Morgunblaðið - 25.06.1989, Blaðsíða 11

SÁLARFRÆÐI
/Eru Islendingar
dómgreindar-
lausirf
Margan
hefurdulið
drepið
Gamall arfur frá fortíðinni er
að vara menn við ofinetnaði.
Grikkir hinir fornu áttu orðið
sofrosyne, sem Iíklega er best
þýtt með hinu gamla íslenska
orðin mundangshóf. Þeir áttu
einnig tvö orð yfir ofinetnað,
hybris og até. Var það síðar-
nefiida hið alvarlegra stig of-
metnaðar, eins konar dóm-
greindarblinda og þá var voð-
inn vís ef menn voru slegnir
henni. í því tilviki á vel við
gamall íslensku málsháttur:
Margan hefur dulið drepið.
Merkir þá dul ofmetnaður á
háu stigi.
að leikur ekki á tveimur
tungum að hóf er best í
hveijum hlut. Gildir það senni-
lega um flest, ef ekki allt. Þó
að menn séu kappsamir og
metnaðarfullir
verða þeir
ávallt að gæta
þess að reisa
sér ekki hurð-
arás um öxl.
Enda er reynsl-
an jafnan sú að
sígandi lukka
er best, sú far-
sæld sem kemur hægt og bítandi
sem ávöxtur yfirvegaðra og
síendurskoðaðra athafna. Vandi
Qölmargra íslendinga, vandi
sumra atvinnufyrirtækja og
þjónustugreina — raunar vandi
þjóðfélagsins í heild — hefur að
nokkru leyti verið sá að menn
hafa ekki sést fyrir í kappi sínu,
ofmetnaði eða dul, svo að dóm-
greindin hefur verið slegin
blindu. Afleiðingarnar eru kunn-
ari en frá þurfi að segja. Margt
hefði farið betur, ef hægar hefði
verið farið í sakirnar.
Málshættir, orðtök, lykilhug-
tök endurspegla reynslu þjóð-
anna. Þau fela í sér aldagamlan
skilning á mannlífi og mann-
legri hegðun. Þau eru hin sígilda
sálarfræði hverrar þjóðar. Þau
hafa reynst best til farsældar.
Og þau eru mikilvægur hluti
þjóðmenningar. Þess vegna er
það í raun ómenning að snúa
baki við þeirri arfleifð sem ald-
imar hafa geymt okkur sem
veganesti til halds og trausts
og viss blekking fólgin í þvi að
halda að við gemm það í þágu
menningar. Enda þótt nútíð
bjóði heim öðmm vandamálum
en fortíð og aðstæður séu á
marga lund aðrar en fyrr, þýðir
það ekki að allt gamalt sé úrelt
og einskis nýtar kerlingabækur.
Eftir situr ávallt sá kjarni sem
hver og einn þarf að hafa í mal
sínum.
En vissulega er oft vandsiglt
milli skers og bám og aðgæslu
þörf, svo að hvorki leiði til aftur-
halds né hvatvísi. Það er mjótt
mundangshófið. Klykki ég þá
út þennan pistil með einum
málshættinum enn. En hví
skyldum við ekki minnast þess
og festa okkur vel í huga að
íslensk tunga á mikinn fjölda
spaklegra heilræða, sem gagn-
legt er að styðjast við þegar
hætta er á að úrskeiðis gangi?
eftir Sigurjón
Björnsson
MORGUNBLAÐIÐ
MANNLIFSSTRAUMAR
M)
SUNNUDAGUR 25. JUNI 1989
C 11
VÍSIHDI/Hvemig nýta plöntumar sólarljósibf
„Ljós er alls upphaf*
eftir dr. Sverri
Ólofsson
Ljóstillífun gegnir gmndvallar-
hlutverki fyrir alla lífsstarfsemi
jarðarinnar. Plöntur og einstakir
gerlar geta nýtt orku sólarljóssins
til þess að breyta koltvísýringi og
vatni í margskon-
ar fjölsykrar, sem
plöntumar og dýr
sem á þeim lifa
nýta sér til nær-
ingar. Auk þess
endurnýjar ljós-
tillífun súrefni
andrúmsloftsins,
sem er lífsnauð-
synlegt fyrir allar æðri lífvemr.
Ljóstillífun er margbrotinn efna-
ferill sem um margra ára skeið
hefur verið þokkalega vel skilin.
