Morgunblaðið - 29.04.1989, Blaðsíða 2

*2 B
MOKdtíNBLADIÐ LÁu6áKDAcÍu& ‘ I9. APRÍL 1989
TANNHÁUSER OG SÖNG-
KEPPNIN í WARTBURG
uns allir eru horfnir. Eftir eru Ven-
us og Tannháuser.
Þrátt fyrir fegurð Venusar er
Tannháuser engu að síður runninn
ástarflötur yndisþokka hennar og
nú þráir hann að líta mannheima á
ný. Hann ákallar Maríu Guðsmóður
í von um að losna undan valdi gyðj-
unnar. Venus hverfur á sömu
stundu og salir hennar og hirðin
öll sömuleiðis.
1. þáttur, 2. atriði.
Sviðsmynd: Gróðursæll dalur
milli Hörselberg (Venusbergs) og
Wartburg. Heiður himinn og sól í
heiði. í forgrunni er helgidómur
Maríu Guðsmóður. Tannháuser
liggur örmagna frammi fyrir stór-
um krossi. Wartburg-kastalinn
blasir við í fjarlægð. Á klettasyllu
er ijárhirðir og syngur hjarðljóð.
Pílagrímar á leið til Róms fara
fram hjá Tannháuser. Hann hug-
leiðir að slást í för með þeim svo
hann fái beðið sér syndaaflausnar
í borginni eilífu fyrir glæp sinn; að
láta glepjast í fyallið Venusberg.
í sömu andrá komaþar landgreif-
inn og allmargir riddara hans með
honum. Þeir eru á leið heim í kastal-
ann af dýraveiðum. Þeir bera kennsl
á Tannháuser og reyna að fá hann
af Rómarförinni og snúa heldur til
Wartburg með sér. En fortölur
þeirra megna ekki að telja Tann-
háuser hughvarf.
Einn riddaranna er Wolfram von
Eschenbach. Hann segir Tann-
háuser að frænka landgreifans,
Elísabet, sé í sorgum síðan Tann-
háuser yfirgaf Wartburg-kastala.
Þá fyrst tekur Tannháuser að
hlusta. Greinilegt er að hann hefur
elskað Elísabetu og það er sökum
fegurðar hennar og kvendyggðar
að hann harmar svo mjög að hafa
látið glepjast í Venusberg. Orð
Wolframs hafa greinilega mikil
áhrif á Tannháuser. Öllum til mikill-
ar gleði samþykkir hann að snúa
aftur til Wartburg. En þar hefur
hann unnið margan sigur sem man-
söngvari þegar söngkeppnin er háð.
2. þáttur.
Sviðsmynd: Salur mansöngvaranna
í Wartburg.
Landgreifinn er þess fullviss að
Tannháuser muni sigra og hljóta
verðlaun söngkeppninnar sem halda
á innan tíðar. Hann ákveður að sig-
urvegarinn skuli hljóta hönd frænku
sinnar að sigurlaunum.
Mansöngvaramir syngja af still-
ingu um fegurð hinnar dyggðugu
ástar. En Tannháuser minnist
skyndilega hinnar seiðandi og töfr-
andi fegurðar í Venusberg. Hann
hefur ekki sljóm á sér og tekur að
syngja ákafan og gáleysislegan óð
til dýrðar Venusi. Riddaramir
hneykslast ákaflega af orðum hans,
draga sverð úr slíðrum og vilja
drepa hann. En Elísabet kastar sér
milli hans og bmgðinna branda.
Niðurbrotinn og iðranarfullur
stendur Tannháuser að baki henni.
Landgreifínn kemst við af fómfysi
Elísabetar, að vilja láta lífið til að
bjarga syndugum elskhuga sínum.
Hann tilkynnir því að Tannháuser
verði leyft að slást í för með öðram
hópi pflagríma sem er á leið til
Róms. Þar geti hann leitað á náðir
páfa og beðið sér fyrirgefningar.
3. þáttur.
Sviðsmynd: Wartburg-dalurinn.
Sama svið og í 1. þætti, 2. atriði.
Það er haust 0g tekið að kvölda.
Elísabet er á bæn við helgidóm
Maríu Guðsmóður.
