Morgunblaðið - 18.02.1990, Blaðsíða 10

MORGUN'BLAÐIÐ SUNíN'UDAOUR 18. FBBRÚAR 1990

eftir Jóhönnu Kristjónsdóttur/Mynd:Árni Sæberg
ÞAÐ BLANDAST varla nokkrum hugur um að deilur
foreldra um forsjá barna sinna eru einhver viðkvæmustu
mál sem um getur. Sem betur fer semja foreldrar
langoftast um forsjá og umgengnisrétt með friði. En
stundum tekst það ekki og þá verður að leita aðstoðar
opinberra aðila. Margsinnis hefur hvarflað að mér sú
hugsun þegar ég hef af einhveijum ástæðum fylgst
með slíkum málum að það sem mestu skiptir framtíð
lítils barns sem enga ábyrgo ber á missætti fullorðna
fólksins, sitji ekki í fyrirrúmi. Gremja og sársauki og
gagnkvæmur hefndarhugur foreldra birtist stundum í
afskræmdri mynd í slíkum málum. Þessi grein er skrifuð
til að vekja athygli á þessum málum almennt og til að
vekja athygli á máli sem var flutt í fjölmiðlum sl. sumar
af ónógri þekkingu og, leyfist mér að segja, af fullmikilli
æsingu. Það fer ekkert á milli mála hvar hugur minn
liggur í því máli, en til að fyrirbyggja allan misskilning
skal svo áréttað að ég hef lagt mig fram um að leita
sem gleggstra upplýsinga við vinnslu þessarar greinar.
Foreldrum
lærist seint aö
bamiö á
einhvem rétt
þegar deilt er
umforræöi
Það er ávailt reynt að
meta hvernig hag
barnsins sé best borg-
ið. Tryggja verður vel-
ferð barns eða bama.“
Þetta er rauði þráður
inn i orðum þeirra sem ég hef talað
við vegna þessarar greinar og lenda
í því starfa sinna vegna að þurfa
að hafa afskipti af forsjárdeilu for-
eldra um barn. Átt er við böm eldri
en 11 ára, en þeim er gefinn kostur
á að tjá sig og tekið tillit til þess
sem þau segja. Það er hins vegar
áhorfsmál hvort menn gera sér ljóst
hvað það er mikið álag bami að
gera upp á milli foreldra sinna.
Gangur mála er sá að nái foreldr-
ar við skilnað eða sambúðarslit ekki
samkomulagi um forsjá bama tekur
dómsmálaráðuneytið það í sínar
hendur. Drífa Pálsdóttir, deildar-
stjóri einkamáiadeildar sagði að
síðan leitaði ráðuneytið til barna-
verndarnefnda þar sem foreldrar
búa og óskaði umsagna þeirra. Sól-
veig Pétursdóttir formaður Barna-
verndarnefndar Reykjavíkur segir
að reynt sé að vinna hvert mál af
kostgæfni; starfsmenn nefndarinn-
ar, hér í Reykjavík Félagsmála-
stofnunar, kanna hagi og aðstæður
foreldra og reynt er að fá upplýsing-
ar um barnið m.a frá kennurum,
fóstrum og fleirum sem kunna á
málinu skil. Að því starfi Ioknu er
greinargerð send ráðuneytinu.
Drífa Pálsdóttir sagði að í langflest-
um tilvikum vægi álit barnavernd-
arnefndar þungt á metunum en
fyrir kæmi að viðbótarupplýsingar
kæmu fram eða aðrir þættir fléttuð-
ust inn í. Ef foreldrar búa hvort í
sínu sveitarfélagi er öll gagnasöfn-
un flóknari að ekki sé nú talað um
í öðru landi. Drífa sagðist binda
vonir við gjörbreytt fyrirkomulag
þessara mála þegar dómsvald og
framkvæmdavald verða aðskilin
1992. Þá myndu forsjármál í ríkdra
mæli fara til úrskurðar í héraði,
umgengnismál til sýslumanna og
forsjármál væntanlega til dómstóla.
