Morgunblaðið - 11.02.1989, Side 32
32
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 11. FEBRÚAR 1989
Minning:
*
Louise M. Olafs-
dóttir organisti
Fædd 12. desember 1891
Dáin 28. janúar 1989
Þetta á aðeins að vera minning-
arbrot, minningar eins og ég man
hana, og mun alltaf muna hana.
Lúlla, eins og hún var ævinlega
kölluð af vinum og vandamönnum,
hefði ekki viljað háfleyg og hátíðleg
eftirmæli. Louísa M. Olafsdóttir
fæddist 12. desember árið 1891 að
Sandfelji í Öræfum, dóttir hjónanna
séra Ólafs Magnússonar síðar
prests að Arnarbæli í Ölfusi og
Lydíu Angelíu Lúðvíksdóttur
Knudsen. Louísa var organisti við
Kotstrandarsókn og síðar Hvera-
gerðissókn í 63 ár. Hún starfaði
mikið að tónlistarmálum, einkum
kirkjusöng og var sæmd Hinni
íslensku fálkaorðu fyrir störf sín
að tónlistarmálum árið 1974.
Louísa giftist aldrei og varð ekki
bama auðið. Hún var bamgóð, tal-
aði enga tæpitungu við bömin,
ræddi við þau eins og fullorðið fólk,
hafði góða stjóm á þeim, enda bám
þau mikla virðingu fyrir henni.
Þannig var það einnig með mín
böm, sem dvöldust oft í návist
hennar. Lúlla var mikill dýravinur
og dýrin hændust fljótt og vel að
henni. Heima í Haukafelli, en það
var nafn hússins áður en númerin
á Heiðmörk á Hveragerði komu,
var oft glatt á hjalla, þegar kirkju-
kórinn kom til æfingar, sem var
nokkuð oft, þá var hlegið dátt.
Lúlla var með spaugsyrði á lofti, á
milli þess sem kórinn tók sér smá
hlé. Óft tók hún bassana sér, og
tenórana sér, ef einhver fór út af
laginu, sagði hún snöggt: „Hvað
er þetta maður, ertu laglaus eða
búinn að missa röddina?" Síðan eft-
ir aðra stutta æfingu á laginu bætti
hún við: „Þetta er ágætt, þú gætir
orðið góður óperusöngvari," og þá
var hlegið dátt. Oftast sat ég í her-
berginu mínu og hlustaði. Eitt sinn
var settur upp konsert, gekk eitt-
hvað erfiðlega að æfa bassann, var
æft bæði á daginn og kvöldin
nokkra daga í viku. Ég komst ekki
hjá því að heyra æfingamar enda
hafði ég gaman af, því þetta síaðist
svo í huga minn að það eina sem
ég kann er bassinn í þessu lagi sem
mig minnir að heiti Alfakóngurinn.
Þegar ég hafði orð á þessu við
Lúllu svaraði hún: „Þú getur kom-
ist í kórinn þegar þú verður eldri,
og sungið bassann." Ég tek það
fram að konsertinn tókst með glæsi-
brag.