Elísabet biður þess að Tann-
háuser snúi heim og biður honum
bæði velgengni og blessunar. Þar
sem hún krýpur við krossinn fara
pílagrímamir hjá. Ekki sér hún
elskhuga sinn meðal þeirra. Hægt
og hljótt snýr hún heim í kastalann
að deyja. Raddir pílagrímanna §ara
út. Eftir stendur Wolfram, sem
einnig ann Elísabetu hugástum.
Hann syngur óð sinn til kvöldstjöm-
unnar.
Tannháuser birtist, örþreyttur og
raunamæddur. Hann hefur leitað
eftir fyrirgefningu án árangurs.
Páfi hefur útskúfað honum að eilífu
og lýst því yfir að Tannháuser geti
ekki vænst fyrirgefningar fremur
en að bagall páfa laufgist.
Tannháuser hefur snúið aftur til
að ganga öðra sinni í fjallið Venus-
berg. Wolfram reynir að halda aftur
af honum, en það er ekki fyrr en
hann nefnir Elísabetu, að bráir af
Tannháuser. Líkfylgd gengur hjá.
Tannháuser sér að líkami Elísabetar
er á líkböranum. Hann kastar sér
niður við líkama hennar og deyr. í
sömu mund ber þar að annan hóp
pílagríma. Þeir era með bagal páfa
sem nú hefur laufgast. Þá má aug-
Ijóst vera að syndir Tannháusers
era honum fyrirgefnar.
FORLEIKURINN:
Forleikur óperannar hefur verið
afar vinsæll á efnisskrá sinfóníu-
hljómsveita um langt skeið. Lákt og
forleikurinn að Hollendingnum
fljúgandi er Tannháuser-forleikur-
inn öll saga óperannar sögð í tón-
um. Þetta er án efa með glæsileg-
ustu og áhrifamestu hljómsveitar-
tónlist sem leikin er og vinsældir
hennar auðskildar.
Forleikurinn hefst á laglínunni
úr söng pflagrímanna, hægt og
þýtt — eins og hún komi úr fjarska.
En kraftur hljómanna vex uns við
heyram laglínuna í öllum sínum
stórbrotna glæsileika. þegar há-
marki er náð fjarar hún út og
skyndilega hljómar dramatísk and-
hverfa:
1. Okkur birtast seiðandi töfrar
Venusbergs í tónum. 0g þessi tón-
list er svo yndislega lífleg og ljóm-
andi að hún dregur á undraverðan
hátt upp litríka mynd af hirð hinnar
heiðnu gyðju og veitir átakalaust
útrás þeim synduga ástarbríma sem
ræður ríkjum í Venusberg. Það er
einsog við sjáum það sem við í raun
heyrum aðeins.
2. Þegar þessi tónmynd er dregin
tekur við alvöraþranginn söngur
Tannháusers, þar sem hann lofar
Venus ákaflega, en síðan er
3. fyrirgangssöm og þróttmikil tón-
list sem fylgir því er landgreifinn^
og riddarar hans draga sverð úr
slíðrum gegn Tannháuser til að
refsa honum fyrir yfirsjón sína.
Á þessum þremur atvikum dram-
ans byggist forieikurinn. En í lokin
má ljóst vera, að Tannháuser hefur
loks hlotið fyrirgefningu.
NÁNARUM
SÖGUÞRÁÐINN:
1. þáttur, 1. atriði.
Tjaldið rís og við blasa hinir seið-
andi töfrar Venusbergs.
Tannháuser hvílir höfuð sitt í
keltu Venusar, sem hallar sér aftur
á blómum skrýddan beð. Dísir,
sírenur og satýrar dansa kringum
þau og í fjarska era miklar stein-
hvelfíngar og verða þar ýmis ástar-
ævintýr. Fyrirmyndin er sótt í
fomgrísk minni sbr. sögnin um
Ledu og svaninn. Tónlistin í þessu
atriði er kunnugleg úr forleiknum
en henni era gefin aukin áhrif af
fjarlægum röddum sírenanna og
vitaskuld af dansi þeirra kynjavera
sem eru við hirð ástargyðjunnar.
