Morgunblaðið - 07.05.1989, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 1. MAI 1989
MARGARET HILDA THATCHER
FORSÆTISRAÐHERRA BRETLAADS
I ARATLG
Járnfrúin
rægdarlausa
FYRIR tíu árum var farið háðulegum orðum um ástandið í Bretlandi. Vorið 1979 birti
vikuritið Der Spiegel greinaflokk undir heitinu „Sjúka Bretland". Franska blaðið Le
Monde spáði því að Bretar yrðu von bráðar „vanþróuð þjóð“ og ástralskt blað fann upp
á þvi að tala um „brezku veikina" til að lýsa stöðugum vinnudeilum og hnignun í efha-
hagsmálum.
Síðan var Margaret Thatch-
er kosin forsætisráðherra
3. maí 1979, fyrst kvenna
í Evrópu. Við tók áratugur
breytinga, sem jaðra við byltingu,
og Bretar réttu úr kútnum.
Margaret Hilda Thatcher fædd-
ist 13. október 1925 í Grantham í
Lincolnsskíri. Faðir hennar, Alfred
Roberts, var bæjarráðsmaður og
hún segir um hann: „Honum á ég
nær allt að þakka.“ Hún minnist
sjaldan á móður sína, Beatrice.
Alfred var siðavandur nýlendu-
vörukaupmaður, sem hafði komizt
áfram af eigin rammleik. Hann var
gætinn og sparsamur og lagði ríkt
á við dætur sínar tvær að þær yrðu
að vera vinnusamar, sjálfstæðar,
reglusamar og nákvæmar. Hjónin
voru einlægir meþódistar og Marg-
aret fór í kirkju á hveijum sunnu-
degi. „Okkur var innrætt skyldu-
rækni,“ segir hún.„Brýnt var fyrir
okkur að við hefðum skyldum að
gegna við kirkjuna og nágrann-
ana.“
Faðir hennar var sjálfstæður í
skoðunum og hún tók hann sér til
fyrirmyndar í flestu. Hún hefur
alltaf verið sannfærð um að honum
hafi aldrei skjátlazt. fjölskyldan
var ánægð, en líf hennar heldur
gleðisnautt. „Eg held að þau hafi
ekki haft mikla kímnigáfu," segir
gömul vinkona Thatchers. „Þau
lögðu of hart að sér.“
Tengsl Margaretar við Norður-
Miðlöndin rofnuðu þegar hún hafði
lokið prófí í efnafræði frá Oxford-
háskóla, en skoðanir hennar breytt-
ust ekki. Hún lærði að tala með
Oxford-hreim og losnaði við flest
einkenni kaupmannsdóttur úr
smábæ norður í landi. Hún lét sjald-
an sjá sig í Grant-
ham, enda hafði
kjörin á þing í Finchley, útborg
Lundúna. Þegar hún var mennta-
málaráðherra í stjórn Edwards
Heaths 1970 var þess krafízt að
hún segði af sér, þar eð hún ákvað
til að spara að bömum yrði ekki
lengur gefín mjólk í skólum. And-
stæðingar hennar uppnefnduhana-
„Möggu mjólkurþjóf".
Denis seldi máiningarverksmiðj-
una 1965 fyrir eina og hálfa milij-
ón dollara. Hann átti síðan sæti í
stjóm Burmah-olíufélagsins, en dró
sig í hlé 1975 og fékk meiri tíma
til að hjálpa konu sinni.
Heath réð ekki við verkalýðs-
félögin og beið ósigur fyrir Harold
Wilson í febrúar 1974. Skömmu
síðar ræddu fyrrverandi ráðherrar
samskipti ráðherra og embættis-
manna í sjónvarpi. Thatcher talaði
án afiáts og þótti leiðinleg. Engum
datt í hug að þessi kona yrði ieið-
togi íhaldsflokksins ári síðar og
forsætisráðherra að fimm árum
liðnum.
Beinast lá við að Sir Keith Jos-
eph tæki við af Heath, en hann var
greinilega ekki nógu vel til þess
fallinn. William Whitelaw og aðrir
samstarfsmenn Heaths vildu ekki
svíkja hann. Það var því að nokkm
leyti heppni, sem réð því að Thatch-
er varð fyrir valinu.
Whitelaw sagði nýlega að Heath
hefði móðgazt vegna þess að hann
varð að lúta í lægra haldi fyrir
konu og talið að flokkurinn hefði
„brugðizt sér gersamlega". „Mjög
margir, þar á meðal ég, efuðust
um að kona gæti stýrt stjóm-
málaflokki," sagði Whitelaw. Æ
síðan hefur örlað á fjandskap í
garð Thatchers hjá Heath.
