Morgunblaðið - 10.05.1990, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 10. MAI 1990
ísland, EFTA og EB
eftir Björn Arnórsson
Stórkostlegar breytingar eiga sér
nú stað í Evrópu. Annars vegar
þróunin í Evrópubandalaginu (EB)
og viðræður þess og EFTA um sam-
eiginlegt evrópskt efnahagssvæði,
hins vegar hin byltingarkennda þró-
un í A-Evrópu, sem útilokað er að
sjá fyrir endann á í dag. Það blasir
við okkur íslendingum — sem öðr-
um Evrópubúum — að við munum
standa frammi fyrir nýrri Evrópu,
Evrópu, sem þróast hratt og örugg-
lega. Vð eigum mikið verk fyrir
höndum — á stuttum tíma — að í
fyrsta lagi átta okkur á ástandinu
og hvemig við erum í stakk búin
til að mæta þessum breytingum. í
öðra lagi að aðlaga efnahagslíf
okkár og reyndar þjóðfélagið allt
að þessari nýju Evrópu. Skiptir þá
ekki máli hve náið við munum tengj-
ast þessum nýju skilyrðum — breyt-
ingar munu þurfa að vera umtals-
verðar, eins og nánar mun fjallað
um hér á eftir.
Því jafn mikilsvert og það er að
slá því föstu að innganga íslands í
EB er ekki á dagskrá, jafn mikils-
vert er að slá því föstu að við þurf-
um og ætlum að aðlaga íslenskt
efnahagslíf að þeim breyttu aðstæð-
um, sem EB-þróuninni fylgja.
Af hverju EB?
Það kom æ betur í ljós á sjöunda
og einkum áttunda áratugnum að
Evrópa var að dragast veralega
aftur úr N-Ameríku og Japan. Hug-
takið Évrópulömunin — Euroschler-
osis — varð æ algengara í efnahags-
umræðunni og margir sáu fyrir sér
að efnahagslífið mundi snúast um
tvo póla: N-'Ameríku með Banda-
ríkin í fararbroddi annars vegar og
hins vegar Asíu með Japan í farar-
broddi.
Það var sama hvar niður var
gripið. Framleiðni, atvinnuleysi,
verðbólga ... Allar tölur bentu til
þess að Evrópa væri að daga uppi
í hinni miskunnarlausu samkeppni
fjármagnsins.
Það er í þessu samhengi, sem
verður að skoða jákvæða afstöðu
norrænu verkalýðshreyfingarinnar
til þróunarinnar í EB, án þess að
með því sé kveðið á um inngöngu
þeirra ianda, sem enn eru utan þess.
Það er augljóslega einnig að
þessu leyti hagkvæmt fyrir íslend-
inga. EB-löndin taka við meira en
helmingi útflutnings okkar og því
mikilsvert að markaðir þar þróist á
jákvæðan hátt.
Á þessu stigi máls er heldur eng-
an veginn augljóst á hvern veg EB
muni þróast að öðra leyti. Annars
vegar er hægt að hugsa sér EB,
þar sem markaðsöflin — nýfijáls-
hyggjan — munu ráða ferðinni í
einu og öllu. Hins vegar má hugsa
sér EB, sem stefni inn í velferðar-
þjóðfélagið, eins og við þekkjum það
t.d. á Norðurlöndum. Um þetta
standa hatrömm pólitísk átök og
úrslit þeirra átaka eru á engan
hátt ráðin.
Það er einnig rétt að árétta í
þessu samhengi að þau, innan EB,
sem leggja mesta áherslu á að þró-
unin þar gangi sem örast og hvað
lengst, era oft hin sömu og standa
í eldlínunni fyrir félagslega þáttinn.
Og öfugt. Nægir e.t.v. að nefna
Delors og Thatcher, sem dæmi þar
um.
