Morgunblaðið - 28.05.1989, Blaðsíða 13

13
pworÍAT/i gc- qrirr tu-attp miija tctmt
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 28. MAI 1989
Höfudpaurarnir
eftir Guám. Halldórsson
F YRIR VIKU neitaði kinverski
herinn að framfylgja herlögnm í
Peking og bæla niður uppreisn
námsmanna á Torgi hins himn-
eska friðar, en hersveitir voru í
viðbragðsstöðu fyrir utan borg-
ina. Æðsta forysta kommúnista-
flokksins virtist lömuð vegna
mestu erfíðleika, sem hún hafði
staðið frammi fyrir í 40 ár og tiu
ára valdatíma Deng Xiaopings,
voldugasta manns Kína, virtist
lokið. Milljónir manna höfðu tek-
ið þátt í mótmælum námsmanna,
sem hófíist fyrir einum og hálfum
mánuði — mestu mótmælaöldu í
Kina siðan kommúnistar brutust
til valda 1949 — og tekið undir
kröfiir um aukið lýðræði. Upp-
reisnarástand ríkti, pólitískar
deilur sundruðu leiðtogunum og
álit alls flokksins varí veði.
Ovissunni virtist ljúka á fímmtu-
dagskvöld þegar foringi
Li Peng forsætis-
ráðherra, kom fram í sjónvarþi í
fyrsta skipti í fimm daga. „Stjórn
um að beijast gegn þeim og megum
aldrei láta undan.“
Aður hafði námsmönnum á Torgi
hins himneska friðar fækkað til
muna, þar sem sýnt þótti að Li
mundi fara með sigur af hólmi og
herinn kynni að láta til skarar
skríðagegn þeim. Þeir voru stimpl-
aðir „gagnbyltingarsinnar" og yfir-
stjórn hersins hvatti hermenn til
að fylgja fyrirmælum flokksforys-
tunnar. Herinn var sagður tilbúinn
að koma á lögum og reglu. Ljóst
hafði verið að afstaða hersins mundi
ráða úrslitum í valdabaráttunni.
Gegn ijórmenningaklíku
Upphaflega var hinn raunveru-
legi sigurvegari, harðlínumaðurinn
Deng Xiaoping, hófsamur leiðtogi,
en aðstæður hafa breytzt í valdatíð
hans. Hann var leiðtogi umbóta-
sinna, sem skáru upp herör gegn
harðlínumönnum undir forystu Chi-
ang Ching, ekkju Maos, og „fíór-
mennir.gák!íku“ nennar eftir dauða
Maos. Herinn studdi umbótasinna
og tveggja ára harðvítugri valda-
baráttu lauk með sigri Dengs og
mér réttar ótal litlar stílabækur og pennar
og ég beðinn að skrifa nafnið mitt og eitt-
hvað sem mér dytti í hug. Þannig stóð ég
fastur í óratíma þar til velviljaður læknir
kom að og sagði að ég hlyti að vera orðinn
ansi þreyttur og bauð mér inn í eitt sjúkra-
skýlið og bauð mér hressingu. Mér hafði
skilist á stúdentunum að þeir ætluðu að
hafast þama við þar til yfirvöld gengju að
kröfum þeirra — sem voru í fyrsta lagi að
fá viðurkenningu á að mótmælin væru frið-
samleg og sprottin af föðurlandsást og vilja
til að gera gagn, og í öðru lagi að hafnar
yrðu alvöru viðræður milli stúdenta og yfir-
valda um hvemig mætti auka lýðræði og
efla menntir. Þess vegna spurði ég lækninn
hvort hann teldi ekki að vegna hinna slæmu
aðstæðna sem stúdentar þama byggju við
neyddust þeir fyrr eða síðar til að fara á
brott. Hann sagði mér að margir stúdentar
tryðu því að yfirlýsingar Rauða krossins um
að á hverri stundu gæti brotist út farsótt
væm aðeins áróður kominn frá yfirvöldum
til að reyna að hræða þá í burtu. Hins veg-
ar sagði hann að hvort sem þessi hætta
væri fyrir hendi eða ekki þá væri það víst
að aðstæðumar þarna færu illa bæði með
líkama og sál stúdenta. Hann óttaðist þá
staðreynd að nú þegar torgið væri orðið
tákn fyrir lýðræðisbaráttu þá yrðu stúdent-
ar tregir að yfirgefa það án þess að fá nokkr-
um af kröfum sínum framgengt, jafnvel þó
heilsa þeirra lægi við.
Ef til vill verður það því svo að þreyta
og heilsuspillandi aðstæður ekki síður en
herinn muni gera stúdentum erfitt fyrir.
Að koma of seint
Maður hefur ekki getað annað en hrifist
af stúdentunum — þeir virðast ekki gera
neitt rangt. Þær lýðræðislegu kröfur sem
þeir leggja mesta áherslu á — raunvemlegt
tjáningarfrelsi — virðast sjálfsögð réttindi,
t.d. svo að veita megi yfirvöldum nægilegt
aðhald. Og aðgerðir þeirra eru friðsamlegar
og oft ganga þeir á milli verkamanna og
lögreglunnar eða hersins. Ég man t.d. í
göngunni 4. maí að ég klifraði ásamt nokkr-
um öðram upp á húsþak beint á móti Zhong
Nan Hai — aðsetri leiðtoganna — til að
geta fylgst betur með þegar göngumenn
reyndu að þrýsta sér í gengum áttfaldan
vegg lögreglumanna: þessi húsþök em frek-
ar veikbyggð og allt í einu hlupu eigendur
ásamt lögreglumönnum upp með kylfur og
kústa í höndum og skipuðu öllum að fara
niður; á tímabili leit út fyrir áflog en nokkr-
ir stúdentar vom þarna einnig og gátu stillt
til friðar og samið um að fólk fengi að
standa a þakinu ef það væri alveg kyrrt og
ekki með læti.
