Morgunblaðið - 19.07.1989, Qupperneq 34

' MORGUKBLAÐIÐ MÍDVlkUbAGUR 19. JÚLÍ 1ÍÍ89
Olafur M. Olafsson #
menntaskólakennarí
kennslu í völundarhúsi þýzkrar
málfræði.
Ólafur sinnti margs konar fræði-
og vísindastörfum með kennslu
sinni, en ég sleppi að geta þeirra
hér sérstaklega, þar sem veit, að
um þau verður fjallað í öðrum minn-
ingarorðum um hinn látna vin. Þeg-
ar Bragi bróðir Ólafs veitti Iðnaðar-
málastofnun íslands forstöðu á
fyrstu árum hennar 1953-1955, var
ritinu Iðnaðarmájum hleypt af
stokkunum. Tók Ólafur þá að sér
að búa greinar undir prentun og
lesa prófarkir. Í sumum greinum,
sem þar birtust, var m.a. oft talað
um standard og standardisera, enda
í samræmi við talmál þess tíma.
Ólafí fannst að vonum þetta ótækt
orðalag, enda var hann alla tíð
smekkmaður á íslenzkt mál, svo
sem ritverk hans bera glöggt vitni
um. Það var þá, sem honum duttu
í hug orðin staðla fyrir standardis-
era, staðall fyrir standard og stöðl-
un fyrir standardiseringu. Minnist
ég þess vel, þegar hann bar þessi
orð undir mig, áður en hann lét þau
koma fram í Iðnaðarmálum. Við
smíð þessara orða hafði Ólafur í
huga so. að aðla og no. aðall og
öðlun. Þá var honum einnig ljóst,
að hér gæti stuðlað að því, að menn
tækju að nota þessi nýju orð hans,
að þau hæfust á sama hljóðasam-
bandi, þ.e. st-, og útlendu orðin.
Mér leizt mjög vel á þessi orð og
svo var um fleiri, enda hefur svo
farið, að þau hafa festst í sessi og
þegar nær útrýmt hinum dansk-
ættuðu orðum úr málinu.
Sama ár og Ólafur gerðist
menntaskólakennari eða 6. janúar
1951 kvæntist hann mikilli ágætis-
konu, Önnu Hansen, píanókennara.
Eignuðust þau tvö böm, Guðrúnu
Bimu, sem gift er Kristni H. Grét-
arssyni, og Olaf Magnús, sem dvelst
enn í foreldrahúsum. Dótturbömin
era tvö. Þau Anna og Ólafur áttu
heima á nokkram stöðum í
Reykjavík, en lengst í Grandarlandi
8. Þau vora höfðingjar heim að
sækja og samvalin í því að láta
gestum sínum líða vel. Eram við
margir vinir þeirra, sem átt hafa
með þeim ófáar ánægjustundir á
liðnum áram.
Að sjálfsögðu er margs að minn-
ast við lát gengins vinar, en þær
minningar era vitaskuld flestar svo
persónulegar, að þær eiga ekkert
erindi út á torg. Þær geymast ein-
ungis í þakklátum huga á skilnaðar-
stundu. Á eitt verð ég þó að minn-
ast að leiðarlokum. Leiðir okkar
Ólafs lágu saman á hveiju vori um
rúmlega tuttugu ára skeið við stúd-
entspróf í íslenzku frá skóla hans,
þar sem ég var prófdómari á vegum
Menntamálaráðuneytisins. Þá
kynntist ég fyrst þeim fræðara og
skólamanni, sem í Ólafi bjó. Og það
get ég fullyrt, að Ólafur var bæði
sanngjam og réttlátur í dómum
sínum og reyndi alltaf í munnlegum
prófum að laða fram þá þekkingu,
sem búast mátti við, að stúdents-
efnið byggi yfir. Þetta vil ég ekki
láta liggja í þagnargildi, þegar ég
mæli eftir hann látinn. Sjálfur lærði
ég mjög margt af þessari samvinnu
við Ólaf, sem og við aðra samkenn-
ara hans. Ég veit, að margur getur
vottað þetta hið sama með mér.