Lúlla lagði hart að sér með þolin-
mæði og dugnaði og kórinn var
samstilltur og ríkti góður andi með-
al kórfélaga og organista. Eina
sögu sagði Lúlla mér sem gerðist
á þeim tíma sem lítið íjármagn var
til. Allt var unnið í sjálfboðavinnu,
kórfélagar keyptu sjálfir kaffi og
kaffíbolla, bökuðu og annað sem á
þurfti að halda við kóræfingar, en
þá voru æfíngar í elsta barnaskóla
Hveragerðis sem var gamalt hús,
og seinna gert upp að hluta fyrir
smíðakennslu, handavinnukennslu
og skátastarf. Lúlla beitti sér fyrir
því að fá að halda æfíngar í húsinu
en það var frekar lítið og hálf óvist-
legt. Það sem hún sagði mér gerð-
ist löngu áður en hún flutti í Hauka-
fell. Lúlla vissi að kaffikönnu vant-
aði fyrir kirkjukórinn og ákvað hún
að kaupa hana sjálf. Hún fór inn í
verslun í þorpinu og sá þar uppi í
hillu fallega bláa kaffikönnu sem
hún sá að mundi ekki vera í ódýr-
ari kantinum. Spurði afgreiðslu-
manninn: „Hvað kostar þessi for-
láta kaffíkanna?" „Ja, hún kostar
nú ekki neitt.“ Lúlla gekk út með
könnuna. Afgreiðslumaðurinn
starði undrandi á eftir henni og
varð orðlaus. Seinna lét Lúlla
skrautrita skjal með þakklæti fyrir
góða gjöf til kirkjukórsins og færði
versluninni. Hún var aldrei rukkuð
um könnuna, en skjalið var inn-
rammað og hékk í búðinni næstu
árin.
Lúlla kom á heimili foreldra
minna þegar ég var tíu ára gömui,
móðir mín vann úti allan daginn
og faðir minn einnig bæði á daginn
og fram eftir kvöldi. Lúlla sá um
heimilið ásamt móður minni. Og ég
tala ekki um að líta eftir óþekktar-
anga eins og mér. Móðir mín og
faðir minn bjuggu fyrst í Ölfusi
skammt frá Arnarbæli, síðan í
Gljúfraholti. Með foreldrum mínum
og Lúllu tókst góð vinátta. Ég var
það ung þá að ég minnist þess ekki
hvenær ég sá hana fyrst. Lúlla var
á heimili okkar í Hveragerði þegar
við fluttum þangað. Hún bjó þar í
um 23 ár, á mínum bams- og ungl-
ingsámm má segja að hún hafí alið
mig upp ásamt foreldrum mínum.
Lúlla var alltaf fljót að svara fyrir
sig. Orðheppin með hressum og
fyndnum setningum, hún lét allt
flúka hvort sem mér líkaði vel eða
illa og skammaði mig ef þess gerð-
ist þörf. Það hef ég eflaust átt skil-
ið, en eftir stutta stund hressti
Lúlla mig ætíð við með gaman-
semi, spaugilegum frásögnum frá
sínu eigin lífi í gegnum árin og einn-
ig fræðandi frásögnum úr bókum,
en Lúlla var víðlesin og fróð um
gamla tímann. Sumt af þessum
fróðleik hafði hún frá föður sínum
og móður, ég sat sem bergnumin
og gleymdi stað og stund, svo
skemmtilega sagði hún frá. Eina
skemmtilega frásögn langar mig
að nefna, þegar konungur Dan-
merkur kom í opinbera heimsókn
til íslands áHð 1907. Þá hefur hún
verið 16 ára. Óskaði konungur eftir
að heimsækja íslenskan sveitabæ.
Arnarbæli varð fyrir valinu hjá séra
Ólafí föður Lúllu, konungur kom
með mikið fylgdarlið, slegið var upp
tjöldum sem fylgdarliðið gisti í.>
Konungur svaf í stofu. Mikil for-
vitni greip þá Lúllu sem var aðeins
sextán ára yngismær, hún vildi fá
að vita hvort kóngar svæfu eins og
aðrir menn. Lúlla læddist að
glugganum þegar kóngur var sofn-
aður^og varð fyrir miklum von-
brigðum. Hann hraut hátt og mik-
ið. Daginn eftir kom það í hlut
Lúllu að hræra skyr fyrir kónginn,
hann hafði beðið um það daginn
áður að bragða á þessum íslenska
mat. Lúlla sagði oft við mig þegar
skyr var á borðum: „Þetta er best
hrærða skyr á íslandi, enda er ég
konunglegur skyrhrærari."