Alþjóðleg samtvinnun
Önnur röksemd í máli þessu er
sú staðreynd að fjármagnið lætur
landamæri sig engu varða og al-
þjóðleg samtvinnun þess er löngu
viðurkennd staðreynd. Þegar
ákvarðanir fjármagnsins era orðnar
alþjóðlegar og taka lítt tillit til þjóð-
legra vandamála, þá er ljóst, að
pólitísk stjórnun verður einnig að
vera alþjóðleg — yfirþjóðleg — ef
unnt á að vera að beita fjármagnið
lýðræðislegri stjómun.
Fjárfestingar t.d. Svía í EB-lönd-
unum þrefölduðust á árunum
1985-88. Því má slá föstu að áhrif-
in eru meiri en þessar tölur segja
til um, því það má ganga út frá
því að þau fýrirtæki, sem um ræð-
ir, séu kjaminn í vaxtarbroddi
sænska efnahagslífsins.
Það er augljóst mál að vandi
Svía (og þá um leið annarra þjóða,
sem standa frammi fyrir þessari
þróun) er sá að lýðræðið — í merk-
ingunni ákvarðanir þingsins og
ríkisstjórnar — verður æ rýrara að
innihaldi, Þessir aðilar verða að
aðlaga sig þeim aðstæðum, sem
fjármagninu er boðið í EB. Lýðræð-
ið verður í raun æ formlegra —
aðlögun að aðstæðum, sem ákvarð-
anir era teknar um annars staðar,
án þess að (í þessu tilviki Svíar)
hafí nokkur áhrif þar á.
Fleiri dæmi mætti nefna, sem
bókstaflega kalla á aukna alþjóð-
lega samvinnu og í vissum tilvikum
yfirþjóðlegt vald. T.d. er erfitt að
sjá hvemig leysa á mengunar-
vandamálin án þess að það sé gert
í alþjóðlegri samvinnu og með bind-
andi alþjóðlegum samningum. Það
er til lítils fyrir eitt þjóðríki að taka
á þessum' vandamálum með næsta
þjóðríki við hliðina spúandi mengun
yfír landamærin. Það er einnig
vandséð hvernig einstök ríki ætli
að leggja — oft kostnaðarsamar —
kvaðir á „sín“ fyrirtæki, ef sömu
kvaðir era ekki samtímis lagðar á
samkeppnisfyrirtækin.
Við samtökum launafólks blasir
nauðsyn fjölþjóðlegrar samninga-
gerðar. Við það verður ekki unað
að fjölþjóðleg fyrirtæki geti att
launafólki ýmissa landa hveiju gegn
öðru. Þetta er augljóst vandamál,
sem ekki minnkar við þá staðreynd
að sterk öfl era á ferðinni innan
íslensku verkalýðshreyfingarinnar,
sem vilja minnka einingar hennar
enn meir en nú er.
Hins vegar er rétt að taka skýrt
fram að á þessu stigi málsins virð-
ist nokkuð víðtæk samstaða ef litið
er til samþykkta hagsmunasamtaka
á íslandi, um að ganga ekki í EB.
Samtök launafólks á íslandi eru
a.m.k. mjög samhljóða í þeirri af-
stöðu sinni. Mest áberandi rök-
semdin að baki þeirrar afstöðu er
spumingin um fiskveiðarnar og
aðgang erlendra þjóða að landhelg-
inni — auk hins yfirþjóðlega valds
í EB.
Skoðanakannanir meðal þjóðar-
innar sýna þó miklu jákvæðari af-
stöðu til samvinnu við EB og jafn-
vel til inngöngu. Samtímis endur-
spegla skoðanakannanir ótrúlegt
þekkingarleysi um þessi efni.
Einnig er rétt að minna á í þessu
samhengi að EB er ekki reiðubúið
til tvíhliða umræðna við einstök ríki
um inngöngu, þannig að einnig
þess vegna er spurningin um inn-
göngu ekki -á dagskrá.
EB
Fimm atriði ber hæst þá fjallað
er um EB, þ.e. „frelsin fjögur" og
hið yfirþjóðlega vald, sem er einn
af hornsteinum þess.
a) Vörar.
