Morgunblaðið - 27.10.1989, Page 15

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 27. OKTÓBER 1989
15
„Hnjúkafjöllin himinblá“
Myndlist_______________
Bragi Ásgeirsson
Hin mikla yfirlitssýning á verk-
um Jóns Stefánssonar í Listasafni
íslands er vel hálfnuð við góða
aðsókn, er þessar línur eru festar
á blaðr
Við skoðun sýningarinnar
munu augu margra sennilega
hafa opnazt fyrir því, hve snjall
málari Jón var, en ekki er nema
að hálfu leyti rétt, sem fram hef-
ur komið, að hann hafi verið van-
metinn hér á landi.
Flestir málarar, sem nú eru á
miðjum aldri, svo og eldri kynslóð-
ir kunnu mjög vel að meta list
hans, og fyrir suma var hann fyr-
irmynd og lærimeistari og þýðing
hans ótvíræð, hvað snerti þróun
íslenzkrar myndlistar. Annað mál
er, að fyrir allan almenning mun
hann lengi vel hafa þótt tormeltur
og verk hans voru ekki jafn eftir-
sótt hér á landi og félaga hans
Ásgríms og Kjarvals. Kann ég
t.d. eina forkostulega sögu, er
hann sagði mér sjálfur, en verður
ekki sögð hér. En markaðurinn
var sannast sagna afar lítill og
heimamenn stóðu hér betur að
vígi á þeim tímum, og hefur hér
með sanni margt breytzt. Jón var
án vafa nafnkenndastur íslenzkra
málara erlendis um sína tíð í útl-
andinu og verk hans fóru t.d. á
hærra verði á uppboðum í Kaup-
mannahöfn en nokkurs annars
Islendings. Þess naut hann þó
ekki hér heima.
En allir íslenzkir málarar, sem
voru komnir til vits og ára á með-
an hann lifði, vissu af málaranum
og röksnillingnum Jóni Stefáns1
syni úti í Kaupmannahöfn, og af
honum fóru margar og miklar
sögur. Einkum þær hve mikill ís-
lendingur hann væri og hve snilld-
arlega hann snéri sig úr því, er
Danir vildu eigna sér hann. „Ég
er Islendingur og verð Islending-
ur, ég get ekki annað, það er mér
í blóð borið og í sinnið ofið, hvað
svo sem ég geri og hvað sem aðr-
ir segja.“ Er til efs, að margir
hafi með viðlíka rökfimi tekið af
allan vafa um uppruna sinn og
þjóðerni, og jafnframt er þetta
snjöll skilgreining á eðli og inn-
taki listar hans sjálfs. Játning
þess, að öðruvísi hafi hún ekki
getað þróazt svo róttengdur sem
hann væri sögu landsins og fóst-
urmold.
Danir dáðu Jón sem málara og
rökfræðing og að baki þessarar
setningar, er miklu meira en ein-
ungis fagur hljómur orðanna, því
Danir gera vel við sína listamenn,
og það vissi Jón líka ofur vel, og
að slíkar yfirlýsingar væru því
ekki fallnar til að auka frama
hans meðal þeirra, hvorki í nútíð
né framtíð.
En Jón var í senn opinskár og
kröfuharður, bæði við sjálfan sig
sem aðra, en þó ótvírætt mun
meira við sig. Fyrii' honum vakti
gð vera sannur, hreinn og beinn,
málamiðlanir voru eitur í beinum
hans og hann talaði aldrei þvert
um hug sér, og því kom þessi
setning fram sem eins konar krist-
öllun persónuleikans.
— Sýningin á Listasafninu ber
þess einnig merki, hve Jóni var
landið í sínum formræna og mikil-
fenglega búningi hugstætt og
markvisst, en þó kannski ósjálfr-
átt, lagði hann dijúgan arf í hend-
ur sporgöngumönnum sínum að
vinna úr og rækta.
Eða geta menn hugsað sér ís-
lenzka list án framlags Jóns Stef-
ánssonar? Hve óendanlega miklu
fátækari væri hún ekki og ekki
rriá síður segja þetta um framlag
þeirra Ásgríms og Kjarvals.
Ég á ekki við, að menn eigi að
mála eins og þeir eða sækja ein-
vörðungu til landslagsins, því að
myndefnin eru alls staðar og allt
um kring, en það sem máli skipt-
ir er að hagnýta sér íslenzkan
veruleika og íslenzkt -svið í list-
sköpun sinni, halda því fram og Jón
virkja sem maður hefur á milli Stefánsson
handanria.
Hvað sem svo erlendir segja,
kemur það okkur ekki par við,
því að við eigum okkar menningu,
sem okkur ber að lyfta undir og
vera stoltir af og höfum engar
skyldur til þess að vera hér ein-
ungis þiggjendur og auðmjúkir
áhorfendur.
