, sem lítill munur
er á, myndu halla sér í aðra átt,
ef slíkur listi kæmi fram.“
Hér er borgarstjóri einfald-
lega að tala um að samstarf
vinstri flokkanna hefði í för með
sér hreinni línur í stjórnmálum,
bæði sveitarstjómarmálum og
þjóðmálum. Kjósendur hefðu
skýrari kosti.
Þar sem kjósendur hafa eflt
tvær meginhreyfingar til áhrifa
í stjómmálum, eins og víða hefur
gerzt, eiga þeir um skýrari kosti
að velja við kjörborðið, bæði að
því er varðar stefnumörkun og
stjómarmyndun. Þar er einnig
kosningafyrirkomulag með öðr-
um hætti en hér. Skyldu vinstri-
sinnar hafa breytingar á því í
huga með sameiningartalinu?
Þar sem línur era skýrar milli
tveggja höfuðfylkinga standa
menn ekki frammi fyrir jafn
slæmum kosti og þeim að þurfa
að koma saman samsteypustjóm
þriggja flokka.
Hjarta-
skurðlækn-
ingar
Merkt framfaraspor var
stigð hér á landi þegar
hjartaskurðlækningar hófust á
Landspítala árið 1986. Um 70
hjartaskurðaðgerðir vóra fram-
kvæmdar árið 1987 og nú stefnir
í 90 til 100 slíkar á ári.
Agerðir til útvíkkunar krans-
æða hófust og upp úr miðju ári
1987 og þar stefnir í 30 til 40
aðgerðir á ári. Þessi starfsemi
hefur gefíð góða raun.
Næsta stóra 6krefið á Land-
spítala tengist svokallaðri K-
byggingu. Hún verður miðstöð
krabbameinslækninga í landinu.
Þar verða og til húsa fullkomnar
skurðstofur og margháttuð önn-
ur starfsemi, auk þess sem K-
byggingin leysir úr margs konar
húsnæðisvandamálum stoftiun-
arinnar.
Á miklu veltur að fram-
kvæmdum við K-byggingu verði
haldið áfram, samkvæmt áætl-
un.
- segir einn
fremsti sjávarlíf-
fræðingur heims
í OKTÓBER sl. birtist í vikuritinu
New Scientist grein eftir dr. John
Alan Gulland þar sem hann fjallar
um núverandi stöðu hvalveiða í
ljósi vísindalegra rannsókna og
sögu Alþjóðahvalveiðiráðsins. Dr.
Gulland er einn virtasti sjávarlíf-
fræðingur heims og stjórnar nú
rannsóknum deildar við Imperial
College í London sem hefúr með
höndum mat á auðlindum hafsins,
en var um árabil forstöðumaður
sjávarauðlindadeildar FAO, Mat-
væla- og landbúnaðarstoftiunar
Sameinuðu þjóðanna. Hann hefúr
gefið út flölda bóka og skýrslna
um svipuð efiii. Byggist eftirfar-
andi grein á þvi sem dr. Gulland
segir í New Scentist.
Árið 1982 ákvað Alþjóðahvalveið-
iráðið að setja bann við hvalveiðum
í hagnaðarskyni. Margir urðu til
þess að fagna þessari ákvörðun sem
endalokum hvalveiða og litu á hana
sem sigur fyrir þá sem vilja vernda
hvalastofnana. En hún var hvorugt.
Bannið gildir aðeins til ársins 1990
og var fyrst og fremst sett til að
gefa vísindamönnum svigrúm til að
komast að niðurstöðu um veiðiþol
hinna ýmsu stofna, fjölda einstakl-
inga í þessum stofnum o.s.frv.
Nokkrum ríkjum hefur þó tekist að
nota sér smáa letrið í lögum ráðsins
og halda veiðum áfram í takmörkuð-
um mæli. „Ef hvalvernd er það,“
segir dr. Gulland, „að halda veiðum
innan skynsamlegra marka og gefa
ofnýttum stofnum tækifæri á að
jafna sig þá eru mörg ár síðan sigur-
inn var unninn. Sé hvalvemd það
að halda skynsamlegu jafnvægi milli
núverandi veiða og möguleikans á
því að nýta stofninn í framtíðinni
var hvalveiðibannið varla neinn stór-
sigur. Ymsir, þar á meðal ég sjálf-
ur, álíta það fremur afturför."