Oft ræður dijúgu um hvort for-
eldri fær forræði ef mikil óregla er
hjá öðru. Drífa sagðist vilja leggja
áherslu á að það þyrfti ekki að ráða
úrslitunp en hefði að sjálfsögðu
áhrif. „Óreglusamt foreldri getur
sinnt sínu barni af ástúð og hlýju
en það liggur í augum uppi að óhóf-
leg áfengisnotkun á heimilinu getur
skaðað barnið. En börn þurfa á
báðum foreldrum að halda og það
er fráleitt að dæma fólk úr leik þó
það sé veikt á svellinu hvað þetta
varðar. Umgengni getur óreglu-
samt foreldri sannarlega rækt með
sóma.“
Undir þetta er sjálfsagt að taka
og minna jafnframt á að barni er
eðlislægt að fyrirgefa og umbera
þegar foreldrar eiga í hlut, að
minnsta kosti á unga aldri. Óreglu
er ekki mæld bót en milli hennar
og umhirðuleysis þarf ekki alltaf
að vera samasemmerki þó það sé
óneitanlega oft. Það eru ótal aðrir
þættir sem grípa hver inn í annan
þegar um forræðisdeilu er að ræða
og varla eru nokkur tvö mál eins,
í mesta lagi fjarskyld. Við skulum
einnig gæta að því að það er ekki
aðeins álitamál hvernig hagur og
velferð barns skuli tryggð, það er
teygjanlegt á alla enda og kanta
og túlkunaratriði hveiju sinni.
Þó úrskurður hafi verið kveðinn
upp er málið sjaldnast til lykta leitt.
MO'RGUNBI.AÐIÐ SUNNUDAUUR 18. 'FEBRÚAR >1990
■ STLiVDiM ER EXGU IIKAKA EN
FORELDRAR SÉU AÐ DíAHEDITA
FORRÆDISRÉTT EIAS OG VÍXLA
Gremja og sársauki situr eftir hjá
því foreldri sem forræðið fær ekki
og beiskja og hefndartilfinning
mótar oft afstöðu foreldris sem for-
ræðið fær og það tregðast við að
leyfa eðlilega umgengni við hitt
foreldrið. Það gerist því oft að hag-
ur barnsins fer fyrir lítið og réttur
þess. Ekki má gleyma að sjálft er
barnið þjakað af sektarkennd og
yfirkomið af einmanaleik og örygg-
isleysi. Áreiðanlega er því vanlíðan
barnsins mest þegar upp er staðið,
hvað sem allri viðleitni líður til að
hugsa um velferð þess og hversu
manneskjulega þeir reyna að leysa
málið sem fá það til úrlausnar.
Sjaldnast er barnið sátt við niður-
stöðuna einkum ef í ofanálag eru
settar skorður við umgengni við
hitt foreldrið. Hvort sem foreldrum,
beiskum í garð hvors annars, hugn-
ast það eða ekki er í börnum inn-
byggð tryggð og umhyggja fyrir
því foreldri sem farið er. Það má
vera meira en lítið bogið við for-
eldra ef barnið finnur ekki til sökn-
uðar, þegar það fer. Hefjist síðan
forræðisdeilur með tilheyrandi mis-
kunnarleysi, umgengnisréttur er
takmarkaður og jafnvel heftur al-
gerlega, eykur það enn vanlíðan
barnsins. Sólveig og Drífa töluðu
báðar um þá óskaplegu ábyrgð sem
börn tækju á sig við skilnað og
ekki hvað síst ef um forsjá hefur
verið deilt.
Ég ætla að víkja orðum að tveim-
ur málum sem sýna þetta í hnot-
skurn áður en ég sný mér að því
máli sem er aðalviðfangsefni mitt
og vikið er að í upphafi. Móðir hafði
farið af heimilinu og faðirinn krafð-
■ SÁEDíSTAKL-
FVGURSEM
TAPAR ALLTAF í
FORRÆDISDEIL-
IMERBARMD
ist forræðis yfír 12 ára barni þeirra.