1. — Naht euch dem Strande —
Atriðið milli Venusar og Tann-
háusers er afar áhrifamikið. Gyðjan
hvflir á glæstum beði og riddarinn
liggur sofandi og hvílir höfuð sitt
í keltu hennar. Þegar hann vaknar
lítur hann í kring um sig forviða.
Venus spyr hvað glepji hug hans.
2. — Im Traum war mir’s —
Tannháuser hefur dreymt heima-
haga sína og er fullur heimþrár.
Venus minnir hann á allt sem hún
hefur gert fyrir hann og hversu ljúft
og munaðarfullt líf hans hefur ver-
ið í sölum hennar. Hún biður hann
taka lýra sína og vegsama ástina
f söng og ljóði einsog hann er vanur.
Tannháuser sýngur henni dýrða-
róð: — en um leið lýsir hann löngun
sinni að hverfa aftur til mannheima.
3. — Dir töne Lob! —
En jafnfram segir hann að eilífur
munaður og ástarsæla séu ekki það
hlutskipti sem hann kjósi sér heldur
átök, þjáning og jafnvel dauði ef
þörf krefur. Hann þráir að hverfa
aftur til mannheima.
Hún þrábiður hann að verða um
kyrrt:
4. — Geliebter komm! —
Og með lokkandi söng sínum
reynir hún að freista hans, telja
honum hughvarf og fá hann til að
dvelja áfram hjá sér. Hann lofar
að dásama ávallt fullkomleik henn-
ar. í þriðrja sinn ségir Tannháuser
Venusi að hann verði að fara.
Þá verður henni loks ljóst að
hann er ákveðinn að fara á brott
og bænir, loforð og fortölur gagna
ekki. Gyðan reiðist mjög og spáir
honum að raunir, ógæfa og mót-
læti bíði hans í mannheimum. Hún
spáir því að dag nokkum muni
hann snúa aftur til sín 0g biðja
þess fullur iðranar að hún hleypi
sér aftur í ríki sitt. En Tannháuser
svarar hann muni aldrei snúa til
hennar á ný. Stolt sitt sé meira en
svo.
Þetta atriði var afar áhrifamikið
og dramatískt í frumgerð sinni en
er nú kraftþrangnara eftir þær
breytingar og viðbætur sem Wagn-
er gerði fyrir sviðsetningu verksins
í París 1861.
í Parísarútgáfunni endar forleik-
urinn ekki með glöggum skilum
heldur umhverfist yfir í Venus-
bergs-atriðið. Dansamir era viða-
meiri og líkingamálið eða allegórían
sterkari. Tónlist Venusar er mun
sterkari frá dramatísku sjónarhomi.
Þannig er atriðið þegar hún þrá-
biður Tannháuser að vera um kyrrt
og varar hann þvi næst við þeim
sorgum og raunum sem hann muni
rata í — með því besta sem Wagn-
er hefur samið og stenst samanburð
við bestu verk hans síðar á ævinni.
En þegar Venus sér hversu Tann-
háuser er fastur fyrir þá söðlar hún
um. Gyðjan biður hann neita sér
ekki um þá ánægju að veita honum
inngöngu í sali sína ef hann ef
hann sæki löngun að snúa aftur.
„Komdu til mín ef þú þráir frels-
un, “ segir hún.
En sem fyrr segir er Tannháuser
runninn ástarfjöturinn. Hann þráir
að snúa aftur til mannheima þó
honum virðist ljóst að það verði
dauði hans. Hann ákallar Maríu
Guðsmóður.
Venus hverfur á sömu stundu og
hin glæstu salarkynni hennar sömu-
leiðis. Um leið kveður við þramu-
gnýr.
Þekking Wagners á leiksviðinu
sést glöggt af hinum stórfenglegu
dramatísku áhrifum sem við upplif-
um þegar sviðsmynd Venusbergs
hverfur 0g við tekur landslagið í
Wartburg-dalnum.
Fyrst era litríkar freistingar við
hirð sjálfrar ástargyðjunnar; dans-
andi nymfur, sírenur og satýrar
ásamt hinum miklu steinhvelfing-
um.
1. þáttur, 2. atriði.
I næstu andrá er þetta allt horf-
ið cg við eram í einu vetfangi færð
yfír í friðsæla sviðsmynd í Wart-
burg-dalnum. Og áhrif þessarar
sviðsmyndar verða enn magn-
þrungnari af krossinum í forgrann-
inum, þar sem Tannháuser krýpur
í iðran. Friðsæld og kyrrð fá enn
aukin áhrif — því á klettasyllu t.v.
