Morgunblaðið - 22.11.1989, Blaðsíða 24

24
MORG.UNBBAÐIÐ MIÐVIKUBAGUR 22. NÓVEMBER 1989

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
FlaraldurSveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 1000 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 90 kr. eintakið.
Nýlenduveldi
í upplausn
Erfðir og krans-
æðasjúkdómar
Sovétríkin eru síðasta ný-
lenduveldið og þau eru að
hruni komin. Þetta var meðaí
þess sem hinn kunni sérfræð-
ingur í málefnum Sovétríkj-
anna, Michael Voslen^ky, hafði
að segja á fundi Samtaka um
vestræna samvinnu og Varð-
bergs sem haldinn var síðastlið-
inn laugardag. Þeirri staðreynd
að Sovétríkin séu nýlenduveldi
verður ekki andmælt. Að þau
séu að liðast í sundur kann að
þykja ósennilegt en margt
bendir hins vegar til þess að
mat Voslenskys sé rétt.
í Morgunblaðinu í gær er
skýrt frá því, að þing einnar
sovésku nýlendunnar, Sovétlýð-
veldisins Georgíu, hafi sam-
þykkt breytingu á stjórnarskrá
lýðveldisins sem kveður á um
„heilagan“ rétt ráðamanna þess
til að segja íbúa Georgíu úr
lögum við Sovétríkin. Frægasti
sonur Georgíu á þessari öld og
sá sem hefur komist lengst í
valdakerfi Sovétríkjanna er
enginn annar en sjálfur Jósep
Stalín. Nú leggja ráðamenn
ættlands hans til atlögu við
sovéska nýlenduveldið eins og
heilagur Georg réðst á drekann
með spjóti sínú áður. Þeirri orr-
ustu lauk með falli drekans.
Enn á eftir að koma í Ijós,
hvernig atlögu ráðamanna ein-
stakra Sovétlýðvelda gegn
herrunum í Kreml lyktar.
Voslensky skýrði frá því á
fundinum, að hermenn Kreml-
veija hefðu af ásetningi beitt
eiturgasi gegn mótmælendum
í Tíflis, höfuðborg Georgíu/ í
apríl síðastliðnum þegar 20
borgarar voru myrtir. Fólkið
söng sálma og fór með bænir,
þegar ráðist var á það. Segir
Voslensky að enginn vafi sé á
því að Gorbatsjov hafi verið
með í ráðum, þegar ákvörðun
var tekin um að nota eiturgas-
ið. Tilgangurinn hafi verið sá
að hræða almenning frá frekari
mótmælum. Síðan hafi komið í
Ijós, að grimmdarverkið bar
ekki tilætlaðan árangur. Fólk
heldur áfram að mótmæla.
Samþykkt þings Georgíu sýnir
að krafan um sjálfstæði undan
stjórninni í Moskvu á mikinn
hljómgrunn.
Eystrasaltsríkin hafa oftar
en einu sinni haft að^engu til-
mæli um að hægja á sjálfstæð-
isbaráttunni. Forystumenn
þeirra standa fast gegn Mikh-
aíl Gorbatsjov Sovétforseta
sjálfum og segjast ætla að fara
sínu fram, hvað sem tautar og
raular. Standi þeir við þau orð
stefnir allt í það sem Voslensky
lýsti: upplausn sovéska ný-
lenduveldisins. Nái fámennar
þjóðir Eistlands, Lettlands og
Litháens markmiðum sínum
getur ekkert stöðvað hinar ijöl-
mennari eins og Georgíu og
Úkraínu.
Það væri með ólíkindum ef
þessi raunverulega bylting í
Sovétríkjunum gerðist friðsam-
lega. Voslensky sagði, að sov-
éskir viðmælendur sínir notuðu
orðið borgarastyijöld, þegar
þeir væru spurðir um hvað
framtíðin bæri í skauti sér.
Þetta er stórt orð og ekki síst,
þegar öflugt kjarnorkuveldi á í
hlut. Öll hljótum við að vona,
að sovésku nýlendurnar öðlist
frelsi án þess að til hernaðar-
átaka komi og þar verði þróun-
in með svipuðum hætti að lok-
um og í ríkjum Austur-Evrópu,
þar sem valdhafar hrökklast frá
völdum vegna friðsamra mót-
mæla fólksins.