Ég átti það til að henda dótinu
mínu og fötum og öðru slíku um
allt hús, en ég komst ekki upp með
það, Lúlla mín kom, og hélt smá
fyrirlestur um hvernig ætti að
ganga um og sagði, þessi hlutur á
að vera hér og þessi þama, allt í
röð og reglu og á sínum vissa stað,
sagði sú hressa kona, enda var hún
með afbrigðum snyrtileg og hrein-
leg. Þetta tókst að lokum þó það
hafí tekið sinn tíma. í dag bý ég
enn að þessu uppeldi.
En af svo mörgu er að taka sem
ég lærði af Lúllu minni. Eitt er mér
minnisstætt, þegar ég var í bama-
skóla, þá var kenndur hraðlestur
og sá sem var fljótastur með spjald-
ið þótti bestur í lestri, það var lesið
í belg og biðu án þess að taka tillit
til punkta og komma, þá varð Lúllu
að orði: „Þetta er algjör misþyrming
á íslensku máli, þjóðin verður ef
þessu heldur áfram óskiljandi í
málfari, í útvarpi yrði erfítt að
skilja orð af viti.“ Þá fór hún að
kenna mér hvemig ætti að lesa,
með réttum áherslum, skýrt og
greinilega, hún lét mig lesa dag
eftir dag upp úr dagblöðum, skóla-
bókum og ýmsum fræði-, skemmti-
og frásögubókum, gafst ekki upp
fyrr en hún var sæmilega ánægð
með útkomuna.
Einn sonur minn er fæddur 12.
desember eins og Louísa og var
ákveðið að seinna nafn hans yrði
Lúðvík. Annar sonur minn dvaldi
hjá foreldmm mínum í nokkur ár
og tók hún miklu ástfóstri við hann.
Dvaldi ég einnig í Hveragerði á
ámnum ’72—’77 með börnin Lúlla
var þeim afar góð, og þeim þótti
vænt um hana.
Ég á Lúllu margt að þakka, í
erfiðleikúm mínum leiðbeindi hún
mér, í gleði minni samgladdist hún
mér. Er ég missti móður mína 1973
var hún mér stoð og stytta. Þegar
hún klæddi sig í upphlutinn með
fléttumar vafðar niður og upp sem
hún gerði fram eftir öllum aldri,
við hátíðleg tækifæri, fannst mér
hún falleg kona, ung og kvik í
hreyfingum þó komin væri yfir áttr-
ætt. Vinátta okkar rofnaði aldrei,
þó leiðir okkar skildu eftir að ég
flutti búferlum. Síðustu ár ævi
sinnar dvaldi hún á elliheimilinu
Ási í Hveragerði og ætíð þegar ég
átti leið um Hveragerði leit ég til
hennar. Alltaf var hún jafn hress
og kát og rifjuðum við þá upp hina
gömlu góðu daga sem henni vom
í fersku minni en ég jafnvel búin
að gleyma. Síðastliðið sumar í sum-
arblíðu og sól er ég kom til hennar
sá ég hana í hinsta sinn. Spilaði
hún á orgelið sitt fyrir mig jólasálm-
inn Heims um ból. Gamansöm og
glaðlynd var sú gamla kona sem
var enn ung í anda.
Auður Agnes Sigurðardóttir
Hún hét fullu nafni Louise
Magnea Ólafsdóttir, fædd 12. des-
ember 1891 að Sandfelli í Öræfum.
