Morgunblaðið - 16.09.1989, Qupperneq 10

I ■________________________■_________ege; H33M3Tqa8 .3I 51UOAOHAOIJAJ CIIOAJgMUDHOM
10 MORGUNBIAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. SEPTEMBER 1989
MemiigaisKÉi
Norðyitanda
Hlutverk Menningarsjóðs Norðurlanda er að stuðla
að norrænni samvinnu á sviði menningarmála. í
þessum tilgangi veitir sjóðurinn styrki til norrænna
samstarfsverkefna á sviði vísinda, fræðslumála og
almennrar menningarstarfsemi, t.d. myndlistar, bók-
mennta, tónlistar og leiklistar, og til sérstaks norr-
æns samstarfs félagasamtaka.
Styrkir eru einkum veittir til verkefna, sem unnin eru
í eitt skipti fyrir öll á ýmsum sviðum menningarlífs
í víðtækum skilningi og sérstaklega til starfsemi, er
horfir til nýjunga.
Sjóðurinn leggur áherslu á að um sé að ræða
víðtæka norræna þátttöku í verkefnum, sem styrkt
eru. Umsóknir þurfa að öðru jöfnu að varða fleiri
en tvær Norðurlandaþjóðir til að koma til greina.
Styrkir eru að öðru jöfnu ekki veittir til reglubundinn-
ar starfsemi, né til að kosta formlegt samstarf, sem
þegar er komið á laggirnar. Ekki eru styrkir heldur
veittir til námsdvalar eða til kennara- og nemenda-
skipta.
Styrkir til rannsóknarverkefnis er því aðeins veittir,
sé um að ræða samvinnu vísindamanna frá þremur
Norðurlandaþjóðum hið fæsta.
Sé styrkur veittur til norræns fundarhalds, rennur
hann til aðila, sem að skipulagningu fundar stend-
ur, en ekki beint til þátttakenda frá einstökum lönd-
um.
Umsóknir ber að rita á umsóknareyðublöð sjóðsins.
Sjóðsstjórnin heldur fundi fjórum sinnum á ári, venju-
lega um miðbik mánaðanna mars, júní, september
og desember. Skilafrestur umsókna er sem hér seg-
ir: Fyrir marsfund sjóðsstjórnar til 15. janúar, fyrir
júnífund til 15. apríl, fyrir septemberfund til 15. ágúst
og fyrir desemberfund til 15. október.
Umsóknareyðublöð og frekari upplýsingar má fá frá
skrifstofu sjóðsins:
Nordisk kulturfond
Nordisk ministerráds sekretariat,
St. Strandstræde 18, DK-1255 Köbenhavn K,
(sími (33) 11 47 11),
svo og í menntamálaráðuneytinu,
Hverfisgötu 6, 150 Reykjavík (sími 91-609000).
__________________________________________________J
Umsjónarmaöur Gísli Jónsson 504. þáttur
Haukur Eggertsson í Reykja-
vík skrifar mér enn gott bréf,
og er efni fyrri hlutans einkum
að spyija um orðasambandið að
„einhvern þrýtur örendi (er-
indi)“. Upprunaleg merking þess
held ég skýrist best með því að
taka upp eftirfarandi orð úr
Eddu Snorra Sturlusonar (46.
kafli; leturbr. hér):
„Þór lítur á hornið og sýnist
ekki mikið, og er þó heldur
langt. En hann er mjög þyrstur,
tekur að drekka og svelgur all-
stórum og hyggur að eigi skal
þurfa að lúta oftar að sinni í
hornið. En er hann þraut erind-
ið og hann laut úr horninu og
sér hvað leið drykknum, og líst
honum svo sem all-lítill munur
mun vera að nú sé lægra í horn-
inu en áður.“
Að þrjóta erindi (eldra ör-
endi) merkir þarna að geta ekki
lengur andað frá sér, þurfa að
anda að sér og neyðast þar með
til þess að hætta að drekka.
Orðið örendi var skrifað
nokkuð mismunandi fyrrmeir. I
þeirri merkingu, sem hér um
ræðir, er það náttúrlega skylt
lýsingarorðinu örendur = dauð-
ur. Ég held að ör sé þarna neit-
unarforskeyti og örendur því í
raun sama sem andlaus, hættur
að anda.
Próf. Alexander Jóhannesson
þýðir örendi á þýsku: „zustand,
in dem man nicht atmet; nicht-
atmen“, það er ástand, þegar
maður andar ekki, öndunarleysi.