Til að skilja betur þetta sjónarmið
verðum við að athuga þær breyting-
ar sem orðið hafa á hvalveiðum, og
stærð stofnanna og líta á það hvem-
ig Alþjóðahvalveiðiráðið starfar.
Erfítt að meta
breytingamar
Því miður er erfitt að komast að
því hvaða breytingar érú að eiga sér
stað varðandi fjölda einstaklinga í
mörgfum hvalastofnum. Það er að
vísu hægt að komast að stærð sumra
stofna án þess að veiðar séu stundað-
ar. Þetta gildir til dæmis um grá-
hvalinn í Kyrrahafinu og ýmsar aðr-
ar tegundir svo sem hnúfubakinn.
En þannig getum við ekki farið að
þegar um er að ræða stóra stofna
sem dreifðir eru um stórt svæði. Þá
er í rauninni fátt sem getur komið
í stað þeirra upplýsinga sem fengnar
eru frá hvalveiðiskipunum sjálfum.
Sá fyöldi hvala sem hvalveiðimenn
sjá á klukkutíma er í nær beinu hlut-
falli við þann fjölda sem á svæðinu
er. Stofnstærðin er hins vegar ekki
í beinu hlutfalli við þann fjölda sem
veiddur er og verkaður, þótt ýmis-
legt varðandi stofnstærðina megi þó
ráða af honum séu tölurnar notaðar
af varkámi.
Ef sá fjöldi sem veidaur er sam-
svarar muninum á því hve margir
hvalir fæðast og hve margir deyja
á ákveðnu tímabili er nokkuð víst
að stofnstærðin haldist svipuð. Þeg-
ar 8tofninn hefúr náð þeim takmörk-
um sem umhverfið þolir verður þessi
langtímaafrakstur lítill, stundum allt
að því enginn. Gróflega áætlað er
afraksturinn mestur, þegar stofn-
stærð er nálægt 60% af uppruna-
legri stærð. Sé hins vegar farið fram
yfir afrakstursgetuna þá fækkar í
stofninum.
Yfírleitt verðum við að reiða okk-
ur á óbeinar aðferðir til að reikna
út stofnstæðrina og miða þá við
áætlanir sem gerðar voru meðan
hvalastofnarnir voru nýttir. Það var
ekki fyrr en árið 1960 að Alþjóða-
hvalveiðiráðið skipaði þriggja manna
nefnd til ráðgjafar við slíka útreikn-
inga. Fjórða manni (dr. Gulland) var
bætt við ári síðar. Í skýrslu sinni
veitti Þriggja-manna-nefndin ráðinu
leiðbeiningar um hvemig best væri
að áætla stofnstærðimar en ráðið
hefur síðan í auknum mæli byggt
veiðiheimildir á tölum um langtíma-
afrakstur.
Bylting í hvalvernd
Mestu byltingu sem orðið hefur
til þessa í hvalvemd má því eflaust
rekja aftur til ársins 1960 en þá fór
Alþjóðahvalveiðiráðið að tillögum
Þriggja-manna-nefndarinnar og
setti kvóta á skíðishvalaveiðar í Suð-
ur-íshafi sem var mun lægri en sem
svaraði tölum um langtímaafrakst-
ur. Síðan hefur hvölum líklega fjölg-
að í heimshöfunum. Tveir hvala-
stofnar, búrhvalir og skíðishvalir í
Suður-Ishafi, eru langstærstir. I
þessum stofnum eru samtals yfir
milljón dýr og þeim þarf því ekki
að fjölga mikið til að vega upp fækk-
un í öðrum minni stofnum.