á sviðinu bírtist ungur flárhirðir
Hann leikur á flautu sína og syngur
hjarðljóð:
5. — Frau Holde kam aus dem
Berg hervor. —
En áður en hann hefur lokið söng
sínum heyrast raddir pflagrím-
anna úr fjarlægð:
6. — Zu dir wall’ich. —
Alvaran sem þeim fylgir er
stundum rofin af stuttum hljómum,
sem hjarðsveinninn leikur á flautu
sína.
Þegar pílagrímamir nálgast verður
söngur þeirra hljómmeiri. Þegar
þeir ganga yfir sviðið og lúta kross-
inum verður lofsöngur þeirra kraft-
þrangnari og umhverfist í há-
stemmdan sálm tilbeiðslu og tign-
unar.
Tannháuser er djúpt snortinn og
gefur tilfinningum sínum lausan
tauminn í harmljóði. Saman við það
fléttast raddir pflagrímanna þegar
þeir hverfa í fjarlægð.
Fegurð þessa atriðis er magn-
þrangin og skarpar andstæður þess
annars vegar en upphafs óperunnar
og atriðisins í Venusberg hins veg-
ar. Þessar andstæður verða enn
áhrifameiri vegna þeirrar trúar-
legu kyrrðar sem er ríkjandi yfir
atburðarásinni og sjálfri tónlistinni.
Friðsældin er rofin er veiðihom
taka að óma og landgreifinn og
veiðifélagar hans ganga fram á
Tannháuser.
Þeir eru furðu slegnir er þeim
verður ljóst hver þar er kominn:
7. — Du bist es wirklich. —
Þeir spyrja hann hvort hann sé
þar kominn sem vinur eða óvinur.
En Wolfram von Eschenbach sem
áður var náinn vinur Tannháusers
ávítar þá og segir: Er þessi auð-
mjúki og hrakti maður þesslegur
að hann sé óvinur?
Tannháuser greiðir lítt úr spum-
ingum þeirra um farir sínar en læt-
ur á sér skiljast að hann hyggist
ekki dvelja um kyrrt en sé á förum.
Þeir hvetja hann ákaft að fara
hvergi.
Þegar Wolfram kemst að því að
Tannháuser er ákveðinn að fylgja
pflagrímunum til Róms, biður hann
landgreifann að leyfa sér segja
Tannháuser þau áhrif sem hann
hefur haft tilfinningar Elísabetar.
Þetta gerir hann í kliðmjúkri ein-
ræðu:
8. — Als du in kuhnem Sange. —
Tannháuser kemst við af ást
Elísabetar:
9. — Ha, jetzt erkenne ich. —
Hann samþykkir að snúa aftur
til þeirra glæstu sala sem hann
hefur verið fjarri svo lengi.
Þessi ákvörðun hans er öllum
mikill fögnuður og menn hrópa af
gleði:
10. — Ein Wunder hat ihn ge-
bracht. —
Þessu atriði lýkur með há-
stemmdum samsöng. Nú streyma
að fleiri veiðifélagar. Landgreifinn
blæs í hom sitt og þá hljómar fjöldi
veiðihoma viða um dalinn. Halda
menn nú glaðir f bragði til hirðar
landgreifans í Wartburg-kastala.
Það er stórfengleg tónlist, glæsi-
leg og tilþrifamikil. Hún er afar
fögur og heillandi — einkum þegar
vel tekst til. Þ.e. þegar sá sem syng-
ur Tannháuser er það raddsterkur
að hann nær að gnæfa hátt ofar
öðrum röddum.
2. þáttur.
Salur mansöngvaranna í Wart-
burg. Elísabet gengur inn full gleði,
0g beinir orðum sínum að auðum
salnum. Hún lýsir fögnuði sínum
yfir því að Tannháuser hefur snúið
heim.