Náin tengsl voru milli móður og
bams en samt lýsti barnið því yfir
í heyranda hljóði að það vildi vera
hjá föðurnum og varð svo. Síðar
kom upp úr kafinu að barnið hafði
fundið til mikillar samúðar með
föðurnum og fannst að það yrði að
bæta fyrir „brot“ móðurinnar með
því að vera um kyrrt hjá föðurnum.
Þessi afstaða barnsins er ekki
einsdæmi og varla þarf innsæi til
að skynja líðan barnsins. Hitt dæm-
ið snýst um 9 ára barn sem sá um
að gefa yngra systkini 2ja ára
morgunverð, klæddi það og fór með
það á leikskólann. Oftast vegna
þess að foreldrið, sem skömmu áður
hafði „unnið“ börnin í deilu þó ekki
færi hún til ráðuneytis, lá drukkið
og illa á sig komið í rúmi eða hafði
ekki komið heim um nóttina. Starfs-
fólkið á leikskólanum sá brátt að
ekki var allt með felldu og rætt var
við barnið sem bað fóstruna lengs-
tra orða að segja engum af ótta
við að missa þá einnig frá sér það
foreldri sem á heimilinu var. „Þetta
er átakanlegt og ekki einsdæmi,“
sagði Sólveig. Hún bætti við að
þrátt fyrir allt gæti óreglusamt for-
eldri uppfyllt tilfinningalega þörf
barns ekki síður en hið pottþétta.
Á hinn bóginn yrði barnið samt að
taka á sig óeðlilegar byrðar í flest-
um tilvikum. „Svo eru góðu for-
eldrarnir sem senda börnin södd og
vel klædd í skólann. Allt lítur vel
út. En slík börn geta verið afrækt
tilfinningalega, ef til vill vegna þess
að foreldramir eru svo uppteknir
af eigin vandamálum.“ Sólveig og
Drífa tóku báðar undir þá skoðun
sem ég hef sett fram í þessari grein
og er raunar kjarni málsins alls:
Það er alltaf einn sem tapar í for-
ræðisdeilu ogþað er barnið. „Stund-
um er engu líkara en hjón séu að
innheimta forræðisrétt eins og víxil.
Fólk hugsar um sinn rétt. Hann fer
ekki alltaf saman við líðan barns-
ins,“ sagði Sólveig. Hún sagði að
aðalástæðan fyrir ýmsum forsjár-
deilum væri að fólk sæti inni með
svo mikið af óuppgerðum tilfinning-
um sín á milli, heiftin í garð hvors
annars væri slík að dómgreindin
færi veg allrar veraldar. „Þess eru
dæmi að hótunum sé beitt í þeim
tilgangi að fá makann aftur. “ Hún
sagði að það væri of algengt að
foreldrar beittu börnum fyrir sig til
að að ná sér niðri á hinu. Dæmi
um það eru mýmörg og verður eins
konar dulið umgengnisbann; for-
sjárforeldri gerir hinu svo erfitt
fyrir að rækja samgang við barn
eða börn að það gefst upp að lokum
upp. Eftir situr barnið, svikið eina
ferðina enn og má stundum hlusta
á forsjárforeldri þylja yfir barninu
miður huggulegar sögur um hitt.