Ef við samþykkjum að nú sé ekki
lengur hætta á útrýmingu hvala-
stofnanna, þá má telja víst að hvöl-
um í heild fjölgi. Þær veiðar sem
nú eru stundaðar ná nær einungis
til stofna sem þola þær auðveldlega.
„En hvemig stendur á því,“ spyr dr.
Gulland, „að hvalveiðar njóta enn
svo mikillar athygli sem raun ber
vitni? Af hverju hefur aðilum í Al-
þjóðahvalveiðiráðinu fjölgað um
helming síðan hvalveiðar voru stund-
aðar af hvað mestu kappi í Suður-
íshafinu?" Hvemig stendur yfírleitt
á því, að áhuginn á hvalveiðum er
svona mikill nú þegar nær ekkert
er veitt samanborið við það sem
áður var?
Svörin við þessum spurningum
felast eflaust í skipulagi Alþjóða-
hvalveiðiráðsins og stöðu hvala í
umræðunni um umhverfisvemd.
Um 1930 fóm menn að gera sér
grein fyrir því að stofnamir í Suður-
Ishafinu vom í hættu og að nauðsyn-
legt væri að skipuleggja veiðamar
á einhvem hátt. Árið 1946 var svo
Alþjóðahvalveiðiráðið stofnað, en
hlutverk þess var að setja kvóta á
veiðamar og koma þannig í veg fyr-
ir útrýmingu stofnanna.
Frá einkaklúbbi til
umhverfísverndar
Hvalveiðiráðið var einkaklúbbur
hvalveiðiþjóða allt til ársins 1972
þegar Sameinuðu þjóðimar héldu
ráðstefnu um umhverfi mannsins í
Stokkhólmi. Hvalurinn varð eitt af
helstu táknum umhverfisvemdar-
manna. — Ef við getum ekki bjargað
hvalnum, hveiju getum við þá bjarg-
að?
Þetta er ein aðalástæðan fyrir
áherslunni á vemdun hvala hjá þess-
um hópum. Hvað sem þörfinni á
vemdun líður er haldið áfram að
„bjarga hvalnum" fyrst og fremst
vegna þess að það er góð fjáröflunar-
leið. j
, Umhverfisvemdarmenn voru ekki
ánægðir með framhaldið hjá hval-
veiðráðinu eftir að hið stóra skref
var stigið sem fólst í skipun Þriggja-
rrianna-nefndarinnar. Þeim þótti
ráðið ekki nógu duglegt við að fara
að tilmælum vísindamanna. Reglan
hjá hvalveiðiráðinu er sú að tillaga
telst samþykkt ef þrír fjórðu hlutar
félaga greiða henni atkvæði. Til að
ná meirihluta í þessum atkvæða-
greiðslum gripu umhverfisverndar-
menn til þess ráðs að fá ríki sem
Yam að þessu höfðu ekkert skipt
sér af hvalveiðum til að ganga í
ráðið. Kvótar minnkuðu og svar
hvalveiðiríkjanna var það að hefja
veiðar undir fána ríkja sem ekki
voru í ráðinu. Hvalveiðiráðið tók að
liðast í tvennt.
Þegar komið var fram á níunda
áratuginn voru andstæðingar hval-
veiða orðnir nógu fjölmennir í ráðinu
til að hafa meirihluta í flestum mál-
um en eitt af þeim var hvalveiðiban-
nið. Hin vísindalegu rök fyrir slíku
banni voru þó rýr.
Veiðar í „vísindaskyni“
Sum hvalveiðiríkin byijuðu á því
að mótmæla banninu en drógu flest
mótmælin til baka vegna dipló-
matísks þrýstings og fáein þeirra
gripu til þess ráðs að hefja veiðar í
„vísindaskyni". „Vísindalegt gildi
slíkra veiða er yfirleitt mjög tak-
markað. Engar af þeim rannsóknum
sem hingað til hefur verið stungið
upp á eru líklegar til að valda
straumhvörfum í vísindunum og þótt
þeim yrði sleppt stæði það varla í
vegi fyrir athugunum sem skipta
miklu fyrir Hfríkið í heild.“
Þó krefjast vissar rannsóknir þess
að hvalur sé veiddur. Sérstaklega
eru veiðar nauðsynlegar til að kanna
aldurssamsetningu og það hver mis-
munurinn er á því hvað mörg dýr
fæðast og hvað mörg deyja yfir
ákveðið tímabil svo hægt sé að
reikna út Langtímaafrakstur veiða.
