Morgunblaðið - 06.10.1990, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. OKTÓBER 1990
Súkkulaði Sælkerans
Heildsölubirgðir ■ íslensk Dreifing ■ Sími 91-68 73 74
SKEMMTILEGIR
GERVIHNATTADISKAR
ÁGÓÐU
VERÐI!
SYNING: í dag, laugardag, kl. 10-16.
1,2 m diskur með mono móttakara
og íjarstýringu frá kr. 66.700,-
1,2 m diskur með stereo móttakara
og fjarstýringu frá kr. 79.300,-
Allar stærðir diska: l,2m-l,5m-l,8m-2,2m
S Kapaltækni hf.
ÁRMÚLA4, 108 REYKJAVÍK, SÍMI 680816.

Þorsteinn Gylfason:
Frelsi o g fjalldalaregla
i
Einar Ólafsson rithöfundur
segist hvorki þekkja Helga Hálf-
danarson né mig. Við þekkjum
hann ekki heldur, svo að það var
heldur en ekki fagnaðarefni að
lesa grein hans „Spjall um frelsi
og réttlæti" sem birtist í Morgun-
blaðinu hinn 31sta ágúst síðastlið-
inn og geymir viðbrögð hans við
gaspri okkar Helga um þessi efni
hér í blaðinu og víðar. Það er mér
meiri ánægja en orð fá lýst að
rekast á andlegt líf þar sem ég
hafði ekki vitað af því áður, og
þess verður ekki langt að bíða að
ég líti í bækur Einars Ólafssonar.
Grein Einars fjallar um tvö efni:
fyrst þá kenningu Helga Hálfdan-
arsonar að frelsi og jafnrétti séu
andstæður, og svo lífvænleika
frjálshyggju og félagshyggju sem
stjórnmálastefna, en honum hafði
ég afneitað hatrammlega, og Vác-
lav Havel forseti Tékkóslóvakíu
raunar líka eftir því sem Einar
upplýsir í grein sinni. Þar er ekki
leiðum að líkjast.
II
Um jafnrétti og frelsi fellst
Einar nær orðlaust á þá skoðun
mína að jafnrétti sé óhugsandi án
frelsis. Á hinn bóginn greinir hann
þann flugufót fyrir andstæðu-
kenningu Heíga „að jafnréttið
[krefst] nokkurrar takmörkunar
frelsisins, svo sem þess frelsis að
taka sér forréttindi eða kúga aðra
í krafti auðs og aðstöðu". Hér
virðist mér Einari (og kannski
Helga líka) sjást yfir mikilsvert
atriði í fijálshyggju Vesturlanda.
Það er að frelsið sem fjallað er
um, og barizt fyrir, er yfirleitt
ekki frelsi til hvers sem er. Mesti
stjórnspekingur 20stu aldar, John
Rawls prófessor í Harvardhá-
skóla, orðar fyrirvarann svo að
frelsi hvers manns skuli vera sam-
rýmanlegt sama frelsi allra ann-
arra manna. Þetta fræðilega orða-
lag Rawls á sér margar hliðstæð-
ur: nytjastefnumenn binda til
dæmis frelsishugsjón sína við þær
athafnir sem ekki skaða aðra. Það
á sér líka hliðstæður í hversdags-
legasta hugmyndaheimi okkar.
Enginn heilvita íslendingur mundi
telja sig búa í ófijálsu landi af
því að honum leyfist ekki að ræna
eða myrða náunga sinn ef sér
sýnist. Ekkert má nú! Hins vegar
búum við íslendingar við marg-
víslegt ófrelsi, til dæmis bæði í
landbúnaði og í sjávarútvegi, jafn-
vel svo margvíslegt að það orkar
tvímælis hvort landið getur með
góðu móti talizt til fijálsra landa
almennt og yfirleitt. Svo eru fróð-
leg jaðartilfelli á mörkum frelsis
og ófrelsis. Til dæmis má spyrja:
er skattlagning til sameiginlegra
þarfa þjóðarinnar, segjum í heil-
brigðismálum og menntamálum,
frelsisskerðing (brot gegn eigna-
réttinum) eða ekki?
Hvað um það. „Frelsi“ til kúg-
unar og ofbeldis er naumast eigin-
legt eða réttnefnt frelsi og getur
þess vegna tæplega verið til
marks um það að frelsi sé and-
stæða þess jafnréttis sem stendur
látlaus ógn af kúgun, ofbeldi og
hvers konar ójafnaðarmennsku
eða rangsleitni.