Nauðsyn
varðstöðu
Yfirmaður sænska heraflans
hefur sagt að staða heims-
mála valdi því, að frekar sé
þörf fyrir að auka framlög til
varnarmála í Svíþjóð en draga
þau saman. Þessi afstaða er
skiljanleg þegar litið er til legu
Svíþjóðar við Eystrasalt,
skammt frá Eistlandi, Lett-
landi, Litháen, Póllandi og
Austur-Þýskalandi. Þar er ekki
lengur stöðugleiki heldur upp-
lausn og óvissa. Við slíkar að-
stæður er mest hætta á að frið-
urinn rofni.
Frá Bandaríkjunum berast
hins vegar þær fréttir, að Ric-
hard Cheney varnarmálaráð-
herra telji breytingar í Austur-
Evrópu valda því, að verja megi
minna fé en ella til hernaðarút-
gjalda. Þegar litið er til óvis-
sunnar fyrir austan tjald hlýtur
sú spurning að vakna, hvort
yfirlýsingar sem þessar séu
tímabærar. Obifanleg varð-
staða Vesturlanda um lýðræði
og frelsi er leiðarljós hinna kúg-
uðu þjóða. Þróunin í Austur-
Evrópu væri óhugsandi án Atl-
antshafsbandalagsins.
eftir Gunnar
Sigurðsson
Kransæðasjúkdómar urðu fyrst
algengir á íslandi eftir 1950. Því
verður að telja að breytingar á lifnað-
arháttum fyrir og um þann tíma eigi
stóran þátt í tilkomu þessa „farald-
urs“ á íslandi, svo sem auknar
reykingar, breytt mataræði, aukin
líkamsþyngd, minni líkamsáreynsla,
hreyfing o.fl. Hins vegar er ýmislegt
sem bendir til þess að erfðaeiginleik-
ar ráði miklu um svörun einstakling-
anna við breyttum lifnaðarháttum
og komi þannig inn í myndina hvaða
einstaklingum sé hættara við að fá
kransæðasjúkdóm en öðrum.
í merkri rannsókn sem Óskar
Þórðarson læknir og Sturla Friðriks-
son erfðafræðingur gerðu fyrir all-
mörgum árum kom í ljós að nánum
ættingjum sjúklinga sem fengið
höfðu kransæðastíflu fyrir 65 ára
aldur var að minnsta kosti þrefalt
hættara við að fá kransæðasjúkdóm
en þeim sem ekki áttu náinn ætt-
ingja með kransæðasjúkdóm en þeim
sem ekki áttu náinn ættingja með
kransæðasjúkdóm. Meðal fjarskyldra
ættingja var áhættan 1,5-föld. Þess-
ar niðurstöður eru svipaðar erlendum
rannsóknum um þetta efni. Þessi
áhætta er þó meiri ef kransæðasjúkl-
ingurinn er ungur að árum (undir
50 ára aldri) eða er kvenkyns.
Hvernig má skýra þessa ætta-
fylgju?
Rannsókn Hjartaverndar hefur
sýnt glögglega að þrír þættir í fari
fólks (auk aldurs) auka líkurnar á
kransæðasjúkdómi;
a) Hátt kólesteról í blóði.
b) Reykingar.
c) Hár blóðþrýstingur.
Reykingavenjur einstaklinga hafa
oft dregið dám af því hverju fólk
venst á heimilum í uppvexti. I könn-
un meðal skólabarna í Reykjavík,
sem gerð var á vegum Borgariækni-
sembættisins, sagði helmingur nem-
eftir G. Jakob
Sigurðsson
í grein próf. Gylfa Þ. Gíslasonar
í Morgunblaðinu 26. okt. sl. leggur
hann höfuðáherslu á að ríkinu beri
að selja útvegsmönnum veiðileyfi
fyrir skip sín fyrir upphæðir, sem
ættu að nema mörgum milljörðum
króna árlega.
Eins og hann og samherjar hans
hafa áður gert, segir hann að útgerð-
armenn greiði nú þegar hver öðrum
stórfé fyrir veiðileyfi, og dregur af
því þá ályktun, að þeir hljóti að liafa
efni á því að greiða ríkinu ríflega
fyrir allan kvótann. „Gjaldið er stað-
reynd,“ segif hann. En hvaða gjald?