Vissulega er eftirsjá í hveijum
þeim samferðamanni, sem heltist
úr lestinni að “líkstaða tjaldstað“.
En hér koma upp í huga mér þau
orð, sem mætur maður sagði fyrir
mörgum áratugum í viðtali á sex-
tugsafmæli sínu, að úr þessu væri
allra veðra von. Sá maður varð all-
ur stuttu síðar. En hinn látni vinur
okkar, sem við kveðjum nú, hné þó
ekki í gras fyrr en 73 ára að aldri
og það án þess að þurfa að þreyta
nokkra glímu við Elli kerlingu.
Þetta hljóta bæði aðstandendur og
vinir að þakka, þó að leiðir hafi
skilið snöggt og óvænt og okkur
þyki hér hafa orðið skarð fyrir
skildi, sem verði vandfyllt. Hins
vegar lifir í hugum allra þeirra, sem
kynntust Ólafí M. Ólafssyni náið,
minning um góðan dreng og vamm-
lausan, og það er ómetanleg hugg-
un á skilnaðarstundu.
Að endingu sendi ég Önnu og
börnum hennar tveimur og öllu
öðra skylduliði samúðarkveðjur
mínar og fjölskyldu minnar.
Jón Aðalsteinn Jónsson
Eigi má sköpum renna, og enginn
veit sitt endadægur. — Þessir al-
kunnu orðskviðir komu mér ósjálf-
rátt í hug, er ég spurði þau sorgar-
tíðindi að morgni sunnudags 9. júlí
síðastliðins, að gamall vinur minn
og samstarfsmaður um áratuga-
skeið, Ólafur M. Ólafsson, hefði
tæpum tveimur dögum fyrr orðið
bráðkvaddur í háskólabænurri
Giessen suður í Þýzkalandi. Glaður
og reifur hafði hann haldið að heim-
an sunnudag 2. júlí ásamt Önnu,
konu sinni, í stutta heimsókn til
góðs vinar, prófessors við háskól-
ann í Giessen, sem skólinn hugðist
heiðra á sextugsafmæli. Síðasta
dag sömu viku er hann fluttur heim
til ættjarðarinnar liðið lík. Svo
skammt getur verið milli lífs og
dauða.
Við Ólafur kynntumst fyrst að
nokkra þegar á unglingsárum, er
við vorum samtíða í Verzlunarskóla
Íslands. Eftir brottfararpróf þaðan
hélt hann utan til framhaldsnáms
í Þýzkalandi, og rofnaði þá sam-
band okkar um sinn, en tókst þeim
mun betur að nýju, er við fóram
að lesa saman til stúdentsprófs í
Menntaskólanum í Reykjavík. Mátti
þá heita, að ég væri nær daglegur
gestur á ágætu heimili foreldra
hans að Flókagötu 18, þeirra Þrúð-
ar Jónsdóttur og Ólafs kaupmanns
Magnússonar. Eftir það lá leið okk-
ar saman í Háskóla íslands að
leggja stund á íslenzk fræði, og í
samfleytt 35 ár voram við samkenn-
arar í Menntaskólanum í Reykjavík,
frá 1951, er Ólafur bættist í kenn-
aralið skólans, allt til 1986, er hann
hvarf frá kennslu fyrir aldurs sakir.
Á ævilangri vegferð okkar kynn-
umst við mennimir hvers konar
fólki, ekki sízt við kennarar, sem
tökum hvert haust við hópum nýrra
nemenda. Það mun og vera haft
fyrir satt, að engir tveir menn séu
með öllu eins né hafi verið frá upp-
hafi mannkyns, hvorki að útliti né
innri gerð. Hefur því löngum oltið
á ýmsu um dóma okkar um náung-
ann og þeir oft reynzt ærið misjafn-
ir, enda ýmsu háðir og iðulega
kveðnir upp í fljótræði og af van-
þekkingu. Þeir samferðamenn mínir
era ekki margir, sem ég hef þekkt
eins vel, — enn síður betur, — en
Ólaf M. Ólafsson eftir nær ævilöng
viðskipti okkar í námi og starfi.