Það er þó ekki fyrr en á allra síðustu
áram að menn hafa öðlast ná-
kvæma þekkingu á smáatriðum
þeirra efna- og rafeindaferla sem
„grípa“ orku ljóssins, flytja hana
og binda sem efnaorku. Þessar
framfarir hafa fýrst og fremst átt
sér stað vegna framlags kristalla-
fræðinga sem hafa notað röntgen-
geisla til greiningar á stómm sam-
eindakeðjum sem gegna mikilvægu
hlutverki í ljóstillífunarferli gerla
af gerðinni Rhodopseudomonads.
Meginefni ljóstillífunar er blað-
grænan, efnið sem gefur plöntun-
um, trjánum og grasinu þann lit
sem gerir „vellina græna“.
Blaðgrænusameindunum er
komið fyrir í hnöppum sem
hafa að geyma 50—300 sam-
eindir. Hnapparnir era stað-
settir í frumuveggjum
plantnanna. í lqama hvers
hnapps er „hvarfmiðstöðin“
en það er þar sem framferlar
ljóstillífunarinnar eiga sér
stað.
Flutningur rafeinda á milli
sameinda hvarfmiðstöðvar-
innar er framferillinn sem
ljóstillífunin byggist á. Raf-
eindagjafar sjá um að útvega
rafeindir, en rafeindanemar
taka við þeim. Til þess að
rafeindafiutningurinn geti
átt sér stað er nauðsynlegt
að rafeindaþeginn hafi sterk-
ari tilhneygingu til að binda
rafeind en rafeindagjafinn. Það er
hlutverk blaðgrænunnar að skapa
þær aðstæður sem gera rafeinda-
flutning mögulegan.
Hvarfmiðstöðin er felld inn í vef
eggjahvítuefna, en sá hluti hennar
sem rafeindimar ferðast eftir sam-
anstendur af minni sameindum
(tengihópum) þar með talin blað-
grænusameindin. Ljóstillífunin
hefst með því að ljós, sem ytri blað-
grænusameindimar hafa safnað
saman, fellur á þann enda hvarf-
„Ljóstær er þeirra lífsuppstretta."
miðstöðvarinnar sem liggur næst
innra ytra borði frumuveggsins. Þar
era fyrir sérhæfðar blaðgrænusam-
eindir, en ljósið örvar rafeindir
þeirra, sem losna og ferðast til
nærliggjandi sameinda. Rafeindim-
ar ferðast nú frá einni sameind til
annarrar, þar til þær ná þeim enda
hvarfmiðstöðvarinnar sem liggur
að ytra borði framuveggsins.
Rafeindaflutningur sem þessi
greinir að hleðslur, þar sem upp-
hafssvæði rafeindarinnar er nú já-
kvætt hlaðið (skortur á rafeind) en
hún gefur áfangastað sínum nei-
kvæða hleðslu. Þessi staða felur í
sér orku, einmitt þá orku sem mundi
losna úr læðingi ef hleðslurnar
væru sameinaðar að nýju. Seinna
er orkan tekin og geymd í sér-
stakri sameind sem nefnist ATP,
en eftir það er hún nýtileg tii
margvíslegra efnahvarfa, sem eiga
sér stað innan framunnar.
Mikilvægt er að rafeindaflutn-
ingurinn gangi hratt fyrir sig svo
að „örvunarorka" viðriðinna sam-
einda tapist ekki sem hiti eða önnur
ónýtileg orka. Ferð rafeindanna frá
sérhæfðu blaðgrænusameindinni til
næstliggjandi sameinadar, s.k.
„pheophytins", tekur ekki nema
nokkra biljónstu (milljón milljónstu)
hluta úr sekúndu! Þaðan flyst raf-
eindin til einnar kítín sameindar á
minni tíma en einum milljónsta úr
sekúndu og síðan til annarrar kítín
sameindar á rétt innan við einum
þúsundasta úr sekúndu.
Það sem er sérstaklega áhuga-
vert við kjarna hvarfmiðstöðvarinn-
ar er samhverf lögun hans þar sem
tveir sameindaangar ganga út frá
sérhæfðu blágrænusameindinni.
Þrátt fyrir þessa tvíhverfu anga
virðast rafeindirnar, sem losna frá
sérhæfðu blágrænusameindinni,
ætíð ferðast eftir einungis öðram
anganum. Enn sem komið er veit
enginn skýringu áþessu fyrirbæri.