Um leið og tjaldið er dregið frá
gengur hún í salinn og syngur glöð
um fyrri sigra Tannháusers. Þá
gengur Wolfram inn og leiðir Tann-
háuser á fund hennar. Elísabet virð-
ist altekin gleði að sjá hann, en
hemur tilfinningar sínar. Kvenleg
hógværð hennar dylur að nokkra
gleði endurfundanna, en sú gleði
fær þó nokkra útrás í hikandi en
afarfögram hendingum:
11. — So steht auf. . . Fern von
hier. —
Hún spyr Tannháuser hvar hann
hafi dvalið, en að sjálfsögðu eru
svör hans býsna óræð. Loks segir
hann henni að hún sé sú, er hafi
heillað hann heim í kastalann.
Ást þeirra fær útrás í hvikum,
hraðstreymum dúett, sem því miður
er sjaldan leikinn í heild. En þessi
fagra tilfinningaríka útrás í formi
tónlistar á sannarlega skilið að vera
leikin nákvæmlega í þeirri lengd
og með þeim hætti, sem tónskáldið
ætlaðist til er verkið var fullsamið:
12. — Der Sanger klugen Weisen
. . . Den Gott der Liebe. —
Wolfram sér að hann á enga von
að vinna ástir Elísabetar. Land-
greifinn gengur í salinn.
13. — Dich treffe ich hier. —
Hann gleðst mjög að sjá Elísa-
betu í salnum, en hún hefur forðast
að koma þar síðan Tannháuser
hvarf á brott. Hún á erfitt með að
tjá hamingju sína á þessari stundu,
en landgreifinn skilur fyrr en skell-
ur í tönnum. Hann segist munu
hafa hljótt um leyndarmál hennar
um sinn:
14. — Noch bleibe denn unaus-
gesprochen. —
Það á að halda söngkeppni í hin-
um glæsta sal. Þangað hefur verið
boðið fyrirfólki víða að — og Elísa-
bet á að afhenda sigurlaunin. Gest-
imir taka að streyma að og era
miklir fagnaðarfundir:
15. — Freudig begrussen wir. —
Þegar viðstaddir era sestir til-
kynnir landgreifinn hvaða viðfangs-
efni söngvurunum er ætlað að tjá.
Sá sem best gerir skil í ljóði 0g
lagi hinu sanna eðli ástarínnar skal
hreppa sigurlaunin úr hendi Elísa-
betar og skal hafa sjálfdæmi um
verðlaun sín.
Þá draga söngvaramir um það
hver eigi að byija. Það kemur í
hlut Woframs. Hann syngur um
helga ást, háleita og hreina. Gera
menn góðan róm að túlkun hans:
16. — Blick ich umher. —
Sjálf söngkeppnin er ekki mikil
að tónlistargildi í samanburði við
aðra hluta verksins. Og skilji menn
ekki hinn sungna texta er hætt við
hann verði ýmsum langdreginn.
En þar vegur á móti að drama-
tísk spenna vex smám saman.
Tannháuser hefur setið annars hug-
ar. Nú sprettur hann skyndilega á
fætur og lætur í ljós fyririitningu
sína á ástarsöngvum mansöngvar-
anna, sem honum þykja bæði dauf-
ir og litlausi. Hann minnist Venusar
og lofsyngur hina munuðsamlegu
ást.
17. — O Wolfram, der du also
sangest. —
Þessi spenna vex stöðugt og nær
hámarki er Tannháuser fær ekki
lengur hamið tilfinningar sínar og
tekur að syngja af ákafa óð sinn
til dýrðar hinum vanhelgu og heiðnu
töfram Venusar, segir af dvöl sinni
í Venusberg:
18. — Dir Göttin der Liebe. —
Þetta veldur mikilli hneykslan:
19. — Ha, der Verruchte. —
Viðstaddar hefðarkonur hrópa
upp yfír sig af hneykslan og viður-
styggð. Þær hraða sér allar úr saln-
um utan Elísabet. Landgreifinn og
riddarar hans draga sverð úr
slíðrum og ráðast gegn Tannháuser
Þar er komið að því hádrama-
tíska augnabliki þegar Elísabet
hrópar upp yfir sig af skelfingu og
kastar sér milli Tannháusers og
hinna brugðnu branda:
20. — Zuriick von ihm. —
Hún bjargar honum — þrátt fyr-
ir að hann hafi bragðist ást henn-
ar. Hún segir þá réttlausa að að