Er þar skemmst af að segja, að
heiðarlegri og hreinskiptnari manni
en honum hef ég ekki enn átt þess
kost að kynnast. Þessum eiginleik-
um hans fylgdi, sem eðlilegt er,
einstök nákvæmni og samvizkusemi
í stóru sem smáu. Að bregðast í
því, sem honum var til trúað, — það
•var „kunnátta“, sem hann bar aldr-
ei við að tileinka sér. Svo traustur
maður og kröfuharður við sjálfan
sig hlýtur að ætlast til svipaðra
mannkosta af öðram og leyfist það.
Honum var og af langri reynslu
fullkomlega Ijóst, að hæfilegt að-
hald og, með leyfi að segja, agi og
regla er óhjákvæmileg nauðsyn í
hverri kennslustund, ef nokkur
árangur á að verða. Slakur agi,
léleg kennsla, lítið nám, allt leiddi
þetta hvað af öðra að hans dómi.
Ungur varð hann snortinn af há-
menningu Þjóðverja, aga þeirra,
reglu og iðjusemi, og bar þess merki
æ síðan, enda í samræmi við eðli
hans. Slíkt er okkur íslendingum
því miður oft framandi um of og
veldur jafnvel misskilningí á stund-
um.
Ólafur var umfram allt mikiil
málfræðingur og af greinum mál-
fræðinnar einna hugfangnastur af
hljóðfræði og íslenzkri málsögu allt
frá forneskju til nútímans. Naut
hann sín hið bezta við að fræða
nemendur í þessum greinum, sem
era vissulega ekki síður menntandi,
þegar vel er á haldið, en ýmislegt
það, sem kann að þykja eitthvað
auðveldara að grauta í og þess
vegna vinsælla. I bókmenntum aft-
ui á móti var hann, að kalla mátti,
nær eindreginn fornmenntamaður.
Einkum heillaðist hann af hinum
stórbrotnustu Eddukvæðanna, en
einnig af dróttkvæðum kveðskap.
Sökkti hann sér niður í könnun
þessara fornu texta og leitaðist við
að skýra sem rækilegast ýmis vafa-
atriði. Má þrotlaust um það deila,
hversu vel tekst til í slíkum fræð-
um, en ekki veit ég betur en sumar
skýringar hans að minnsta kosti
þyki hafa leyst svo vel gátuna, að
ekki verði um þokað.
Það lætur að líkum, að maður
sem Ólafur M. Ólafsson þoldi illa
hirðuleysislega meðferð íslenskrar
tungu. Hann var alla tíð staðfastur
málhreinsunarmaður og málvönd-
unar og vildi, að orð væri „á Is-
landi til um allt, sem er hugsað á
jörðu“, — stuðlaði reyndar að því,
að svo mætti verða.
Ætla mætti, að slíkur alvöramað-
ur sem Ólafur heitinn hafí verið
nokkurs konar innhverfur einfari,
sem lítt kynni að blanda geði við
aðra menn. Slíku fór víðsfíarri.
Sjaldan bar svo saman fundum
okkar, að hann hefði ekki einhver
spaugsyrði á vöram eða græsku-
lausar gamansögur. Já, — glaðr ok
reifr skyli gumna hverr, unz sinn
bíðr bana. Þessa heilbrigðu kenn-
ingu hinna fomu Hávamála hafði
Olafur jafnan að leiðarljósi. Allt víl
og vol var honum fíarri skapi, enda
þótt stundum gæfi á bátinn í lífí
hans sem flestra annarra.
Og nú, þegar hann er allur, minn-
ist ég löngu liðins atburðar. Við
sátum saman nokkrir félagar,
ræddum lífíð og tilveruna og reynd-
um að vera dálítið heimspekilegir.
Barst þá talið meðal annars að hin-
um miklu endalokum allra lifenda,
dauðanum. Vitnaði Ólafur þá í fleyg
orð stórskáldsins Friedrichs von
Schillers: „Der Tod ist nichts, aber
das Sterben ist eine schándliche
Erfindung." Leyndi sér ekki, að
hann gerði þessi orð skáldsins að
sínum. Er það nú harmabót, að
honum skuli hafa veitzt sú mikla
blessun að mega kveðja lífið án
kvilla og kvala langrar ellihrömun-
ar.