Með nokkrum sanni má segja að
frelsi vörannar sé ,ráðandi í alþjóð-
legum viðskiptum í dag. Alltént
má segja að þeim röddum, sem
beijast fyrir vemdartollum, hefur
stórlega fækkað undanfarin ár. Þó
skal ekki dregið úr mikilvægi þeirr-
ar umræðu, sem á sér stað innan
EB um hvort EB skuli umlukið
vemdartollum eða ekki. Hér skiptir
verslun með sjávarafurðir okkur
íslendinga höfuðmáli, sbr. þá
áherslu, sem lögð hefur verið á
þann þátt mála af íslands hálfu í
þessum umræðum.
b) Þjónusta.
Þessi þáttur mun að líkindum
geta haft mest áhrif á samgöngur
okkar í lofti og á legi, tryggingar
og bankastarfsemi (sbr. fjármagn-
ið) o.fl.
c) Fjármagnið.
Áhrif þessa þáttar á íslenskt
efnahagslíf era á engan hátt full-
könnuð — og er þar bæði átt við
fjárstreymi inn í landið og fjár-
streymi út úr því. Afleiðingar þessa
„frelsis" eru fyrirfram alls ekki sjálf
gefnar. Leiða má rök að því (sjá
síðar) að í raun sé landið nú þegar
galopið fyrir erlendu fjármagni og
þurfi að leita allt annarra leiða en
lagaboða til að svara tilhneigingum
fjármagns til að leita inn í landið —
ef menn vilja á annað borð koma í
veg fyrir það. Má þar t.d. nefna
ríkisútboð á fiskkvótum þannig að
Ijármagnið streymdi til ríkisins, ef
erlendir aðilar keyptu kvóta, en
ekki til einstakra útgerðarmanna
eins og nú getur orðið (er?) raunin.
Eins má segja að tilhneiging inn-
lends fjármagns til að leita út fyrir
landsteinaria yrði meiri ef fjármag-
nið nyti meira hagræðis innan EB
(eða sameiginlegs evrópsks efna-
hagssvæðis (EES)), en utan þess.
d) Fólk.
Fijáls búseturéttindi og fólks-
flutningar hljóta alltaf að vera við-
kvæmt mál — ekki síst í augum
smáþjóðar eins og okkar. Þetta mál
þarf að skoða rækilega annars veg-
ar út frá mögulegu innstreymi fjöl-
mennra hópa frá löndum þar sem
atvinnuleysi er mikið og hins vegar
út frá stöðu okkar til að taka á
móti erlendum innflytjendum. Hið
síðamefnda er tekið fram að gefnu
tilefni, því reynslan bendir til þess
að stórátaks sé þörf í íslensku þjóð-
félagi til að auka skilning okkar á
menningu annarra þjóða, m.a. til
að vinna gegn kynþáttafordómum,
sem eru ótvírætt meiri en okkur
þykir gott að viðurkenna.
í þessu samhengi er einnig rétt
að benda á að flutningar milli EB-
ríkjanna hafa verið ótrúlega litlir
sbr. meðfylgjandi töflu. Enn er þó
rétt að taka fram að það segir ekki
mikið um hvernig þróunin getur
orðið eftir 1992.
e) Yfirþjóðlegt vald.
Meðfylgjandi skýringarmynd,
sem hér er birt með góðfúslegu leyfí
Þorsteins Magnússonar úr ágætu
riti hans, „Evrópubandalagið:
Stofnanir og ákvarðanataka", sem
er gefið út af öryggismálanefnd.
EFTA-viðræðurnar
EFTA-löndin standa öll gagnvart
þeim vanda sem hér hefur verið frá
greint. Þetta eru öll lítil hagkerfi
og opin, i þeirri merkingu að þau
era mjög háð utanríkisverslun sinni.
Þó þau séu um margt ólík, bæði
hvað varðar efnahagslíf og alþjóð-
leg samskipti, þá eru það þessar
staðreyndir, sem tengja þau hags-
munalega saman.