En þess eru einnig óteljandi dæmi
að umgengnisforeldri sinnir ekki
barni þrátt fyrir allan góðan vilja
frá forsjárforeldri til að auðvelda
slíkt. Drífa Pálsdóttir sagði að ekki
væri hægt að beita umgengnis-
foreldri þvingunum. Ef forsjárfor-
eldri kvartar undan því að hitt van-
ræki barnið er reynt að ræða við
það og leiða fyrir sjónir áð barnið
gæti beðið tjón af. „En ef það breyt-
ir engu er kannski spurning hvað
barn græðir á umgengni við slíkt
foreldri. Annars þarf þetta ekki allt-
af að stafa af illvilja, oft er þetta
hugsunarleysi eða gremja í garð
foreldris er látin koma niður á barn-
inu.“
Sólveig og Drífa tóku báðar fram
að oft kæmi fyrir að foreldrar sem
í raun og veru mættu teljast báðir
hæfir til að hafa forsjá barnanna
deildu um hana. Þær sögðu og að-
spurðar að tilhneiging væri að veita
móður forsjá ef barn/börn væru
mjög ung en með nýjum viðhorfum
í þjóðfélagi og innan fjölskyldunnar
væri þetta að breytast. Drífa taldi
að sameiginleg forsjá gæ'ti í þeim
tilfellum og öðrum verið lausnin en
henni virtist fólk ekki hafa gert sér
grein fyrir hvað hún fæli í sér. Eft-
ir sem áður ætti barnið sinn fasta
punkt hjá öðru foreldrinu en
ábyrgðin væri skýlaust beggja.
Sameiginlegt forræði er komið í lög
á öllum Norðurlöndum nema hér.
Hún sagði að vissulega þyrfti sam-
komulag foreldra að vera gott til
að slíkt blessaðist. „Ef fólk er
þroskað og ber fyrst og fremst fyr-
ir bijósti hag barnsins hygg ég að
þetta sé framkvæmanlegt hér,“
sagði hún.
Eins og áður hefur komið fram
er reynt að ræða við barn/börn sem
um er deilt þegar ástæða þykir til.
Aðspurð sagði Sólveig að mjög ung
börn gætu oft gefið til kynna tilfinn-
ingatengsl við foreldrana og hvort
þau væru með eðlilegum hætti.
Stundum væri nauðsynlegt að leita
til sérfræðinga og þá mætti fara
þá leið að leggja eins konar tengsla-
próf fyrir börn sem gefur vísbend-
ingar um samband við foreldrana.
En hversu vel sem er unnið „verða
forsjármál aldrei öðruvísi en flókin
og oft mjög sársaukafull“, sagði
Sólveig. Hún sagði að oft gætti
misskilnings um verksvið nefndar-
innar og fullyrti að þann tíma sem
hún hefði unnið að þessum málum
hefðu allir nefndarmenn lagt sig
fram að setja sig inn í hvert mál,
taka tillit til ólíkra þátta og vega
og meta upplýsingar. Sólveig og
Drífa sögðu báðar áð í langflestum
tilvikum væru hjón/sambúðarfólk
sammála varðandi börnin eða næðu
■ VÆGIUM-
SAGAA BARAA-
VER\DAR\EI\DA
ERÓTVÍRÆTTEA
STUVDUMER
FRAMHJÁÞVt
GEAGID
samkomulagi. Það liggur svo í aug-
um uppi að trúnaðarmál einstakl-
inga eiga ekki að vera blásin upp
í fjölmiðlum af fullkomnu jafnvægis
og dómgreindarleysi. Bæði ráðu-
neyti og barnaverndarnefnd hafa
algera þagnarskyldu og bera aldrei
hönd fyrir höfuð sér, þó oft hljóti
að vera mjög óþægilegt að sitja
undir ásökunum og áburði sem er
kannski meira og minna afbakaður.
Um þetta sögðist hvorki Drífa né
Sólveig vilja tjá sig.
Aðspurð sagði Sólveig að ekki
kæmu öll forsjármál fyrir nefndina
því starfsmenn reyna í lengstu lög
að ná sáttum. „Sem betur fer tekst
það alloft og foreldrar gera sér
grein fyrir því að um sálarheill
barnsins er að tefla og þau mætast
á miðri leið og oftast án þess að
til opinberra afskipta þurfi að koma.
En börn eru varnarlausasti hópur
samfélagsins. Þau hafa ekki kosn-
ingarétt og geta ekki myndað
þrýstihóp til að beijast fyrir sínum
málum. Við í nefndinni lítum svo á
að okkar hlutverk sé að gæta hags-
muna barna og vinnum með það
að leiðarljósi."