Siðferðileg andstaða
Þau ríki sem vilja halda áfram
að veiða úr stofnum sem ekki eru í
útrýmingarhættu ættu ekki að þurfa
að bijóta í bága við yfirlýst mark-
mið hvalveiðibannsins með slíkum
veiðum þótt þær væru einungis
stundaðar í hagnaðarskyni. Það yrði
erfitt að taka afstöðu gegn slíkri
beiðni ef hún kæmi fram en þó er
ólíklegt að Hvalveiðiráðið myndi
samþykkja hana. Fjölmargir fulltrú-
ar í ráðinu eru á móti öllum hvalveið-
um og telja þær siðferðilega rangar.
Þrátt fyrir að afstaða þeirra sé fyrst
og fremst siðferðilegs eðlis hafa
t
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 29. NÓVEMBER 1988
umhverfisverndarmenn gert sig seka
um að nota sér rannsóknir vísinda-
manna og tölur til að styðja mál
sitt og þá ekki alltaf á heiðarlegan
hátt.
En það má setja fram fleiri rök
gegn hvalveiðum. Það má halda því
fram að séu veiðar leyfðar muni eft-
irspumin eftir afurðunum valda því
að hvalveiðiráðið neyðist til þess að
auka kvótann í sífellu og að endingu
fari hann upp fyrir þau mörk sem
stofnamir þoli. Eftirspumin geti
einnig valdið því að hvalveiðimenn
taki að falsa tölur um afla. Þessu
má svara með því að starfsemi hval-
veiðiráðsins njóti slíkrar athygli að
ólíklegt sé að ráðið komist upp með
að gefa út of háar veiðiheimildir.
Hvað hitt atriðið varðar, þá hefur
reynslan sýnt, að hvalveiðiþjóðir
hafa almennt staðið við þá kvóta sem
settir hafa verið, einnig áður en
náttúruvemdarsamtök s.s. Græn-
friðungar hófu að fylgjast með veið-
um.
En það er ólíklegt að þrír fjórðu
lilutar hvalveiðiráðsins fáist til að
taka þessum rökum og enn ólíklegra
að hvalveiðiþjóðimar fáist til að
hætta veiðum af siðferðilegum
ástæðum. Það gæti raunar farið svo
að þær sjái sig knúnar til að setja
á fót nýtt ráð sem aftur skapar
hættu á að slakað verði á taumunum
hvað varðar eftirlit með veiðum og
rannsóknir á stofnunum.
Kvótar seldir
En það er annar möguleiki fyrir
hendi, segir Gulland. Hann er sá að
koma á fót alþjóðlegri stofnun sem
hefði eignarrétt á hvalastofnunum.
Þessi stofnun seldi svo hæstbjóðanda
þá kvóta sem hún setti og ef hval-
vemdarmönnum er svo mikið í mun
að stöðva veiðar sem þeir láta í veðri
vaka, gætu þeir einfaldlega keypt
upp kvótana. Það kann að vera að
við fyrstu sýn virðist þessi lausn
óraunhæf en slík lausn er samt það
eina sem getur komið í veg fyrir þá
óvissu um framhald hvalveiða og
hvalvemdar sem'nú ríkir.
Baráttan stendur ekki lengurmilli
þeirra sem taka það -sem þeir geta
og hinna sem vilja hafa á þeim hem-
il heldur snýst málið nú fyrst og
fremst um það hvorir em sterkari,
þeir sem vilja halda veiðunum áfram
og jafnfamt hafa á þeim taumhald
eða þeir sem krefjast þess að ekkert
sé veitt.