Ljóstillífun er vissulega aðdáun-
arverður efnaferill. Það að hann er
jafn vel skilinn og raun ber vitni
verður að teljast einn merkilegasti
árangur nútíma vísinda. Mörg skref
era ótekin en þau munu enn auka
innsýn okkar í heim lífsins og þeirra
ferla sem leiddu til upphafs þess.
TXKNl/Taka tölvur viö
heimilisverkunum f
Rafeindastýrt
heimili
framtiðarinnar
Til að fyrirbyggja misskilning
ber að taka fram að hið fagra
framtíðarfyrirheit fyrirsagnar-
innar á við um dauða hluti fram-
tíðarheimilisins, svo sem raf-
búnað ailan, en ekki um dauðleg-
ar mannverur þess. Enn mun
langt i land að sá hluti muni raf-
eindastýrður. En kannski mætti
segja um þann þátt þar sem
mennirnir eiga í hlut: Verið er
að vinna að málinu.
Sannur miðheili hvers fyrirmynd-
arheimilis framtíðarinnar verð-
ur tölva sem man það sem við hin
reynum að gleyma, og gerir það
án miskunnar sem við hin reynum
að komast hjá.
Ekki er langt í að
öll raftæki eins
heimilis megi
tengja henni til að
hún geti séð um
kveikingu og rof
tækjanna sam-
kvæmt ósk sem er
slegin inn á klukku
tölvunnar. Hún slekkur og kveikir
ljós og setur kaffivélina af stað
fyrir okkur á morgnana. Tölvan er
vitaskuld símtengd, og allri forritun
um hússtjórnina má breyta símleið-
is ef heimilismenn era á ferðalög-
um.
Tölvan getur og orðið liður í
orkusparnaði heimilisins. En það
er mál sem hlýtur að fara að verða
æ ofar á baugi næstu áratugina. í
því felst m.a. að tengja ýmis tæki,
svo sem þvottavél, uppþvottavélar
Annar mikilvægur málaflokkur
sem tölvan sér um er öryggismál,
þ.e. sjálfvirk brunaviðvöran og
þjófavörn og ekki síst e.k. varðstaða
við útidyr heimilisins. En rafeinda-
fyrirtæki sem era að þróa kerfið
eru einmitt að reyna að höfða til
öryggisleysis manna á þessum
síðustu og verstu tímum „eiturlyfja,
þjófa, ræningja og illvirkja". Orygg-
isleysið er öraggasta leiðin inn að
veski manna. Þannig myndi tölvan
taka upp mannaferðir um útidyr
hússins og sýna þær einnig ef ósk-
að er á einum af allnokkrum sjón-
varpsskjám framtíðarheimilisins.
Þessi tækni er ekki meiri framtíð-
arsýn en svo, að stóra erlendu raf-
eindafyrirtækin era nú um það bil
að markaðssetja fyrstu kerfin. Vita-
skuld er ekki aðeins um að ræða
tölvu, heldur flókið net rafeinda-
nema, hitanema, leiðslna o.fl. Verð-
ið er hærra en svo fyrst um sinn
að innkaupin borgi sig fyrir venju-
legt heimili, nema mannafli og laun
sparist. Eins og venjulega á hér við
hin gullvæga regla þegar ný tækni
ryður sér til rúms á markaðnum.
Hún er sú að ijúka ekki alltof fljótt
til og kaupa hlutina, heldur bíða
eftir þrennu: að verðið lækki, að
útbúnaðurinn verði starfhæfari, og
að hann verði staðlaður.
eftir Egil
Egilsson
- 15.675 1
VERÐ - 22.320 I
- 25.390 |
Gunnar Ásgeirsson hf.
Suðurtandsbraut 16,108 Reykjavík - Sími 91-680 780
eða vatnshitun aðeins við á nótt-
unni, sé hagkvæmara að nota af-
gangsrafmagn á þeim tímum. Ann-
ar liður orkusparnaðar heimilisins
er sá að stýra hitastigi hvers her-
bergis nákvæmlega, og ekki aðeins
að halda þar stöðugu hitastigi, held-
ur breytilegu samkvæmt ósk, t.d.
að lækka það yfir nóttina.
Kannt þú nýja símanúmerid?

Steindór Senditaíiar

/3/67
i