Þó svo að starfsmenn barna-
verndarnefnda leggi á sig mikið
starf til að afla upplýsinga í forsjár-
deilu, nefndin setji sig inn í málið
af mestu samviskusemi og sendi
umsögn til ráðuneytisins er það
ekki bundið af umsögn hennar. í
flestum tilvikum „hefur ráðuneytið
fallist" á niðurstöðu barnaverndar-
nefnda að sögn Drífu. Ég spurði
hvort ekki væri í því nokkurt yfir-
læti að ráðuneytið leiddi hjá sér i
sumum tilfellum umsögn barna-
verndarnefndar sem unnin væri af.
kostgæfni. Drífa sagðist ekki líta
I ÞAÐ ATRDI8T
FLÓKIÐMÁLAÐ
FÁ FORRÆÐI8ÚR-
SKURDI I1\EKKI
svo á. „Að lögum á ráðuneytið sjálf-
stætt úrskurðarvald í forsjármálum
og á því hvílir skylda til sjálfstæðs
mats á öllum þáttum máls. Hitt er
svo annað að ítarleg umsögn barna-
verndarnefnda er afar mikilvægt
gagn í forsjármáli og sjaldgæft að
niðurstaða ráðuneytis sé ekki í sam-
ræmi við tillögur nefndar er gefur
vel unna og rækilega rökstudda
umsögn um báða foreldra," sagði
hún. Aðspurð sagði hún að undan-
farin ár hefðu um 40 forsjárúr-
skurðir verið kveðnir upp í ráðu-
neytinu árlega. Mun fleiri bærust á
hveiju ári en allmörg tækist að
sætta hjá barnaverndamefndum
eða yfirvöldum.
Fyrir nokkrum mánuðum var í
fjölmiðlum nokkúð fjallað um mál
lítillar stúlku sem hafði orðið bit-
bein í forræðisdeilu. Við skilnað
foreldranna á sínum tíma fékk fað-
irinn forsjá þriggja barna en 2 eldri
dætur voru komnar af höndum.
Barnaverndamefnd í því sveitarfé'
lagi sem þau bjuggu í taldi að faðir-
inn ætti að fá forsjá barnanna
vegna þess að konan ætti við áfeng-
isvanda að stríða. Barnaverndarráð
staðfesti þá niðurstöðu á sínum
tíma en móður var veittur um-
gengnisréttur. Settur var tilsjónar-
maður með því að faðirinn stæði
við sitt. Um það hvort faðir var
samvinnufús eða ekki ber heimild'
um mínum ekki saman en ég hef
að vel athuguðu máli komist að
þeirri niðurstöðu að þar hafi ekki
öll orð verið látin standa. Um þetta
leyti eða áður var ný sambýliskona
komin til skjalanna.
Faðirinn lenti í fjárhagserfiðleik
um og flutti úr landi með 3 yngri
börnin, sambýliskonu og 2 börn
hennar. Af þeim opinberu plöggum
og upplýsingum sem ég hef viðað
að mér, og tekið skal fram að ég
hef fylgst með framvindu þessa
máls síðustu 3 ár, er ljóst að faðir
inn þurfti ekki samþykki til að setj-
ast að með börnin erlendis þó við
það yrði móður barnanna gert afar
örðugt um vik að umgangast þau.
Drífa Pálsdóttir staðfesti í samtali
okkar að undir slíkum kringum-
stæðum þyrfti forræðisforeldri ekki
samþykki hins opinbera.
■ OFTTEKST
8TARF8MÖH
BARWVERADAR-
XEFIADAAÐ W
SÁTITM VIIIjLI
FORELDRA
Þegar hér var komið sögu hafði
móðirin farið í meðferð og hefur
síðan ekki notað vímuefni. Hún
hefur komið undir sig fótunum all-
sæmilega fjárhagslega. Eftir
nokkra búsetu á heimili föðurins
erlendis fóru synir hans báðir þaðan
og varð fátt um kveðjur. Synirnir
hafa haldið því fram að faðirinn
hafi rekið þá á dyr. Til þess er
ekki tekin afstaða hér en þeir hafa
síðan búið hjá móður sinni í
Reykjavík. Á síðasta sumri dró til
tíðinda í þessu mikla leiðindamáli.