Nei, við eigum að halda okkar
hlut einarðlega fram og hvergi
hvika en taka við fordæmi Jóns
og rækta það áfram, en hann var
stöðugt að bijóta til mergjar '
grundvallarlögmál myndlistarinn-
ar. Var alþjóðlegur í hugsun, en
lét sér ekki koma til hugar að
skoða heiminn öðruvísi en sem
íslendingur í merg og bein.
Á þann hátt gerast menn
heimsborgarar, og list þeirra verð-
ur hvarvetna hlutgeng með uppr-
unann, listrænan þroska og sög-
una sem kjölfestu.
— Áhrif sótti Jón víða bæði
bein og óbein og þannig gefur
elzta myndin á sýningunni
(1910-11?) kannski nokkra vís-
bendingu um það hvernig þær
myndir voru sem hann fyrirkom
á sínum tíma. Hér koma fram
sterk einkenni frá lærimeistaran-
um Henri Matisse og jafnvel Pic-
asso, sem notaði þetta myndefni
oft. Þessi mynd er gott dæmi um
það hvernig nemendur meistarans
máluðu á þessum árum, svo sem
sér stað í norrænni list. En þessi
mynd er annars merkilega ólík
öllu öðru á sýningunni, meginein-
kenni hennar er létt og ferskt
yfirbragð.
Þessi áhrif halda áfram í mynd-
inni „Regnboginn“ (1917?), en
hún er mun þyngri og formsterk-
ari og hér kemur í miðjum bak-
grunninum eins og dálítil tilhneig-
ing til að íslenzka myndefnið.
Með hliðsjón af barningi fyrri
ára er mjög fróðlegt og lær-
dómsríkt að fylgjast með því,
hvernig Jón á tiltölulega skömm-
um tíma kemur sem alskapaður
fram í myndum sínum og með
stíleinkenni, sem fylgdu honum
allt lífið en í ýmsri mynd og örf-
áum frávikum.
Þetta kemur ágætlega fram á
sýningunni, og jafnframt skynjar
maður hrifningu hans á ýmsum
samtíðarmönnum sínum dönskum
í nokkrum myndanna, svo sem
Oluf Höst og Jens Söndergaard,
sem þó voru að upplagi gjörólíkir
Jóni. Þessi áhrif eiga líka einung-
is við um einstaka myndir og eru
þau svo og fleiri slík frávik nokk-
urt rannsóknarefni. Stundum
óskar maður þess, að sumar þess-
ara mynda væru ekki á sýning-
unni heldur aðrar, sem maður
saknar og telur, að meiri akkur
væri að. En að sjálfsögðu var
þetta ein hliðin á Jóni og satt að
segja þá hafa hana flestir málarar
en í misríkum mæli. Þessar mynd-
ir gætu og bent til, að Jón hafi
verið að þreifa fyrir sér um víkkun
mynd- og tæknisviðsins, en jafn-
harðan horfið til fyrri vinnu-
bragða.
En svo koma einnig fram ann-
ars konar breytingar, sem eru
alveg rökréttar og ósjálfráðar,
eins og samtvinnaðar eðli hans og
lífsferli.
Menn sakna ýmissa mynda, t.d.
Strokuhestsins, sem ekki fékkst-
lánuð á sýninguna, hinnar frægu
myndar af Otto Gelsted, Stúlku-
myndar frá 1922, Baðstofan
1927, Frá Þingvöllum 1939 og
Gestur frá 1944, en þessar sex
myndir, sem allar eru í bókinni
um Jón, sem Helgafell gaf út árið
1950, hefðu lyft sýningunni enn
frekar. Þá sakna ég hinnar stór-
fallegu myndar af fyrirsætu, sem
er í eigu Listasafns Háskólans,
landslagsmyndar, sem er í eigu
Seðlabankans, og nokkurra ann-
arra í einkaeigu.
En vitaskuld verður ekki á allt
kosið, en ég minni einungis á
þetta hér til að vísa til þess, að
Jón er ekki alveg allur á þessari
sýningu. í myndum Jóns kemur
það greinilega fram, að hann var
barn síns tíma og ekki er hægt
að skoða myndir hans nema að
gera sér ljósa grein fyrir því. Yfir
myndum hans er blær liðinna ára,
svipur traustleika í vinnubrögðum
sem sjaldgæfur er nú á tímum,
svo og auðmýktar gagnvart
myndefninu og miðlinum.
Kannski einblína menn of mikið
á áhrif Cézanne, þótt þau séu
skýr og auðsæ, vegna þess að ég
sé ekki betur en að rekja megi
sjálfa málunartæknina í sumum
myndanna til skólunar Jóns hjá
Christian Zahrtmann og á það
einkum við um sumar manna-
myndirnar. Liturinn er þykkar
borinn á og blöndunarolíur meira
notaðar. Hvorki hafði hann þá
tækni frá Cézanne né Matisse, en
ég þykist kenna áhrif úr dönsku
málverki.
Sjálfsmyndirnar á sýningunni
eru nokkuð dreifðar og eru t.d.
fjórar í kjallaranum og allar gull-
fallegar, en það er ekki rétti stað-
urinn. Hins vegar hefðu sum frá-
viks-verkanna uppi mátt vera
niðri.