Kaupmannsdóttirin frá Grant-
ham stóð utan við
hún viljað komast MANNSMYND stéttarmanna í
þaðan, en hefur------------------------------------flokknum. Því
talað hlýlega um eftirGudm. Halldórsson safnaðihún um
heimabæ sinn sig liði uppreisn-
síðan hún varð
flokksleiðtogi. Hún segir að Grant-
ham hafí gert hana að því sem hún
varð.
Hún gleymdi aldrei föður sínum.
Árið 1952 varð hann að víkja úr
bæjarráðinu eftir kosningasigur
jafnaðarmanna og hann náði sér
aldrei eftir það áfall. Öllum á óvart
tárfelldi Margaret þegar hún rifjaði
þetta upp 30 árum síðar í sjón-
varpsviðtali.
Vel efnaður eiginmaður hennar,
Denis Thatcher, lagði einniggrund-
völl að stjórnmálaferli hennar og
hefur verið styrkasta stoð hennar.
Hann er af góðum og gegnum
íhaldsættum í Norður-Kent og tók
við málningaverksmiðju föður síns
1934.
Þau kynntust þegar „Maggie“
var valin í framboð fyrir Ihalds-
flokkinn í Dartford, skammt frá
Lundúnum, 1949. Hún var yngsta
konan, sem gaf kost á sér í kosn-
ingunum 1950 og 1951, en tapaði
í bæði skiptin.
Hún giftist Denis í desember
1951, þótt hann væri fráskilinn og
meþódistar litu hjónaskilnaði hom-
auga. Hann veitti henni fjárhags-
legt öryggi og gerði henni kleift
að læra lögfræði. Hún tók lokapróf
1953, fjórum mánuðum eftir að
hún ól tvíbura, Mark og Carol.
Sex árum síðar var Thatcher
armanna, sem
höfnuðu viðurkenndum skoðunum
þrátt fyrir harða gagnrýni. Í þess-
um hópi voru gyðingar, kaupsýslu-
menn, sem höfðu hafízt af sjálfum
sér, og menntamenn, sem höfðu
óvenjulegar skoðanir.
Thatcher var sannfærð um að
þetta harðsnúna lið gæti breytt
ásjónu íhaldsflokksins og reist
Bretland við. „Er hann einn af
okkur?“ spurði hún og það var inn-
tökuskilyrði í þennan „klúbb“.
Enginn annar stjórnmálaleiðtogi
fékkst til að beijast af eins miklu
kappi fyrir markaðshyggju og
kenningum um að halda mætti
verðbólgu niðri með því að tak-
marka peninga í umferð. Fáir
stjómmálamenn bjuggu yfír eins
miklum sannfæringarkrafti og fáir
vom eins staðráðnir í að fá vilja
sínum framgengt. Sameignar-
stefna var eitur í hennar beinum
og hún var svo heppin að félags-
hyggja var víðast hvar á undan-
haldi.
Eftir að Thatcher settist í for-
sætisráðherrastólinn 1979 reyndist
henni erfítt að sannfæra„hina
mjúku“ eða „heybrækurnar" í
flokknum (wets) um ágæti stefnu
sinnar. Þeir höfðu hlotið pólitískt
uppeldi sitt á valdaárum Macmill-
ans og setið í stjóm Heaths. Þeir
voru hófsamir og gætnir miðju-
Toikning/Pétur Halldórsson
„Innst inni veit fólk að
ég hef á réttu að
standa.“
— Margaret Thatcher
Vv
„Þetta er eina færa
leiðln.“
„Er hann einn af okk-
ur?“

„Frúin víkur ekkí af
leið.“
menn, tortryggðu kenningar og
voru hræddir við róttækar ráðstaf-
anir, t.d. til að takmarka áhrif
verkalýðsfélaga, og umrót vegna
mikils atvinnuleysis.
Helztu „mjúklátungarnir" í
stjórn Thatchers voru Jim Prior,
Ian Gilmour, Peter Walker og Nor-
man St. John-Stevas. Francis Pym
stóðu nálægt þeim og lávarðarnir
Carrington, Hailsham og Soames
hölluðust að þeim. Þeir vildu ekki
að stjórnin héldi að sér höndum
meðan fyrirtæki urðu gjaldþrota,
vextir hækkuðu og fólk missti at-
vinnuna.