Á þeim tíma, sem Lúlla er í heiminn
borin, var langt á milli bæja og á
þeim árstíma sólargangur aðeins
fáar klukkustundir á dag. Lítið veit
ég, bróðursonur hennar, um fyrstu
spor ungrar stúlku austur í Öræfa-
sveit. á þeim tíma. En eitt tel ég
vfst, að fímm til sex ára gömul
hafí hún orðið að halda í hönd bróð-
ur síns, sem þá hóf sín fyrstu spor
kringum bæinn að Sandfelli. Ein-
hvern veginn heyrðist mér það á
mínum bernskuárum, að húsmæður
hafi haft nægan starfa með hönd-
um, ekki síður en þær hafa í dag
tæpri öld síðar. En þótt sólargangur
væri stuttur, þegar hún sá dagsins
ljós, og sól ekki hátt á lofti, áttu
eftir að verða margir og bjartir
sólskinsdagar í lífí hennar. Langur
tími líður í ævi fólks, þegar talað
er um 35—40 ár, en Lúlla er um
40 ára, þegar ég minnist hennar
fyrst, og fyrir þann tíma að mig
rekur minni til, hefir hún sjálfsagt
oft varið mig, lítinn dreng, falli á
grýttu hlaði kringum bæinn, og
vaggað mér í svefn, þreyttum eftir
gífurlegt dagsverk, eins og allir
vita, að er mikið hjá fólki sem er
að leggja undir sig heiminn á þriðja
til sjötta aldursári. Síðan vex vit
og þroski. Tíu til tólf ára fer ég að
muna frænku mína. Ljósið skýrist;
mig vantar margt að vita; ég var
feiminn að spyija, og svo skrýtið
sem það nú er, þá þurfti ég ekki
nema hálfa spuminguna til að fá
allt svarið hjá Lúllu, þá ekki bara
við því, sem fyrir lá þá stundina,
heldur svör, sem voru eins og rætur
trés, svörin voru svo greinargóð og
skýr, að barn á sjöunda til þrett-
ánda aldursári fékk mikið meira og
skildi hlutina betur að útskýringum
hennar loknum, en oftast gerist,
þegar fólk talar við börn og ungl-
inga.
En tíminn leið, og ég þóttist ekki
þurfa lengur á útskýringum gamall-
ar konu að halda um tilgang lífsins,
trú á guð eða annað, sem fólk vill
segja unglingum. Ég er víst ekki
einn um það. Þó er svo að þegar
ég þóttist stór og mikill, var það
ég, sem hafði meira og meira til
hennar að sækja. Svo óx minn
þroski og ég leitaði æ meir til
frænku minnar. Ég var mjög spur-
ull og leysti hún flest eða öll mín
áhyggjuefni, þó oftast með þeim
hætti, að í dag minnist ég orða
hennar og framsetningar, sem er
stór þáttur í lífí yngra fólks, sem
hlýðir á þá eldri segja frá eigin
reynslu. '
Að Arnarbæli komu margir, og
varla man ég svo eftir að sofna
ekki út frá söng og orgelspili eink-
um að vetrarlagi. Fólk kom úr sveit-
inni, af Eyrarbakka og úr
Reykjavík, oft var sungið og spilað
á orgel fram á nótt. Ávallt var
Lúlla í stóli organistans, enda af-
burða músíkölsk. Frá bernsku man
ég hvað alltaf var hreint og allt
pússað og fægt í kringum þessa
konu. Þegar fólk nær að lifa tæpa
öld fer ekki hjá því að skugga beri
á tjaldið, en þeir, sem til þekkja,
minnast þess varla, að þeir hafi
verið margir hjá Lúllu, enda alla
tíð sjálfri sér nóg um trú á guð og
raunveruleikann, sótti til annarra
aðeins það góða, enda sérlega lagin
við að greina kjarnann frá hisminu.
Hreinleiki sálar hennar var svo
sterkur að vandræðalaust kunni
hún að gera þetta án þess að særa
nokkurn.
