Morgunblaðið - 20.12.1990, Side 28

28
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 20. DESEMBER 1990
Bráðabirgðalögin
og þjóðarsáttín
eftirÞröst Ölafsson
Undanfamar vikur hefur svo
mikið verið ritað og rætt um þjóðar-
sáttina og fylgifisk hennar bráða-
birgðalögin, að fæstir vita í reynd
lengur hvaðan á sig stendur veðrið
í þessu máli.
Sjálfstæðisflokkurinn stóðst ekki
þá freistingu að reyna að koma
höggi á ríkisstjórnina þó í reynd
hefði honum dugað að sitja aðgerð-
arlaus. En kapp er best með forsjá
og því reyndist vopnið sem skaða
átti andstæðinginn vera nokkurs
konar búmerang sem hitti flokkinn
aftur og særði alvarlega en varð
vatn á myllu ríkisstjórnarinnar.
Þjóðarsáttin margumtalaða snýst
ekki um Sjálfstæðisflokkinn heldur
lífskjör þjóðarinnar og þróun efna-
hagsmála. Málið er mjög mikilvægt
og þess vegna langar mig tii að
beina athyglinni að tveimur hliðum
þess, annars vegar bráðbirgðalög-
unum og hlutverki þeirra og hins
vegar framtíð þjóðarsáttarinnar.
Þjóðarsáttin er aðferð til að reyna
að stilla saman sem flestar efna-
hagsstærðir innan ramma þess
mögulega og um leið að beina
ákvarðantöku aðiia markaðskerfís-
ins inn á samskonar braut. Auk
þess er aðilum markaðarins veitt
aðhald og ögun þannig að auknar
líkur séu á að dæmið gangi upp.
Til eru þeir sem klifa á því að svip-
aðri niðurstöðu hefði mátt ná með
stjómun peningamagns í umferð.
Þeir gleyma því að við þær aðstæð-
ur sem ríktu þegar þjóðarsáttin var
gerð hefðu slíkar peningalegar
stjómunargerðir kostað miklu meiri
fórnir almennings í þessu landi.
Þessi aðferð hefði einnig bitnað
mjög ójafnt á mismunandi hópum
þjóðfélagsins, ennþá verr en þjóðar-
sáttin gerði og ekki skortir þó að
undan henni sé kvartað.
Um tveggja áratuga skeið hefur
verðbólgan verið erfiðasta viðfangs-
efni íslenskrar efnahagsstjórnunar.
Verðbólgan hefur á þessu tímabili
dregið verulega úr þeim efnahags-
bata, sem annars hefði orðið. í stað
þess að glíma við verðbólguna og
ráða niðurlögum hennar, aðlöguð-
um við efnahagskerfið að henni
með vísitölu-, verðlags-, og láns-
kjaraákvæðum sem gerði okkur
kleift að lifa með verðbólgunni leng-
ur en utanaðkomandi áhorfendur
erlendis gátu auðveldlega skilið.
Þótt glíman við verðbólguna hafi
aldrei verið forgangsverkefni ís-
lenskra ríkisstjórna hafa þó verið
gerðar ýmsar tilraunir til að slá á
hana. Fyrsta tilraun sem gerð var
til að reyna að stemma stigu við
frekari aukningu verðbólgunnar var
gerð af ríkisstjórn Geirs Hallgríms-
sonar haustið 1977 og veturinn þar
á eftir. Sú tilraun fór út um þúfur
vegna harkalegrar andstöðu verka-
iýðshreyfmgarinnar, sem krafðist
samninganna í gildi. Ríkisvaldið
hafði engin tök á því að koma í veg
fyrir þá efnahagslegu óstjórn og
þá verðbólguskriðu sem í kjölfarið
fylgdi. Hvað þetta snertir eru ís-
lensk stjórnvöld ákaflega veik. Aga-
vald þeirra er hreinlega mjög tak-
markað. Næsta tilraun var gerð í
stjórnartíð ríkisstjómar Steingríms
Hermannssonar. Haustið 1984 var
á vegum Verkamannasambands ís-
lands og í samvinnu við Vinnuveit-
endasambandið reynt að ná saman
um eins konar þjóðarsátt með ríkis-
valdið sem þriðja aðila. Þessi tilraun
sprakk í loft upp áður en hún komst
af teikniborðinu vegna verkfalls
BSRB þá um haustið. Fátt ef nokk-
uð hefur á síðustu árum orðið launa-
fólki og vinnuveitendum hörmulegri
en um leið dýrmætari reynsla en
þetta verkfall og afleiðingar þess.
Eins og sagt hafði verið fyrir, m.a.
af þeim sem þetta skrifar, skilaði
þetta þriggja vikna verkfall minna
en engu í vasa þeirra sem í því
stóðu. Staða launþegahreyfingar-
innar var veikari og kjör opinberra
starfsmanna lakari að loknu verk-
falli en áður.