Enginn gerir út fiskiskip fyrst og
fremst út á aðkeypt leyfi. Það er
engan veginn mögulegt. Hins vegar
kaupa menn gjarnan, ef þeir eiga
þess kost, viðbótarleyfi til þess að
halda skipi, áhöfn og fiskvinnslu í
gangi, eftir að eigin kvóta er lokið.
Seljendur hafaþá af ýmsum orsökum
ekki getað lokið við að fiska sinn
kvóta.
Fjármagnskostnaður, afborganir
og vextir, er að jafnaði mjög stór
liður í rekstri fiskiskipa, og munar
þá oft ekki mikiu hvort skipið er á
veiðum 8 eða 12 mánuði á ári hveiju.
Viðhald, tryggingar og margt fleira
er heldur ekki í hlutfalli við úthalds-
endanna reykingar foreldranna vera
ástæðuna fyrir því að þau bytjuðu
sjálf að reykja. Hár blóðþrýstingur
er að nokkru leyti bundinn erfðum
og há blóðfita er bæði háð erfðum
og mataræði sem oft er svipað með-
al ættingja. Þessir þrír þættir sem
eru nátengdir erfðum og sameigin-
legu umhverfi skýra að talsverðu
leyti hvers vegna kransæðasjúk-
dómar virðast leggjast þyngra á sum-
ar ættir en aðrar. Sykursýki er einn-
ig dæmi um arfbundinn áhættuþátt
fyrir kransæðasjúkdómi.
Rannsókn Hjartaverndar hefur
sýnt að meðalgildi kólesteróls í blóði
var nokkru hærra meðal þeirra sem
höfðu ættarsögu kransæðasjúkdóma
en hinna og sameiginleg rannsókn
frá Borgarspítala og Landspítala^
sýndi að nær fimmti hver sjúklingur
með kransæðastíflu undir 65 ára
aldri hafði arfbundna hækkun á blóð-
fitu. Nýlegar rannsóknir hafa sýnt
að slík arfbundin hækkun á blóðfitu
getur 6tafað af mismunandi erfða-
göllum þar sem blóðfituhækkun
kemur strax fram í barnæsku í sum-
um, en kemur fram í öðrum einung-
is eftir 20-30 ára aldur, þegar fólk
fer að þyngjast og undirstrikar sam-
spil erfða- og umhverfisþátta. Erfða-
þættir eru taldir skýra a.m.k. heim-
ing breytileika í kólesterólgildum
fólks með tiitölulega svipað matar-
æði og rannsókn hérlendis sýnir
glögglega sterk áhrif þessara þátta.
Nóbelsverðlaunin í læknisfræði
fyrir árið 1985 voru einmitt veitt
tíma. Þetta verður líka að greiða þó
skipið stöðvist. Skipveijar þurfa að
hafa samfellda vinnu, og flestar út-
gerðir reyna í lengstu lög að komast
hjá þvi að segja þeim upp. Mjög
margar útgerðir verða einnig að gera
allt sem í þeirra valdi stendur til að
halda vinnslu í landi gangandi sem
lengst. Vegna þessara atriða og fleiri
getur því verið fyllilega réttlætanlegt
fyrir útgerð, sem hefir t.d. 1.000
tonna kvóta, og hefir veitt hann, að
kaupa t.d. 100 til 200 tonna leyfi til
viðbótar. Ef sá kvóti væri t.d. keypt-
ur á kr. 15.000 hvert tonn og kost-
aði þannig 1,5-3,0 milljónir, segirþað
engan veginn að sama útgerð gæti
keypt 1.100 til 1.200 tonn á 16,5 til
18 milljónir. Það er því alrangt, sem
þessir hagfræðingar hafa sagt frá
upphafi, að kvótasölur manna á milli
í smáum stíl séu marktækur mæli-
kvarði á það hvað útgerðin gæti
greitt, ef öll leyfi væru seld. Þetta
er ósköp einfalt og auðskilið, en samt
er sífellt hamrað á þessum alranga
mælikvarða.