í góðum hópi á gleðistund hafði
hann nýlokið afmælisræðu til
tryggðavinar, en síðan gengið til
sætis síns við veizluborð, er kallið
kom. Ef þetta er ekki að deyja með
þeirri reisn, sem hann sjálfur vænti
sér, kann ég því ekki nafn að gefa.
Jón S. Guðmundsson
Við frétt um hið sviplega fráfall
Ólafs M. Ólafssonar er mér þrennt
efst í huga. í fyrsta lagi upphafsorð
hermannasöngs, sem við báðir
þekktum:
Eitt sinn átti ég bróður,
honum betri enginn fannst.
(Ludwig Uhland)
Um ætt Ólafs og feril munu
fíalla mér hæfari menn. Þeir munu
líka vitna um góðan dreng, sem
sameinaði Ijúfmennsku sinni einurð.
Er ég þá ekki að bera í bakkafullan
lækinn?
Hann hafði ríka kímnigáfu, en
honum var dauðans alvara að beita
göfugu máli. Hann gerði miklar
kröfur til nemenda sinna í þeim
efnum, varð vinsæll hjá sumum en
ekki öðrum, eins og gengur og ger-
ist. Ég þekki flugfreyju, sem á
sínum tíma andaði léttar, þegar hún
komst í bekk, þar sem „ÓMÓ“
kenndi ekki. En harður skóli hans
varð mörgum til blessunar síðar
meir.
Ólafur var ákveðinn andstæðing-
ur þess að minnka námskröfur sam-
fara fjölgun stúdenta og hafði lítið
álit á málsóðum, sama hver átti
hlut í. Þegar óþarflega athafnasam-
ur áhrifamaður var valdur að slysi
í þróun íslenzkunnar, þvarr gengi
hans hjá Ólafi. Hann líkti því við,
að rektor Menntaskólans hefði fyr-
irskipað einfaldari beygingu nafn-
orða, til dæmis: hér er kú, um kú,
frá_ kú, til kúar!
í öðru lagi minnist ég ungs
skálds, sem orti um dauðann á dán-
arbeði. Nafn skáldsins þekkja fáir
hér á landi, en margir geta tekið
undir látlausu orðin:
Við dauðann er ég ekki hræddur.
dauðinn er ekki vondur,
en kvölinni við að deyja kvíði ég.
(Jiri Wolker 1900-24)
Dauðinn var Ólafi ekki vondur.
Hann kom ekki að honum eins og
grimmur morðingi úr launsátri.
Fremur gætum við sakað manninn
með ljáinn um að hafa framið
líknardráp. Við eram öll í samfylgd
með Ólafí að hinu mikla hliði, og
flest myndum við kjósa okkur sams
konar örlög á þröskuldinum milli
heima, ef við fengjum að ráða
nokkra um það.
Hitt er annað mál, að Ólafur átti
ólokið merku starfí á sviði fræða
sinna. Verður sá skaði seint bætt-
ur. Þar komu að sök ekki aðeins
áreynsla samvizkusams kennara,
heldur vorum við helst til mörg, sem
níddumst á honum til að njóta hins
frábæra málsmekks hans. Eftir að
hann hætti kennslu fyrir aldurs
sakir, tóku leiðréttingar á opin-
beram skjölum dijúgan skerf af
starfsorku sem hefði betur verið
varið í þágu fræðanna.
En hvorki hin virta stofnun, sem
þurfti á leiðréttingum hans að
halda, né við hin, missum jafn mik-
ils og fíölskylda hans. Vafalaust á
hin Ijúfa eiginkona hans, Anna
Hanseri, tónlistarkennari, um sárast
að binda, en hún hefur af alúð og
eljusemi skapað Ólafi glæsilegt
heimili og góða starfsaðstöðu.
Reyndar voru þau bæði hvort ann-
ars stoð í þeim efnum sem öðram.
Þar með nálgumst við þriðja atrið-
ið, sem vert er að huga að.