Jón er vafalítið sá málari ís-
lenzkur, sem gert hefur frábær-
astar sjálfsmyndir, hann kom líka
iðulega inn á þennan þátt málara-
listarinnar í samræðum við mig.
Á sýningunni eru flestar af
nafnkenndustu sjálfsmyndum
hans og er af þeim mikil prýði.
Kyrralífsmyndir Jóns eru fyrir
rökrétt skipulag, myndbyggingu
og litrænan þokka toppurinn á
slíku, sem gert hefur verið á Is-
landi, svo sem sjá má á myndinni
„Stilleben“, 1919. Það er einstak-
lega vel máluð og falleg mynd,
og þótt hún beri sterkan svip af
Cézanne, þá er heilmikið af Jóni
sjálfum í henni og þeim vinnu-
brögðum, sem áttu eftir að lyfta
list hans hæst í landslagsmynda-
gerð.
í landslagsmyndunum er svo
mikil fjölbreytni og mun meiri en
ég átti von á, og efast ég um, að
sýningunni sé hagur að því að
taka allt þetta með. Jón var sjálf-
ur svo kröfuharður, að hann hefði
vafalítið hafnað mörgu af því sem
til sýnis er.
Hann lét sjálfur svo um mælt
einu sinni, að íslenzka Iandslagið
hafi gagntekið sig og að svo hafí
helzt verið sölumöguleikar á slík-
um myndum (I), en annars voru
það myndbyggingar með mann-
eskjum og dýrum, sem hugur
hans beindist mest að. Hvað
skyldu annars margir málarar við-
urkenna hlutina jafn opinskátt og
eðlilega og Jón gerði hér?
Þetta kemur og fram á sýning-
unni, því að hann tekur á sig
meiri áhættu í slíkum myndum,
en hins vegar er landslagið málað
af mikilli nákvæmni og alúð.
Og þó má það vel vera, að ein-
mitt hans beztu landslagsmyndir,
þar sem víðáttur landsins og
auðnin ein blasir við og menn og
dýr virðast langt fjarri, muni
halda nafni hans lengst á lofti,
hvað sem ágæti margra annarra
mynda hans líður.
Þessar myndir eru einfaldlega
svo einstæðar og framúrskarandi
vel málaðar. Margar þeirra búa
eins og yfir einhveijum ósegjan-
legum leyndardómi, óræðum jarð-
mögnum og innri krafti.
Hér kemur og einnig fram það,
sem hann sagði sjálfur svo oft:
„Hið varanlega gildi listarinnar
skapast af hinu innra gildi mynd-
ar, ekki stíl eða ytri tækni. Það
er hið innra gildi myndar, sem
sker úr um hvort hún segi áhorf-
andanum eitthvað.“
Það er þetta, sem lyftir allri
mikilli list upp, og því ber að var-
ast of fræðilegar útlistanir á
myndverkum, sem geta einmitt
beint sjónum manna að allt öðru
en vakti fýrir listamanninum er
skóp þær. Einhæf skýrslugerð um
myndir er varasöm, þótt hún eigi
fyllsta rétt á sér, en hana ber að
mýkja með nokkru andríki og
mannlegheitum.
— Gefin hefur verið út vönduð
sýningarskrá með heilmiklum og
greinargóðum upplýsingum um
listamanninn. Aðfararorð eru eftir
Beru Nordal listsögufræðing og
forstöðumanns Listasafnsins.
Fræðileg grein um list hans eftir
Ólaf Kvaran listsögufræðing, og
útskýringum á tíu meginmyndum
Jóns Stefánssonar í Listasafni ís-
lands eftir Júlíönu Gottskálks-
dóttur, listsögufræðing. Auk þess
er birt hin fræga og lærdómsríka
grein hans „Nokkur orð um mynd-
list“, er fýrst birtist í tímaritinu
Öldinni 1935, en hefur víða verið
endurprentuð og oft er vitnað f
og er enn í fullu gildi. Þá eru þar
viðtöl sem tekin hafa verið við
hann af Steingrími Sigurðssyni
og Sigríði Thorlacius.
Þá eru margar litmyndir í
skránni og litlar myndir af öllum
verkunum á sýningunni aftast í
bókinni ásamt tilfallandi upplýs-
ingum. Prentun, uppsetning og
frágangur bókarinnar er svo sem
bezt gerist hér á landi. Skráin er
þannig mjög vel úr garði gerð,
mjög eigulegur gripur og gott
kynningarrit um listamanninn, og
markar tímamót í útgáfu sýning-
arskráa á Islandi, hvað varðar
heimildagildi og hlutlausa miðlun.
En í því síðasttalda felast einmitt
yfirburðir slíkra rita yfir almennar
bækur um listamenn.
Hvet ég sem flesta til að verða
sér úti um eintak og minni um
leið á, að þessi sýning er einstæð-
ur viðburður, sem óvíst er að
verði endurtekinn í þessu formi á
öldinni.