Lögmaður móðurinnar hafði áður
skrifað til dómsmálaráðuneytis og
óskað eftir nýrri umsögn Barna-
verndarnefndar Reykjavíkur en
málinu hafði margoft verið vísað
til hennar frá því hjónin skildu og
faðirinn fékk forsjá barnanna
þriggja. Nú sendi ráðuneytið beiðni
til nefndarinnar að hún kannaði á
ný hagi og aðstæður konunnar. Um
svipað leyti bað lögmaðurinn um
að telpan fengi að koma heim og
dvelja hjá móður sinni í sumarleyfi.
Var föðurnum skrifað bréf og hann
beðinn álits á þessari beiðni. I þessu
sambandi er sjálfsagt að taka fram
að sumarið áður hafði sams konar
beiðni verið send föðurnum og komu
börnin þijú heim þá.
Áður en svar barst frá manninum
hvarf telpan af heimili sínu og kom
í ljós að móðir hennar og systir
höfðu haft hána með sér til ís-
lands. Faðirinn var ekki látinn vita
en mun hafa talið að fyrverandi
eiginkona hans stæði að gjörð-
inni.Móðirin neitaði að skila barn-
inu. Áður en faðirinn fór utan síðar
um haustið með barnið hafði legið
fyrir umsögn Barnavemdarnefndar
Reykjavíkur. Var þar í fyrsta skipti
að því er mér sýnist mælt var með
því að móðirin fengi forræði telp-
unnar. í rannsókn sálfræðings á
telpunni kom fram að hún vildi
vera hjá móðurinni. Eftir að úr-
skurður hafði verið kveðinn upp
óskaði móðirin eftir því til vara að
hún fengi umgengnisrétt við barnið.
Augljóst var að það hvíldi þungt á
henni að fá ekki að hafa samskipti
við yngsta barnið.
En í úrskurði sem ráðuneytið
kvað upp í ágústlok segir meðal
annars,,! bréfí Barnavemdarnefnd-
ar Reykjavíkur, dags. 3. ágúst sl.,
kemur fram að hún telur aðstæður
konunnar allgóðar og að hún sé vel
hæf til að fara með forsjá barnsins.
Einnig kemur fram að það virðist
í samræmi við hag og þarfir telp-
unnar að móðir fari með forsjá."
Síðar segir:,, Einnig kemur fram
að starfsmennirnir (í bamaverndar-
nefnd) telji að konan sé vel í stakk
búin til að fara með forsjá dóttur
sinnar, skapa henni gott heimili
og veita henni æskilegan að-
búnað, ástúð og örvun.“ (Letur-
breyting mín.) Barnið var einnig
skoðað af sálfræðingi meðan hún
var heima sl. sumar. I niðurstöðu
hans kemur fram að barnið hafi
djúpstæða þörf fyrir nánara sam-
band við móður sína en verið hefði.
Hann taldi einnig að tengsl hennar
væru sterk til systkina, svo og til
föður síns.“
Málið hefur verið sent umboðs-
manni alþingis og skilar hann
skýrslu um málið síðar á árinu. Öll
:gögn hafa verið send til hans frá
ráðuneyti og frá þeim barnavernda-
raðilum sem hafa haft afskipti af
málinu.
Eftir að faðirinn hélt með telpuna
•af landi brott s.l. haust hefur hann
lagt bann við að konan hafi sam-
band við telpuna hvorki símleiðis
né bréflega og hún má ekki þiggja
gjafir frá móður sinni. Aðspurð um
þetta sagði Drífa: „í venjulegum
samskiptum er fráleitt að umgengn-
isforeldri megi ekki hafa samband