En þeir vildu ekki að um þá
spyrðist að þeir sætu á svikráðum
og bundust aldrei samtökum. Þeir
gátu ekki heldur bent á önnur úr-
ræði og Thatcher kvað þá í kútinn
með því að segja: „Þetta er eina
færa leiðin.“
Jafnvel Sir Geoffrey Howe fjár-
málaráðherra fór að efast um gildi
kenninga Hayeks og Friedmans,
en Thatcher stappaði stálinu í
tvístígandi ráðherra. Eftir tvö ár í
embætti rak hún Gilmour, Mark
Carlisle menntamálaráðherra og
Soames lávarð, sem brást ókvæða
við. „Menn framtíðarinnar“ tóku
við: Nigel Lawson varð orkumála-
ráðherra, Cecil Parkinson leiðtogi
íhaldsflokksins og Norman Tebbit
atvinnumálaráðherra.
Seinna fullyrti Thatcher að eng-
inn væri hæfari til að gegna emb-
ætti hennar en hún. Hún var alltaf
sannfærð um að hún hefði á réttu
að standa og furðaði sig á því að
aðrir væru ekki á sama máli. Jafn-
vel pólitískum stuðningsmönnum
finnst hún of viss í sinni sök. Hún
virðist hafa orðið ráðríkari með
árunum og minnir á stranga skóla-
stýru.
Hún verður alltaf að sigra og
reiðist, ef efazt er um einlægni
hennar, heiðarleika og réttsýni.
Hún viðurkennir aldrei að hún hafi
rangt fyrir sér. „Innst inni veit
fólk að ég hef á réttu að standa,“
sagði hún eitt sinn. „Ég veit það
af því að ég fékk þannig uppeldi.
Ég er eilíflega þakklát fyrir að
hafa alizt upp í smábæ. Við þekkt-
um alla, við vissum hvað fólk hugs-
aði. Ég tel mig vera mjög eðlilega,
venjulega manneskju og get treyst
eðlisávísun minni, sem segir mér
hvað er rétt.“ Þegar úrtöluraddir
heyrðust á flokksþingi sagði hún
með þjósti: „Frúin víkur ekki af
Ieið.“
Heppni réð því að hún tók við
forystu flokksins í þann mund er
gamalreyndir leiðtogar hurfu af
sjónarsviðinu og í stað þeirra komu
atvinnustjórnmálamenn, sem
þurftu á fyrirgreiðslu að halda.
Hins vegar hefur hún verið lagin
að losa sig við andstæðinga áður
en þeir hafa orðið henni skeinu-
hættir og sýnt fullkomið vægðar-
leysi. Enginn, sem er ekki háður
henni, fær að sitja í stjórn hennar
og allir fylkja sér um hana. Enginn
augljós arftaki er sjáanlegur.
Það var líka „heppni" að Arg-
entínumenn gerðu innrás í Falk-
landseyjar 1982 áður en lækkun
útgjalda til flotamála var farin að
hafa áhrif. Gamla ljónið vaknaði
og endurvakið þjóðarstolt stuðlaði
að kosningasigri íhaldsmanna árið
eftir.
Það má einnig kallast heppni að
Thatcher hefur aldrei þurft að eiga
í höggi við sameinaða og traust-
vekjandi stjórnarandstöðu. Þó hafa
andstæðingar hennar yfir nógu að
kvarta: Þjóðfélagið hefur orðið
óréttlátara og atvinnuleysi hefur
aukizt. Mörg fyrirtæki hafa lagt
upp laupana (en þau sem hafa
haldið velli hafa orðið samkeppnis-
hæfari). Bilið milli ríkra og fátækra
hefur aukizt og framlög til hús-
næðismála drógust saman.
En Bretland er ekki lengur „hinn
sjúki maður Evrópu“vegna„bylt-
ingar Thatchers": Hagvöxtur og
framleiðni hafa aukizt, verðbólga
hefur minnkað og meðallaun hækk-
að. Þeir sem hafa atvinnu búa við
betri kjör en áður. Völd verkalýðs-
félaga hafa verið skert og verkföll
hafa ekki verið eins fátíð í 50 ár.
Mörg ríkisfyrirtæki hafa verið seld
einkaaðilum og eru rekin með meiri
hagnaði en fyrr. Milljónir manna
hafa keypt hlutabréf í fyrirtækjum.
Tveir þriðju íbúða eru í einkaeign
miðað við helming áður.
Frú Thatcher hefur aukið veg
Breta í heiminum. Ekki er lengur
talað niðrandi um ættjarðarást,
vinnusemi, sjálfsbjargarviðleitni og
aðrar „l'omar dyggðir" í Bretlandi.
Umskiptin hafa víða vakið aðdáun,
en Thatcher virðist ekki mjög vin-
sæl, þótt hún hafi sigrað í þrennum
kosningum og njóti virðingar. Því
hefur verið spáð að hún muni sitja
fram á næstu öld, en kjósendur
kunna að fá leið á henni.