III
Um fijálshyggju _ og félags-
hyggju hefur Einar Ólafsson það
helzt fram að færa að honum virð-
ist mikils launamunar gæta jafn-
vel í okkar heimshluta þar sem á
þó að heita að fátækt hafi verið
útrýmt að miklu leyti og sums
staðar — til dæmis hér á Norður-
löndum — að mestu leyti. Hann
ber saman launakjör verkamanns
og auðjöfurs með mikilli vanþókn-
un. Og hann er ekkert að skeyta
um aðra þætti þjóðfélagsins eins
og þann að til dæmis ég sem á
að heita prófessor við Háskóla
íslands og er kominn undir fimm-
tugt hef í mánaðarlaun (eftir
skatt) nokkru minni Ijárhæð en
venjulegur einhleypur stúdent
þarf til að skrimta í Reykjavík
samkvæmt nýlega birtri opinberri
könnun, og eru þessi laun mín því
sem næst meðaltekjur venjulegs
félagsmanns í Alþýðusambandi
íslands: hærri en kaup verka-
kvenna í frystihúsum og lægri en
kaup iðnaðarmanna. Hvað um
það: hugsum um auðjöfurinn og
öreigann. Einar segir: „Því verður
ekki neitað að hagsmunir atvinnu-
leysingjans og forstjórans eru
andstæðir í ýmsum efnum, og um
þessa hagsmuni er tekist á.“ Hann
virðist með öðrum orðum hafa
sömu hagsmunatrúna um stjórn-
málabaráttu og Árni Bergmann
og Helgi Hálfdanarson. (Sjá grein
mína „Hugsjónir eða hagsmunir?"
í Morgunblaðinu 15. september.)
Launakjör eru mikið mál eins
og allir íslendingar vita því þeir
tala nánast ekki um annað á
síðustu tímum og eru skemmtileg-
ir eftir því; jafnvel kjaftasögur eru
hættar að heyrast. Ég ætla ekki
að ræða þau hér og nú, en get
vísað forvitnum lesendum á lang-
loku sem heitir „Hvað er rétt-
læti?“ en hana birti ég í Skírni
1984. Þar er mjög lítillega vikið
að launakjörum. En ég er þegar
búinn að nefna kennara minn og
kunningja John Rawls í þessu
skrafi, og kannski ég klykki út
með því að segja aðeins nánar frá
hugmyndum hans því þær varða
ekki sízt launajöfnuð.
Höfuðrit Rawls heitir Kenning
um réttlæti (A Theory of Justice)
og kom út 1971. Það er mörg
hundruð blaðsíður og þess vegna
ekki mjög árennilegt. Þar reynir
hann að gera svo glögga grein
fyrir félagslegu réttlæti að hann
telur sig geta sannað — og þegar
hann segir „sannað" þá meinar
hann það sem hann segir — tvö
lögmál réttlætisins. Fyrra lögmál-
ið er frelsisreglan sem ég hef
þegar nefnt: hver maður skal hafa
fyllsta frelsi til athafna sem sam-
rýmist sama frelsi annarra
manna.
Síðari regluna — jafnaðarregl-
una — kalla ég fjalldalareglu á
íslenzku. Samkvæmt henni mega
hæstu launin (fjöllin) ekki vera
hærri en til þess þarf að lægstu
launin (dalirnir) séu sem hæst.
Þegar Rawls útleiðir þessa reglu
gengur hann að því vísu, eins og
óhætt virðist að gera, að nokkur
launamunur sé öllum, þar með
töldum þeim sem lægst hafa laun-
in, til hagsbóta því hann hvetji
menn til dáða sem allt samfélagið
nýtur góðs af. Kannski Einari
Ólafssyni þyki gaman að hugleiða
þessa réttlætiskenningu. Það hef-
ur mér þótt og ýmsum nemendum
mínurr. í Háskóla íslands.
Einar upplýsir, eins og fram
er komið, að Václav Havel for-
kasti bæði fijálshyggju og félags-
hyggju með lítilsvirðingu alveg
eins og ég vil gera. Eg efast ekki
um að það sé rétt eftir haft. Eins
er ég viss um það að núna eru
ungir og gamlir að lesa Rawls í
tugþúsundum eintaka um
Austur-Evrópu þvera og endi-
langa. Og Rawls er hvorki frjáls-
hyggjumaður né félagshyggju-
maður heldur bara venjulegur
háskólakennari sem fengið hefur
fáeinar frumlegar hugmyndir um
réttlæti. Og hann skrifar fyrir
okkar tíma sem félagshyggju-
draugarnir og fijálshyggjudraug-
arnir gera ekki.
Happdrætti skáta:
150 þúsund kr. í stað hunds
BANDALAG íslenskra skáta gengst fyrir happdrætti um þessar
mundir þar sem meðal annarra vinninga eru St. Bernhardshundar.
Stjórnendur happdrættisins hefur sent frá sér fréttatilkynningu þar
sem segir að skátahreyfingunni þyki miður hafi hún sært einhvern
með þessu vinningavali.
Dómsmálaráðuneytið hefur veitt
vilyrði fyrir því að vinni einhver St.
Bernhardshund í happdrættinu sem
ekki hefur tækifæri til að eiga hann
megi breyta vinningnum, segirjafn-
framt í tilkynningunni. Fær sá í
staðinn úttektarheimild í hvaða
verslun sem er fyrir 150 þúsund
krónur.
Skátahreyfingin ætlar að ábyrgj-
ast að hundar fari ekki til annarra
en þeirra sem áhuga og aðstæður
hafa og uppfylla lögboðin skilyrði
til hundahalds.
unouu m eí ccumucn Hcni ICCIICCIIU IHV KilFÍÍTIIkl
Mikið af nýjum vörum. Opið í dag frá kl. 10-16 |n|(^IRlR SNORRABRAUT 56 HHruiuiu ífiHRtei C13505 + C14303