AF ERLENDUM VETTVANGI
eftir PÁL ÞÓRHALLSSON
Fjörutíu ár liðin frá mannréttindayfírlýsingu SÞ:
í ÞRIÐJUNGI RÍKJA HEIMS-
INS ERU FANGAR PYNTAÐIR
FRAM að seinni heimsstyrjöldinni var samfélagi þjóðanna lítt
umhugað um mannréttindi. Alþjóðalög snertu samskipti ríkja og
veittu einstaklingum litla sem enga vernd. Meðferð rikisstjórna
á þegnum sinum var þeirra eigið mál, utan ramma alþjóðlegrar
löggjafar. Fólk í öðrum löndum hafði engan lagalegan rétt til
að skipta sér af slíku. Með stofnun Sameinuðu þjóðanna og Mann-
réttindayfirlýsingu þeirra gerbreyttist hlutur mannréttinda í al-
þjóðalögum. Þá var sú grundvallarregla sett að einstaklingar
ættu rétt á vernd samfélags þjóðanna. Nú, þegar þess er minnst
að fjörutíu ár eru liðin frá Mannréttindayfirlýsingu Sameinuðu
þjóðanna, eru brot á réttindum einstaklingsins af hálfu ríkisvalds-
ins enn mjög útbreidd.
eru sýndarmennskan ein. í þriðj-
ungi ríkja heims a.m.k. eru karl-
ar, konur og jafnvel börn pyntuð.
í mörgum ríkjum leitast ríkis-
stjómir við að ná markmiðum
sínum með mannránum og morð-
um. { rúmlega 120 ríkjum heims
eru lög í gildi er heimila aftöku
Elstu dæmi um hugmyndina
um réttindi einstaklinga er
að finna í heimspeki Stóumanna
og rómverskum rétti. í Magna
Charta Libertatum frá árinu 1215
gerði enski aðallinn samkomulag
við konung þar sem aðalsmenn
öðlast þann rétt að verða einung-
is dæmdir af jafningjum sínum. í
Bill of Rights, sem enska þingið
útheimti af Vilhjálmi I árið 1689,
náðu réttindin til stærri hluta
þjóðarinnar þótt enn væri ekki
hægt að tala um almenn mann-
réttindi. Þar í landi hafa mann-
réttindi í raun unnið sér sess með
útbreiðslu forréttinda aðalsmanna
til allrar þjóðarinnar. Slík er kald-
hæðni sögunnar.
í grófum dráttum má skipta
hugmyndum manna um mann-
réttindi í tvo flokka: í fyrri flokkn-
um eru hin klassísku réttindi ein-
staklingsins sem fyrst öðluðust
lagagildi í frönsku byltingunni og
sjálfstæðisyfírlýsingu Banda-
ríkjanna seint á 18. öld. Þau kveða
á um afskiptaleysi ríkisvaldsins
gagnvart einstaklingnum og eru
stundum nefnd neikvæð réttindi
eða rétturinn til að sæta ekki of-
beldi í nokkurri mynd. Dæmi um
mannréttindi í hefðbundnum
skilningi er ftjáls ráðstöfun eigna,
atvinnufrelsi, tjáningarfrelsi, rétt-
urinn til að sæta ekki líkamlegu
ofbeldi eða pyntingum og svo
framvegis. Þessum réttindum
liggja til grundvallar hugmyndir
um náttúrulegan rétt manna;
heimspekingurinn Thomas Hobb-
es talaði um að hver einstaklingur
hefði frá nátturunnar hendi rétt
til lífsins. John Locke gekk lengra
og bætti við náttúrulegum rétti
manna til frelsis og eigna sinna.
Síðan rann mikið vatn til sjávar
og í Mannréttindayfirlýsingu
Sameinuðu þjóðanna eru til við-
bótar ákvæði um rétt manna til
ákveðinna gæða, stundum nefnd
jákvæð réttindi. Sumir heimspek-
ingar neita því að þarna sé um
eiginleg mannréttindi því það sé
mjög háð ytri aðstæðum hvort þau
verða uppfyllt. Sem dæmi má
nefna tilkall manna til mannsæm-
andi lífsviðurværis, til atvinnu, til
menntunar og heilbrigðisþjón-
ustu.