Hann lætur sér detta í hug að
örendur sé kannski þýðing
lærðra íslendinga fornra á lat.
exanimis, bókstaflega sá sem
hættur er að anda eða misst
hefur andann. Or er neitunar-
forskeyti í mörgum íslenskum
orðum, svo sem öreigi og ör-
birgð.
Sögnin að þrjóta ( þraut,
þrutum, þrotinn; 2. hljóðskipta-
röð) er þrásinnis ópersónuleg
með þolfalli: mig þrýtur eitt-
hvað = mig skortir eitthvað, ég
hef misst eitthvað, sbr. hluta úr
ágætu kvæði Sigurðar Þórarins-
sonar náttúrufræðings.
Þar við raig þrýtur minni,
þaðan af veit ei par,
að eigruðum út á stræti
ætiandi á kvennafar...
Á síðari tímum hefur að
þrjóta erindi fengið víðari
merkingu, náð til getuleysis af
fleiri gerðum en áður var.
★
Gefum svo Hauki Eggertssyni
orðið um sinn:
„Það hringdi til mín maður
um daginn og minntist á blaða-
grein, sem hefði verið skrifuð
af „skynsamlegu viti“. Mér varð
hugsað til stórfróðlegs og
skemmtilegs rabbs fjögurra
prófessora við Heimspekideild
Háskólans, sem birtist í Lesbók
Morgunblaðsins 10. mars 1984.
Einn þeirra svarar spurningu
svo: „Heimspeki miðar að því
að gera okkur kleift að ræða af
skynsamlegn viti um hvað sem
vera skal og mynda skynsam-
lega orðræðu um heiminn“.
Aldrei hef ég þorað að nota
þessa setningu. Væri mér það
óhætt? Með bestu kveðju.“
Já, þetta ætti að vera óhætt,
þótt ýmsum finnist gæta þarna
tvítekningar, ef við samþykkjum
að vit og skynsemi sé hið sama.
Svo er reyndar talið í íslenskri
samheitaorðabók. Kannski
hefur einhver blæbrigðamunur
verið á þessu að fornu.
í snilldarverki frá miðri 12.
öld („Fyrstu íslensku málfræði-
ritgerðinni“) standa m.a. þessi
orð, þegar upp er talið það helsta
sem þá þegar hafi verið skrifað
á íslensku: „ ... eða svá þau hin
spaklegu fræði er, Ari Þorgils
son hefir á bækr sett af skyn-
samlegu viti...“
Þetta hefur margur haft eftir,
og ekki fer á milli mála að höf-
undinum óþekkta hefur miklast
viska Ara fróða. Snorri Sturlu-
son segir líka um hann að hann
væri námgjarn og minnugur og
þætti sér hans sögn öll merkileg-
ust.
En úr því ég fór að vitna í
höfund „Fyrstu málfræðirit-
gerðarinnar", læt ég fylgja hér
úr henni ráðleggingu sem mér
hefur þótt allgóð. Höfundur vitn-
ar í Cato gamla (Marcus Porcius
Cato, 234-149 f.Kr.):
' „Contra verbosos noli contendere verbis.
Sermo datur cunctis, animi sapientia paucis,
Það er svá að skilja: Hirð eigi
þú að þræta við málrófsmenn.
Málróf er gefið mörgum, en
spekin fám.“
Málróf er mælgi, málæði eða
raup.
★
„Allir þeir, sem eitthvað læra,
ættu að leggja áherslu á nám
tungu sinnar — hvort sem þeir
ganga í skóla eða mennta sig
sjálfir.
Hljómfegurð íslenskunnar og
kraft er hvergi fremur að finna
en í fornsögunum ...
íslendingasögur eru dýrgripir
tungu vorrar.“
(Guðmundur Friðjónsson í
Sunnanfara; maí 1897.)
★
Hlymrekur handan kvað:
Fyrir almenning austur í Beijing
er óvíst hvort beyging og hneiging
er nóg til að friða
þá landstjórnarliða
sem labba um með derring og reiging.
★
Aðsent: Hvað gerir sú kona
við kökuna sína sem hefur bakað
hana of mikið og brennt? Svar:
Hún afbakar hana.
Auk þess leggur Þórir Sig-
urðsson á Akureyri til að fyrir-
bærið robot verði kallað þjark-
ur á íslensku.
Dver g-
hjarta
Morgunbladið/Árni Kjaitanssón
Dverghjarta
Dicentra
formosa
Blóm vikunnar
Umsjón: Ágústa Björnsdóttir
140. þáttur
Dverghjarta er valmúaættar og
á heimkynni á Austurlöndum t.d.