í dag á ég fimm bamaböm. Ber-
um saman, að gamni, uppeldisað-
stæður þessa unga fólks og Louise
frænku minnar. Ljósmæður komu
til kvenna er fæddu, vatn var hitað
á hlóðum — og ef guð og lukkan
réðu eins og sagt var — lifði bam-
ið. í dag hitum við hús með vatni,
sem sótt er í iður jarðar. 12. desem-
ber 1891, þegar lítil stúlka er í
heiminn borin á litlu baðstofulofti,
sennilega 2—4ra stafgólfa — hver
var upphitunin í slíkri baðstofu? Ég
hef það fyrir satt, að tvær kýr,
hafí verið undir baðstofugólfinu, og
frá þeim hafí hiti komið, til að ylja
fólki er uppi sat, kembdi og spann
ull í föt til hlífðar heimilisfólki. Mér
verður oft hugsað til fólks, sem
fætt er fyrir og um aldamótin. Það
man tímana tvenna. En þá hugsaði
fólk með öðmm hætti, gerði meiri
kröfur til sjálfs sín en annarra,
þurfti á annan hátt að sækja sér
sálarsamfylgd. Ég held, að fólk,
sem fætt er á þessum tíma, hafi
verið sér betur meðvitað um hvað
það þurfti að vera sjálfu sér nógt,
enda þótt þetta kunni að vera mjög
svo afstætt, eftir tíma og rúmi. En
nú er kveðjustund að sinni hjá
frænku minni og mér. Hún sagði
við mig, þegar ég sá hana síðast:
„Þú kemur og ég skal taka á móti
þér.“ Þetta vona ég, að sé rétt, því
svo margt sagði hún mér um tíma
og rúm, og er ég ekki fær um að
rengja hennar orð, enda minnist ég
þess ekki að Lúlla hafí nokkru sinni
sagt mér ósatt. Ég tel mig gæfu-
mann, að hafa átt slíka frændkonu,
því þó hún sé nú farin yfir landa-
mærin, þá er minningin eftir um
góða konu, mikinn persónuleika og
mikla hlýju við þá, sem hún þekkti
best. Ég get ekki látið hjá líða að
þakka „fólkinu mínu“, eins og hún
sjálf orðaði það, en það er kór Ölf-
uss- og Hveragerðissókna, þá gleði,
vinsemd og hlýju alla tíð, sem þetta
fólk sýndi Lúllu — ekki hvað síst
Helgu og Sigurði Guðmundssyni,
sem alltaf voru henni sérstaklega
góð og hjálpleg. Svo lengi sem ég
man, voru þau ágæfu hjón boðin
og búin til að aðstoða hana, þegar
með þurfti. Einnig ber að þakka
starfskonum Áss í Hveragerði fyrir
ósérhlífni við að gera henni lífið
léttara á síðustu æviárum. En þetta
kunni Lúlla vel að meta. Að sinni
kveð ég nú frændkonu mína Louise.
Ég vænti þess að eiga endurfundi
við konu fædda í torfbæ og var
fyrst íslenskra kvenna til að sitja
hest án söðuls. Hún mun hafa ver-
ið fyrst kvenna hér á landi að sitja
í hnakk.
Með virðingu,
Ólaftir Þorvaldsson
Sunnlenzk frændkona hefur
kvatt okkur. Hana vantaði örlítið
upp á það að verða hundrað ára —
aðeins þijú ár — og það hefði klætt
hana, þótt ekki væri nema vegna
dugnaðar hennar og lífsorku. Hún
var ein af þessum manneskjum, sem
eru með sterkt segulsvið. Slíkt
mótaði persónuleik hennar.
Louise Magnea Ólafsdóttir var
ein af frumbyggjum Hveragerðis.
Hún var búsett þar á sjötta áratug
— hafði verið kirkjuorganisti í Kot-
strandarsókn lengur en dæmi eru
til annars staðar á íslandi — alls
63 ár. Hún var dóttir Ólafs Magnús-
sonar prests í Arnarbæli í Ölfusi
og konu hans Lydíu Angelíku
Knudsens, dóttur Ludviks Amé
bókhaldara í Reykjavík. Síra Ólafur
faðir Louise varð háaldraður og
gegndi prestþjónustu um sextíu ár,
lengst af í Ölfusinu og var löngum
kenndur við Amarbæli. Hann var
af Þorvaldsætt, sem er upprunnin
undan Eyjafjöllum og því sunnlenzk
í hefðum gegnum kynslóðir. Móðir
þess, er þetta skrifar, og Louise,
vom þéttings mikið skyldar gegnum
þá ætt, og ennfremur vom þær
báðar að langfeðgatali af Hiilter-
ætt, sem kemur hingað til lands
erlendis frá.