Amnesty International
Þau samtök sem þekktust eru
fyrir baráttu fyrir mannréttindum
eru Amnesty International. Þó er
útbreiddur sá misskilningur að
samtökin beijist fyrir öllum mann-
réttindum. Verksvið þeirra er mun
þrengra og áhersla hefur verið
lögð á málefni samviskufanga,
réttláta málsferð og baráttuna
gegn dauðarefsingum og pynd-
, ingum. í síðustu ársskýrslu sam-
takanna segir almennt um stöðu
þeirra mála í heimmum: „í a.m.k.
helmingi ríkja heimsins er fólk
sett í fangelsi fyrir að segja skoð-
un sína, oft eftir réttarhöld sem
utíu árum sem liðin eru frá Mann-
réttindayfirlýsingu Sameinuðu
þjóðanna í ljósi hinna víðtæku
mannréttindabrota víða um heim.
Þó má taka dæmi um viðhorfs-
breytinguna. Talið er að árið 1934
hafí herinn í E1 Salvador myrt
þrjú þúsund bændur. Erlendis
veittu fáir þessu athygli fyrir utan
nokkra sérfræðinga í málefnum
landsins. Núna getur dauði eins
manns komið af stað öldu mót-
mæla og reiði um allan heim.
Pynting og dauði Parks Chong-
chols, námsmanns í Suður-Kóreu
í fyrra, vakti athygli um allan
heim og leiddi til handtöku lög-
reglumanna og uppsagnar nokk-
urra ráðherra. Nú getur enginn
valdhafí verið viss um að komast
ist að þeim. í ríkjum eins og
Eþíópíu, Kína, Haiti, íran, írak,
Líbýu, Suður-Afríku, Sri Lanka
og Sýrlandi tíðkast jafnvel ekki
að segja fjölskyldum fanga frá
handtökunni.
Enn ein aðferðin er sú að setja
opinbera rannsókn á meintum
mannréttindabrotum af stað án
þess að hún leiði til nokkurrar
niðurstöðu. Dæmi úr nágrannaríki
okkar er rannsókn á morðum á
i þremur andstæðingum bresku
ríkisstjómarinnar á Norður-írl-
andi árið 1982. Niðurstaða hennar
hefur enn ekki verið birt.
Til að forðast alþjóðlega for-
dæmingu hafa ríkisstjómir víða
gripið til þess að fremja glæpi
sína undir huldu höfði, til dæmis
Félagar í Frakklandsdeild Amnesty International efija til blysfarar í París. Hvitu grímurnar eiga
að tákna naftileysi pólitískra fanga sem árlega hverfa sporlaust um allan heim.
fólks sem refsingu við vissum
glæpum og í meira en þriðjungi
þeirra er fólk tekið af lífi árlega."
Amnesty Intemational berst
fyrir frelsi manna sem fangelsaðir
hafa verið fyrir skoðanir, hörunds-
lit, kynferði, þjóðemi, tungu eða
trú. Amnesty tekur ekki að sér
mál fanga sem beitt hafa ofbeldi
eða hvatt til slíks. Þetta er athygl-
isvert að því leyti að mannrétt-
indabrotin hljóta að vera þau
sömu hvort sem viðkomandi fangi
hefur hvatt til ofbeldis eður ei.
Mannréttindahugsjónin gerir ráð
fyrir því að í vissum grundvallar-
atriðum sé ekki gert upp á milli
manna. Hún byggir á því að hver
einstaklingur sé markmið í sjálfu
sér og eigi sér sín óskerðanlegu
réttindi, jafnt fjöldamorðingi sem
örviti. Áf því má leiða að fangels-
un manns vegna skoðunar hans
sé sama mannréttindabrotið hvort
sem viðkomandi hefur hvatt til
ofbeldis eður ei. Á hinn bóginn
hefur hið þrönga verksvið, sem
Amnesty hefur markað sér, aflað
samtökunum virðingar sem hlut-
lauss aðila. Viðleitni samtakanna
til hlutleysis birtist líka í því að
hópar sem taka að sér málefni
einstakra fanga starfa ekki í við-
komandi landi. Auk þess má full-
yrða að af nógu sé að taka þótt
samtökin eínskorði sig við tiltölu-
lega fáar tegundir mannréttinda-
brota.