Að síðustu vil ég nefna sköpunar-
sögu Biblíunnar, þar sem segir, að
Guð hafí skapað Evu úr rifí Ad-
ams. Líklega metur kvennaguð-
fræði söguna sem tilraun kariasam-
félags að gera lítið úr konum.
Ég hef aðra skýringu. Ég álít,
að söguna hafi samið maður, sem
hafi unnað konu sinni mjög. Þegar
hann missti hana, líkti hann sorg
sinni við flakandi síðusár, eins og
heilt rifbein hefði verið höggvið úr
bijósti hans.
Hér er fkki að ræða þátt úr
reynsluheinti karlmanna einna. Við
verðum fyrir þessu áfalli, alveg
sama, hvort við geramst ekklar eða
ekkjur. Beztu hjónaböndin enda
verst. Það er erfitt að bera trega
eftir lát maka, sem okkur hefur
verið allt, var ævilangur hlutur af
okkur sjálfum. Það er hliðstætt
því, að við greiðum hærra verð fyr-
ir meiri gæði vörannar. En um síðir
sættum við okkur við það og innum
þakklát og glöð af hendi afborgan-
ir fyrir liðna lífshamingju okkar,
sem við með engu móti hefðum vilj-
að fara á mis.
Megi Guð gefa þeim þrek að
þola þessa raun.
Kári Valsson
Vinur minn og fyrrum starfs-
félagi, Ólafur Markús Ólafsson, lést
skyndilega í Giessen í Þýskalandi
fyrir skömmu. Hann hafði verið í
góðra vina hópi. Hafði rétt lokið
að halda ræðu einum þeirra til heið-
urs, er hann laut höfði, svona rétt
eins og meðfædd hæverskan bauð
honum, þegar honum var fagnað
að ræðunni lokinni. En þegar svo
fljótt er af skorið, er mikið lagt á
þá, sem eftir eru skildir. Á það
ekki síst við, ef hinn látni hefur
vart kennt sér meins og ekki er
annað að sjá, en að í fullu fíöri sé.
Ólafur var 73 ára er hann lést
en var svo unglegur útlits, að svo
virtist sem hann hefði ekki mörg
ár um sextugt. Hann var glæsi-
menni á velli og bauð af sér sérlega
góðan þokka hvar sem hann fór.
Þótt þetta sé hér nefnt, mun ég
ekki minnast hans fyrst og fremst
fyrir glæsileik hans og ljúfa og sér-
lega aðlaðandi framgöngu eða heill-
andi mælsku. Ég minnist hans
fremur sakir einlægs vinskapar
hans við mig og mitt fólk og ein-
stakrar umhyggju og tryggðar.
Ólafur Markús fæddist 16. júní
árið 1916 í Reykjavík. Hann var
sonur hjónanna Ólafs Magnússon-
ar, kaupmanns og stofnanda Fálk-
ans, og konu hans, Þrúðar Guðrún-
ar Jónsdóttur. Hann útskrifaðist úr
Verslunarskóla íslands árið 1935.
Hugur hans hneigðist til frekara
náms og lauk hann stúdentsprófi
frá Menntaskólanum í Reykjavík
1941. Þá um haustið hóf hann nám
í íslenskum fræðum við Háskóla
íslands og lauk þaðan cand. mag.-
prófi vorið 1946. Af frekara námi
má nefna námsdvöl í Þýskalandi
1955—57, en í rauninni vann hann
ávallt að vísindastörfum, sem segja
má, að feli í sér eilíft nám. Til
dæmis leiddu fræðistörf hans til
þess, að hann kynntist fíölmörgum
þýskum fræðimönnum á germ-
anska sviðinu, og var hann töluvert
þekktur meðal þeirra. Fór hann
marga ferðina til Þýskalands og
einnig til Sviss til formlegra og
óformlegra funda við þá. Var hon-
um m.a. oft boðið fyafmæli ýmissa
þeirra. Nutu þeir auðsjáanlega
þekkingar hans og hæfíleika til að
gæða hana léttleika og lífi þeirrar
frásagnarlistar, sem íslenska þjóðin
hefur varðveitt í fomum bókum
sínum, og Olafur hafði gert sér far
um að kynnast og tileinka sér. Það
var einmitt í einni slíkri ferð sem
hann hélt sína síðustu ræðu.