í Japan og Kína og allar göt.ur
norður til Síberíu. I fljótu bragði
mætti ætla að hér væri enginn
dugnaðarforkur á ferðinni sem
auðveldlega samlagaðist harðn-
eskjulegum aðstæðum því jurtin
hefur afar fínlegt yfirbragð. En
hún er ekki öll þar sem hún er
séð, þolið er ótrúlegt bæði í sól
og regni, en vissulega geta lang-
varandi stormar leikið hana grátt,
kubbað stöngla og þurrkað blað-
rendur, — blómin láta hins vegar
lítið á sjá á hverju sem gengur.
Dverghjartað er að jafnaði um 30
sm á hæð og myndar með tíman-
um allþéttan runnakenndan brúsk
sem vandalítið er að halda í skefj-
um. Leggirnir eru safaríkir og
mjúkir og svipað má raunar segja
um ræturnar, blöðin mikið skert
og breiða fallega úr sér. Rauð
drúpandi blómin eru líkust litlum
hjartalöguðum baukum sem
hanga á sveigðum stönglum. Bló-
maliturinn getur verið nokkuð
breytilegur, algengastur er hann
rós-rauðbleikur en til eru afbrigði
með allt að því blóðrauðum blóm-
um. Sama má segja um lit blað-
anna sem oft eru gráleit en geta
líka verið fagurgræn. Blómgun-
artíminn er með því lengsta sem
gerist og getur staðið frá mánaða-
mótum maí/júni og allt fram á
haust.
Dverghjartað gerir afar litlar
kröfur en vel kann það að meta
frjóan nokkuð djúpan jarðveg
sæmilega rakaheldinn og vel
kemst það af þó ekki séu því vald-
ir allra sólríkustu staðirnir í garð-
inum. Það þarf Iitla umhirðu en
þakklátt er það fyrir nokkra vijkv-
un gangi þurrkar úr hófi fram.
Það hentar vel víða í garðinum
t.d. í steinhæð, framantil í beðum
með fjölærum plöntum og jafnvel
í botni trjábeða. Dverghjartaðanu
er mjög auðvelt að fjölga með
skiptingu.
Afbrigði með hvítum blómum
hefur um skeið verið hér í ræktun
en ekki náð mikilli útbreiðslu.
___________Brids_______________
Arnór Ragnarsson
Bridsfélag Reykjavíkur
Velrarstarfið hófst sl. miðvikudag með
eins kvölds Mitchell-tvímenningi. 16 pör
mættu til leiks og urðu efstu pör:
N—S:
Sigurður Sigurjónsson —
Júlíus Snorrason 150
Örn Arnþórsson —
Guðlaugur Jóhannsson 149
Jón Hersir Elíasson —
Sigurpáll Ingibergsson 142
A—V:
ísak Sigurðsson —
Hrannar Erlingsson 157
Hrólfur Hjaltason —
Ásgeir Ásbjörnsson 154
Haukur Ingason —
Guðmundur Hermannsson 137
Næsta miðvikudag (20.9.) hefst 6-kvölda
Barómeter-tvímenningur, þar sem staðan
er reiknuð út eftir hver 4 spil. Spilarar fá
útskrift af spilum kvöldsins i lok hvers spila-
kvölds og útskrift af árangri hvers spils
eftir hver 4 spil. Skráning er hjá Hauki
Ingasyni hs. 671442, vs. 53044 og Sævari
Þorbjörnssyni hs. 75420. Allir eru velkomn-
ir. Keppnisstjóri er Agnar Jörgensen.
Áætluð dagskrá vetrarins litur þannig út:
Spilamennska hefst með eins kvölds
tvímenningi, þann 13. sept.
20. sept. hefst svo 6 kvölda Barómeter-
tvímenningur.
Þar á eftir hefst svo 7-kvölda Butler-
tvímenningur.
22. nóvember er frátekinn fyrir undan-
rásir Reykjavíkurmótsins í tvímenningi.
Landstvímenningur verður felldur inn í eitt
spilakvöldið, þannig að spilagjöfin fyrir
landstvímenninginn verður notuð eitt kvöld.
3 fyrstu miðvikudagskvöldin í janúar eru
frátekin fyrir undanrásir Reykjavíkurmóts
! sveitakeppni.
31. janúar hefst svo aðalsveitakeppnin,
sem verður með Monrad-sniði og mun
standa í 7 kvöld. Spiluð verða 32 spil á
milli sveita.
Dagskránni lýkur svo með aðaltvímenn-
ingskeppni scm verður 6-kvölda Barómét-
er-tvímenningur.