En ekki getur maður sagt það sama um
yfirvöld og stúdentana. Ein' meginástæðan
fyrir því hversu langt mótmælin hafa geng-
ið virðist einmitt vera óeining leiðtoganna
um hvemig eigi að taka á málum. Þegar
forsætisráðherrann Li Peng talar opinber-
lega um ástandið þá virkar hann kaldur og
einstrengingslegur og þegar hann beinir til-
mælum sínum til stúdenta að hætta mót-
mælunum þá er einhver frekjulegur tónn í
röddinni sem ég held að engum líki. Aðalrit-
ari, Zhao Ziyang, er hins vegar mildari.
Síðast þegar hann talaði til stúdentanna fór
hann til þeirra út á torg og sagt er að hann
hafi haft tár í augum þegar hann sagði: „Ég
kom of seint, við eigum skilið gagnrýni
ykkar.“ En á sama tíma og þetta hefur leitt
til þess að gagnrýni stúdenta hefur orðið æ
vægðarlausari í garð Li Peng en hliðhollari
Zhao Ziyang þá veldur sú staðreynd að
ekkert hefur heyrst frá Zhao í fjölmiðlum
í langan tíma vangaveltum um að Li Peng
og fylgismönnum hans hafi tekist að svipta
Zhao völdum.
En ef til vill aðeins um stundarsakir. Mér
finnst af þeim samtölum sem ég hef átt
bæði við kínverska stúdenta og erlenda
námsmenn að jafnvel þó mótmælin núna
myndu kólna niður án mikils sýnilegs árang-
urs þá muni þau alltaf skila stúdentum og
öllum sem hafa fylgst með aukinni reynslu
og auknum skilningi á því hvað lýðræði er,
og það myndi þá koma sér vel þegar barátt-
an hæfist að nýju — hvort sem það yrði
eftir nokkrar vikur eða nokkra mánuði.
Mannhafið
„Sumir sváfu í
hrúgum inni í tjöld-
um, sumir héldu
ræður eða sungu
eðavommeðaðrar
uppákomur, og
sumir fóm útfyrir í
fjölmennar göngur
um miðborgina og
hrópuðuámeira
lýðræði...“
Kína er traust í sessi,“ sagði hann
og hyllti Deng, sem hann kallaði
„fánabera umbóta okkar“. Zhao
Ziyang, leiðtogi kommúnistaflokks-
ins og foringi umbótasinna, virtist
hafa orðið undir í hörðustu valda-
baráttu nni, sem geisað hefur í
Kína síðan Mao Tse-tung formaður
lézt 1976.
Sólarhring síðar benti dulbúin
árás á Zhao til þess að hann yrði
opinberlega fordæmdur — ef til vill
fyrir „flokksfjandsamlega starf-
semi.“ Slíkar ásakanir af hálfu
flokksins munu áreiðanlega leiða
til hreinsunar hans og bandamanna
hans og ef til vill hefndaraðgerða,
en fréttir um að hann hefði verið
hnepptur í stofuvarðhald fengust
ekki staðfestar.
Arásina gerði 84 ára gamall
harðlínumaður, Chen Yun, sem
sagði á fundi með flokksmönnum:
„Við verðum að afhjúpa leynilegt
samsæri örfárra manna. Við verð-
Aðalþátttakendumir í
valdabaráttunni:
Zhao Ziyang, leiðtogi
umbótasinna (efst til
vintri), Li Peng, and-
stæðingur Zhaos og
einn helzti leiðtogi
harðlínumanna (efst
til hægri), og Deng
Xiaoping, valdamesti
maður Kína, harðlínu-
maðurinn sem var
upphaflega umbóta-
margt er líkt með því sem þá gerð-
ist og nú á sér stað.
Deng, sem er 84 ára, hafði verið
framkvæmdastjóri flokksins en fall-
ið í ónáð í menningarbyltingunni.
Hann bjargaði þjóðinni úr því öng-
þveiti, sem byltingin olli, og er höf-
undur þeirrar umbótastefnu, sem
hefur verið fylgt í kínverskum efna-
hagsmálum. Síðustu atburðir hefðu
ekki gerzt, ef hann hefði ekki kom-
ið á þessum breytingum, en pólití-
skar umbætur hafa setið á hakan-
um.
Deng hefur dregið úr áhrifum
heraflans. Mörgum gömlum leið-
togum hefur verið vikið til hliðar
en hann ræður enn öllu, þótt eini
titill hans hafi verið formaður her-
málanefndar flokksins í rúmt ár.
Mótmælin gegn stjórn hans hófust
í síðasta mánuði eftir fráfall Hu
Yaobang, sem beið ósigur fyrir
SJÁ NÆSTU OPNU
VttLDIN