Árin 1976 og ’77 og ’78 í Hvera-
gerði — einkum fyrri hluta þessa
tímabils, þegar búið var í Hlíðar-
haga undir Hamrinum, var iðulega
litið inn til Louise til að minnast
við hana vegna móður minnar
Halldóm Ólafsdóttur. Þær frænk-
umar bjuggu eitt sinn í Húsinu —
Nielsenshúsinu á Eyrarbakka, þá
rétt um tvítugt báðar. Þær urðu
samferða á lífsleiðinni á tveim
fyrstu áratugum aldarinnar. Sumir
sögðu, að þær hefðu verið um sumt
líkar, til að mynda að lund og ýmsu
öðm. Hins vegar átti fyrir Louise
að liggja í lífinu svið, sem var um
flest ólíkt lífsleið frænku hennar.
Þær vom báðar sjálfstæðar og
ákveðnar. Louise giftist aldrei og
þræddi því allt aðrar slóðir en
frænka hennar Halldóra, sem gift-
ist manni að norðan og settist að
í gerólíku umhverfí og gerólíku
andrúmslofti en hún hafði alizt upp
við og verið mótuð af. Louise úr
Amarbæli var trygg sínu sunn-
lenzka umhverfí — báðar höfðu
frænkumar lagt stund á músík og
báðar höfðu þær verið orgelleikarar
í kirkjum feðra sinna frá barnsaldri.
Louise — Lúlla eins og hún var
kölluð — vann fyrir sér hörðum
höndum, til að mynda á stríðsámn-
um, þegar herinn var hér. Þá hafði
hún ofan af fyrir sér (og jafnvel
öðmm) með því að taka að sér stór-
þvott fyrir hermennina — jafnvel
„heilu herdeildirnar" eins og ein-
hver sagði. Hún var því alls ópjött-
uð þrátt fyrir fyrirmennsku hennar
og vissan yfírstéttarstíl. Og hún var
traust — og öllum góð, sem hún
batt vinfengi við á sama hátt og
hún — eins og fyrr segir — batt
tryggð við sitt sunnlenzka um-
hverfí. Hún þjónaði jafnt og þétt
köllun sinni, tónlist og hesta-
mennsku (hún og systur hennar
vom annálaðar hestamanneskjur).
Fyrir bragðið var Louise alltaf snar-
lifandi, en eitthvað svo innilega
óháð mönnum og málefnum.
Árið 1969 — tunglskotsárið —
var ég eitt sinn í heimsókn hjá
Árnýju Filippusdóttur, þeirri frægu
skólastým Húsmæðraskólans í
Hveragerði, og sambýlismanni
hannar Herberti Jónssyni, sem Jón-
as frá Hriflu kallaði „borgarstjór-
ann í Hveragerði" (hann var frá
Akureyri og rammaði inn fyrir mig
fyrstu málverkasýningar mínar).
Árný sagði við gestinn: „Þú verður
að heilsa upp á hana Lúllu frænku
þína — hún er svo stórkostleg.” Og
Herbert leiðsagði til hennar. Þegar
við fyrstu kynni fannst þetta mikla
segulsvið sem áður er getið — og
þessi snarpleiki, er fylgdi henni alla
tíð — og hún hafði haukfrán falleg
augu, sem gáfu — já, þvílík augu!
Þessi gefandi orka var alltaf með
henni — meira að segja í sumar er
leið, þegar hún leit inn á sýningu
til manns í Eden í fylgd með góðri
vinkonu sinni úr Hveragerði. Hún
hélt alveg stílnum. Það kviknaði líf,
hvar sem hún fór.
Louise átti þijú systkini, Katrínu
Elísabetu og Vigdísi, sem báðar dóu