, Ég varpaði fram þeirri spurningu
í grein minni í Morgunblaðinu 12.
október sl. hvar væru allir milljarð-
arnir, sem sjávarútvegurinn hefði átt
að greiða fyrir kvótann undanfarin
ár, og svaraði því, að vegna rangrar
gengisskráningar hefði arðurinn af
útgerðinni runnið beint til þjóðarinn-
ar allrar, og það i ríkara mæli en
eðlilegt hefði verið undanfarin ár, I
tveimur bandarískum læknum,
Brown og Goldstein, fyrir að sýna
fram á undirliggjandi erfðagalla í
ættum með mikla kólesterólhækkun
í blóði, þar sem annar hver í ættinni
hefur eiít þennan galla og honum
fylgir oft kransæðasjúkdómur sem
nú má væntanlega koma í veg fyrir
með nýjum kólesteróllækkandi lyfl-
um. Verið er að rannsaka hérlendis
stökkbreytingar í geni því sem veldur
þessum ákveðna erfðagalla í kólest-
erólefnaskiptunum en tíðni hans virð-
ist svipuð hérlendis og víðast annars
staðar, eða einn af hverjum 500. Það
er þó athyglisvert að í vissum ein-
angruðum þjóðfélögum er tíðnin
verulega meiri.
Umdeilt er hvort erfðir gegni sjálf-
stæðu hlutverki utan þess að þær
komi fram í hækkaðri blóðfitu, há-
þrýstingi, sykursýki o.fl. Ymsar
rannsóknir benda til að svo kunni
að vera en nákvæmari rannsóknir á
þegar þekktum áhættuþáttum, t.d.
blóðfitu, benda til þess að visst arf-
bundið fituprótín sem áður var ekki
gaumur gefinn kunni _að gegna þar
mikilvægu hlutverki. Á móti kemur
að sumir erfðaþættir virðast vernd-
andi m.t.t. þessa. Rannsóknir hér-
lendis og erlendis benda til þess að
þáttur erfða í kransæðasjúkdómi í
heild sinni sé á bilinu 30-60%. í flest-
um tilvikum virðist um að ræða áhrif
ijölmargra gena sem hvert um sig
hefur lítilleg áhrif á einhvern áhættu-
þáttanna (t.d. kólesteról) en í sumum
ættum er um sterk áhrif eins gens
að ræða.
Nýleg íslensk rannsókn á einstakl-
ingum sem fengu kransæðastíflu
undir 40 ára aldri sýndi að nánast
allir þeirra höfðu reykt tóbak og
meira en helmingur þeirra hafði ætt-
arsögu um kransæðastíflu en það er
verulega hærra hlutfall en almennt
í rannsókn Hjartaverndar sem gaf
til kynna að um 15-20% miðaldra
fólks hefði siíka ættarsögu. Þessi
rannsókn undirstrikar því afdrifarík-
ar afleiðingar reykinga meðal ungs
enda eigið fé útgerðar og fiskvinnslu
að mestu þrotið. Útgerðin hefði því
greitt þjóðinni allt sem hún hefði
getað og meira til.
Prófessor G.Þ.G. segir spurning-
una skynsamlega og bætir svo við:
„En svarið er að mestu leyti rangt."
Þessi staðhæfing er fáum skiljanleg,
og alveg sérstaklega ef lengra er
lesið, því að þessu næst hefst hann
handa við að rökstyðja svar mitt.
Hann ségir: „Einmitt af því að sjáv-
arútvegurinn hefir aldrei þurft að
greiða neitt fyrir að hagnýta verð-
mætustu auðlind þjóðarinnar, fiski-
stofnana í sjónum, hefir gengi ísl.
krónunnar, allar götur frá því að
farið var að skrá það, verið skráð
of hátt. Allir aðrir atvinnuvegir
landsmanna hafa þurft að greiða
fyrir öll þau verðmæti, sem þeir hafa
notað nema sjávarútvegurinn. Það
ber að greiða rentu af auðlind," seg-
ir hann, „en útgerðin hefir aldrei
verið látin greiða rentu."
Það skal fúsléga viðurkennt, og
lögð á það áhersla, að gengið hafi
verið rangt skráð, og að þess vegna
hafi framleiðslan fengið of lágt verð
fyrir útflutningsvörur sínar, sem
hvað mest hefir bitnað á sjávanitveg-
inum. En hvert fór svo það, sem af
útveginum var haft? Því svarar
G.Þ.G. meðal annars þannig: „Afleið-
ingin hefir auðvitað orðið sú, að inn-
fluttar vörur og innflutt þjónusta
hefir orðið ódýrari en elia,“ og þann-
Hvert hefur arðurinn
af útveginum farið?