Það er einnig ljóst að þau ganga
til viðræðnanna með mjög mismun-
andi hugarfari gagnvart EB. Sviss-
lendingar eru væntanlega tregastir,
Austurríkismenn hafa sem kunnugt
er sótt um inngöngu, hin koma ein-
hvers staðar þar á milli og læt ég
þar vísvitandi vera að tjá mig um
afstöðu íslendinga, sem er ansi tor-
ráðin — ekki síst með tilliti til skoð-
ananakannana meðal þjóðarinnar!
Hins vegar liggur fyrir að þau
era öll reiðubúin til að ganga til
samningaviðræðna við EB — Island
með fyrirvara um vinnuafl og fisk,
eins og síðar mun vikið að.
Það era nokkur atriði, sem mikil-
vægt er að slá föstum í sambandi
við þær viðræður, sem fyrirhugaðar
era á árinu 1990.
í fyrsta lagi verða menn að horf-
ast í augu við (en á því hefur verið
nokkur skortur) að hér er um samn-
ingaviðræður að ræða. EB gengur
á engan hátt til þessara viðræðna
með því hugarfari að evrópskt efna-
hagssvæði sé EB svo mikilvægt að
öllu skuli til kostað til þess að það
nái fram að ganga.
Þær raddir hafa heyrst í vaxandi
mæli — t.d. frá dönskum atvinnu-
rekendum — að ekki séu efni til
að veita atvinnurekstri EFTA-land-
anna aðgang að kostum þeim, sem
EB-atvinnurekendur a.m.k. telja
fylgja „hinu fjórþætta frelsi" án
þess að EFTA taki einnig á sig að
borga reikninginn svo sem kostnað-
inn við rekstur EB og sjóði.
/ öðru Iagi eru uppi tvenns konar
raddir um áhrif þróunarinnar í
A-Evrópu. Annars vegar þær er
telja að hún muni stórminnka áhuga
EB-landanna á viðræðunum við
EFTA. Hins vegar þær er telja,
þvert á móti, að A-Evrópuþróunin
muni flýta EB-EFTA-umræðunum,
því aðilar muni telja sig sterkari
gagnvart A-Evrópu með 16-landa
efnahagssvæði, en 12.
/ þriðja lagi er vert að minna á
að niðurstöður samningaviðræðn-
anna (ef um þær næst sameiginleg
niðurstaða) munu lagðar fyrir þjóð-
þing EFTA-ríkjanna til ákvörðunar.
Heildarfólksfjöldi og Qöldi búsettra innflytjenda í hverju landi Skráð Heildar- EB-innfl. Aðrir innfl.
í þús. f þús. % af heildar- fólksfj. f þús. % af heildar- fólksfj.
Belgía 9.864,8 538,1 5.45% 315.2 3,20%
V-Þýskal 61.170,5 1.377,4 2.25% 3.195,5 5.22%
Danmörk 5.102.0 27,0 0.53% 102.0 2,00%
Spánn 3S.832,3 193.3 0.50% 141,6 0,36%
Frakkland (1982) 54.273,2 1.577,9 2.91% 2.102.6 3,87%
Bretland 56.075,0 S10,0 1.45% 1.651.0 2.94%
Grikkland 9.739,6 55,3 0.57% 31,3 , 0.32%
ftalía (1981) 56.556,9 91.1 0.17% 112.1 0,20%
frland 3.543.0 61,7 1,74% 17.8 0,50%
Lúxemborg (1989) . 384,2 101.6 26,44% 10,3 2,68%
Holland (1988) 14.714,2 156,9 1.06% 434.9 2.95%
Portúgal 10.270,0 23,9 0.23% 65,6 0,64%
Alls 320.525,7 5.014.2 1.56% 8.179,0 2.56%
Heimild: Skýrsla framkvæmdastjórnar EB um félagslega aðlögun innflytjenda frá rfkjum utan Evrópubandalagsins sem fá löglegan búseturétt til frambúðar. (SEC (89) 924 final, 22.6.1989)