Árin 1947—49 kenndi Ólafur
nútímahljóðfræði við Háskóla ís-
lands í forföllum dr. Björns Guð-
finnssonar. Kennari við Mennta-
skólann í Reykjavík varð hann árið
1951 og starfaði þartil ársins 1986,
er hann varð sjötugur.
Snemma árs 1951 kvæntist Ólaf-
ur eftirlifandi konu sinni, Önnu
Hansen. Eignuðust þau tvö böm,
Guðrúnu Birnu og Ólaf Magnús.
Guðrún Birna er gift Kristni H.
Grétarssyni, múrarameistara, og
eiga þau tvö böm. Ólafur Magnús
er ókvæntur og barnlaus.
Ólafur var ákaflega mikill heimil-
ismaður og bjó vel að heimili sínu
og fíölskyldu. Var hann sífellt að
auka og efla heimilið og hafði oft
bústaðaskipti í því skyni. Hann var
feikilega gestrisinn maður og var
við brugðið, hve lipur hann var og
tók virkan þátt í heimilisstörfunum,
þegar gesti bar að garði og endra-
nær.
Menntaskólinn í Reykjavík var
okkar samstarfsvettvangur í ríflega
tvo áratugi, en þar voram við sam-
kennarar allt frá því, er hann hóf
störf og þar til ég hætti kennslu
árið 1973 eða í 22 ár. í starfi sínu
var hann ákaflega samviskusamur,
og kom það mér þannig fyrir sjón-
ir, að hann gæti ekki til þess hugs-
að, að störf hans skeikuðu í einu
né neinu. Reglusamur var hann á
allan hátt, og kom það fram bæði
í starfí og í gjörðum öllum. Sam-
starfsár okkar vora sérlega geðfelld
og minnist ég allra áranna með ein-
lægu þakklæti. Raunar hófust
kynni okkar all löngu fyrr og voru
þá þegar orðin nokkur, er fíölskyld-
ur okkar tengdust með giftingu
Haralds, bróður Ólafs, og systur
minnar, Þóra. Af sjáifu leiddi, að
leiðir okkar lágu mikið saman utan
starfsins. En það vora þó fráleitt
einvörðungu mágsemdimar, sem
urðu þess valdandi, að við áttum
saman margs konar félagsleg sam-
skipti og umgengumst mikið fyrr
og síðar. Hin einstaka vinsemd
þeirra hjóna í minn garð náði í raun-
inni langt út yfir öll fíölskyldu-
tengsl. Þegar- eftir að þau Anna
stofnuðu til heimilis, varð ég tíður
gestur hjá þeim og átti þar fíöl-
margar ánægjustundir. Á fyrstu
áram hjúskapar þeirra borðaði ég
hjá þeim með köflum, og höfðum
við með okkur hálfgerðan sam-
yrkjubúskap um tíma. Þá þegar
sýndu þau hjón mér þá miklu vin-
áttu, sem jafnvel átti eftir að auk-
ast með áranum. Má það meðal
annars marka af því, að í um það
bil tvo áratugi naut ég þeirra ein-
stöku velvildar að vera boðinn í
mat til þeirra í hverri viku, ef að-
stæður framast leyfðu.
Engin orð fá í rauninni þakkað
allan þennan vinskap og göfug-
lyndi, þótt ég nú að leiðarlokum
geri til þess veikburða tilraun. Ég
vil þó ekki síður þakka þá óijúfan-
legu tryggð, sem Ólafur sýndi mér
eftir að kraftar mínir tóku að þverra
og veikindi fóru að gera vart við
sig. Þá breyttust vikuleg heimboðin
til þeirra hjóna fyrst í vikulegar
heimsóknir Ólafs til mín og síðar,
er veikindi mín ágerðust og ég varð
að fara á sjúkrahús, má heita að
hann hafi heimsótt mig á hvetjum
degi. Þá er mér einnig ljúft að
þakka sérstaklega tryggð hans og