Breytt viðhorf
Auðvelt er að missa sjónar á
því sem áunnist hefur á þeim fjör-
upp með glæpi gegn þegnum
sínum þökk sé breyttum viðhorf-
um almennings og vökulu auga
fjölmiðla og mannréttindahópa.
Ríkisstjómir bregðast á ýmsan
hátt við eftirgrennslan alþjóðlegra
samtaka og baráttumanna fyrir
mannréttindum. í Kína hafa
nokkrir talsmenn lýðréttinda setið
í fangelsi í átta ár. í fyrra var
formaður óopinberrar mannrétt-
indaneftidar í E1 Salvador myrtur.
Dauðasveitir ríkisstjórnarinnar
em grunaðar um ódæðið. í Tyrkl-
andi var forseti samtaka bænda
dreginn fyrir rétt vegna þess að
hann sagði opinberlega að hann
vildi að endi yrði bundinn á pynt-
ingar og dauðarefsingar í landinu.
Og þannig mætti lengi telja.
Annar háttur valdhafa á því
að vinna gegn uppljóstrun mann-
réttindabrota er að setja hömlur
á starfsemi fjölmiðla, neíta blaða-
mönnum um upplýsingar og beita
þá þvingunum. í Tékkóslóvakíu,
Austur-Þýskalandi og Tyrklandi
em í gildi lög sem banna flutning
upplýsinga sem „skaða" þjóðar-
hagsmuni til útlanda. f Singapore
og Malaysíu er stjómvöldum
heimilt að banna hveija þá útgáfu
sem „snýst um innanríkismál" og
„hefur neikvæð áhrif á almenn-
ingsálit".
I mörgum ríkjum em öll sam-
skipti við einstaka fanga bönnuð.
Þegar þeim gefst ekki kostur á
að ná tali af lögfræðingum, lækn-
um eða ættingjum minnka líkum-
ar á því að athygli heimsins bein-
með hjálp svonefndra dauðasveita
í mörgum ríkjum Suður-Ameríku
eða í afskekktum hémðum eins
og gert er í Afganistan.
í umræðum um mannréttindi í
austri og vestri endurspeglast sú
lauslega skipting mannréttinda í
tvo fiokka sem minnst var á. í
vestri vísa menn til þess að frelsi
einstaklingsins, neikvæða frelsið
eða rétturinn til að sæta ekki of-
beldi sé ekki hátt skrifaður í Sov-
étríkjunum. Sovétmenn á hinn
bóginn hafa lengi haldið því fram
að öfugt við ríki kapítalismans
tryggi þeir öllum mönnum at-
vinnu, heilbrigðisþjónustu og
menntun.
ísland hefur aldrei komist á
blað í ársskýrslu Amnesty Intem-
ational. Hins vegar em kaflar um
Noreg og Finnland í nýjustu áfs-
skýrslunni. í Noregi bendir margt
til þess að lögreglan f Björgvin
beiti fanga illri meðferð. í báðum
löndum em dæmi þess að menn
séu fangelsaðir fyrir að neita að
gegna herþjónustu. I Finnlandi
tóku lög gildi á árinu sem heimila
fólki að neita að bera vopn vegna
samvisku sinnar en í Noregi verða
slíkir menn að vera „samkvæmir
sjálfum sér“ og neita að gegna
hvers konar herþjónustu til að
sleppa við fangelsun. Einnig hefur
Amnesty áhyggjur af fjölda þeirra
flóttamanna sem vísað er~frá
Finnlandi eftir að hafa sótt um
pólitískt hæli.