Sú skelfilega en þó dýrmæta
reynsia sem launþegahreyfingin
gekk í gegnum í kjölfar þessa verk-
falls jók á efasemdir um að gamla
uppskriftin um einhliða launahækk-
anir án samhengis við aðrar þjóð-
hagsstærðir gæti yfirleitt skilað
nokkrum kjarabótum við þær
breyttu aðstæður sem verðbólga og
vaxtafrelsið höfðu skapað í þjóðar-
búskapnum. Um þetta urðu mikil
átök innan verkalýðshreyfingarinn-
ar. Niðurstaðan varð þó engu að
síður sú að þegar líða tók að samn-
ingum síðsumars 1985, þá einbeittu
menn sér að því að finna leiðir til
kjarabóta, þar sem launahækkunin
var aðeins einn hluti samræmdra
aðgerða og samfara kaupmáttar-
aukningu færi stöðugt verðlag
ásamt viðunandi afkomu atvinnu-
veganna. Sá sem þetta skrifar gerði
nokkuð ítarlega grein fyrir svona
samningaleið á Dagsbrúnarfundi
þá um haustið. Febrúarsamning-
arnir árið 1986 skiluðu launafólki
mjög mjkilli kaupmáttaraukningu
en þeir fóru engu að síður útum
þúfur og það fyrst og fremst af
þremur ástæðum. Sú fyrsta voru
samningar ríkisvaldsins við opin-
bera starfsmann kosningavorið
1986. Þeir samningar sem leiddir
voru af þáverandi fjármálaráðherra
Þorsteini Pálssyni gerðu ráð fyrir
miklu meiri kauphaékkunum til op-
inberra starfsmanna en um hafði
verið samið á frjálsum vinnumark-
aði nokkrum mánuðum fyrr. Þetta
skapaði mikla gremju og óánægju
í röðum aimenns verkafólks, sem
taldi sig hafa verið svikið í tryggð-
um. Þá varð ijóst að svokölluð þjóð-
arsátt sem upptök sín átti á vinnu-
markaði stæðist ekki nemá hún
væri varin af öllum aðstandendum,
ekki hvað síst ríkisvaldinu. Það
brást — því miður.
Önnur ástæðán var óhemju
þensla á vinnumarkaði þetta sumar
milli kosninganna, en þá voru mörg
metnaðarfull verkefni á vegum op-
inberra sem og einkaaðila í fram-
kvæmd s.s. Flughöfnin, Kringian
Þröstur Ólafsson
„Sú neikvæða heildar-
reynsla sem varð af
þessum samningum, og
ber þá að hafa í huga
að kaupmáttarþróunin
var með ágætum, kom
að gagni við gerð seinni
þjóðarsáttarsamning-
anna um áramótin
1989-1990.“
og Helguvík. Þetta leiddi til mikilla
yfírborgana sem gerðu flesta kaup-
taxta óþarfa og ýtti enn frekar
undir launaskrið.
í þriðja lagi varð uppsveifla í
sjávarútvegi en henni fylgir sjálf-
krafa mikil tekjuhækkun hjá sjó-
mönnum án þess að það gengi til
landverkafólks. Að sjálfsögðu kom
hér fleira til svo sem hailarekstur
hjá ríkissjóði. En dýrmæt tilraun
mistókst vegna misgengis og þenslu
á launamarkaði og agaleysis við
efnahagslegar ákvarðanir, sem frá
hendi opinberra aðila bar meiri keim
af væntanlegum kosningum en
þörfum þjóðarbúsins.
Sú neikvæða heildarreynsla sem
varð af þessum samningum, og ber
þá að hafa í huga að kaupmáttar-
þróunin var með ágætum, kom að
gagni við gerð seinni þjóðarsátta-
samninganna um áramótin 1989-
1990. Þá voru settir þeir varnaglar
sem vantaði í febrúar 1986 og
tryggja áttu samstíga þróun sem
flestra hagstærða svo að þjóðarsátt-
in svokallaða gæti staðist, en fyrri
reynsia sýndi að það var óhjákvæm- |
ilegt. Eins og fram kemur hér að
framan mistókust fyrri tilraunir til
þjóðarsáttar fyrst og fremst vegna j
þess misgengis sem varð innbyrðis
meðal launafólks svo og vegna þess
að ýmsar aðrar efnahagsstærðir |
voru utan við rarnma þjóðarsáttar.
Það fannst ekkert agavald sem
knúði menn inná samstíga þróun.
Bráðabirgðalögin verður að
skoða í þessu ljósi. Þau voru einörð
viljayfirlýsing ríkisstjórnar sem stóð
frammi fyrir því að horfa á alvarleg-
ustu tilraun sem gerð hafði verið í
baráttunni við verðbólguna renna
út í sandinn vegna misgengis í laun-
amálum, sem hefði samkvæmt
reynslunni leitt af sér frekari frávik
agaleysi og upplausn, ef ekkert
hefði verið að gert. Ef menn vilja
vera grófir og einfalda óleyfilega
mikið má segja, að í þetta sinn
hafi þjóðarsáttin verið innsigluð
með einskonar ógnaijafnvægi, sem
tryggja átti framgang hennar. Yfir-
lýsing samningsaðila um launa-
kapphlaup við BHMR gerði laga-
setningu nauðsynlega. Sannfærður
er ég um að margt hefði þróast á
annan veg bæði fyrir Sjálfstæðis-
flokkinn og þá ekki síst fyrir Þor-
stein Pálsson, svo ekki sé nú minnst
á afkomu þjóðarinnar og stöðu at-
vinnuveganna, ef slíkt agavald
hefði verið fyrir hendi á árinu 1986.
Því hefði Sjálfstæðisflokkurinn öðr-
um flokkum frekar átt að skilja
nauðsyn bráðabirgðalaganna og
óaðgreinanlegt samhengi þeirra við
þjóðarsáttina. í því samhengi er sú
stæla ófrjó, hvort verðbólguáhrifin
hefðu örðið 10 eða 20%, hefði ekki
komið til þessarar lagasetningar.
Það er svo annað mál að tilurð
þessarar lagasetningar var sannar-
lega ekki til fyrirmyndar hvað þá
sú aðferð að þurfa að ganga á gerða
samninga. Hér er því sannarlega
ekki mælt bót að setja lög að undan-
gengnum démsúrskurði, né er hér
verið að prísa kjör opinberra starfs-
manna. En það er í þessu máli eins
og svo mörgum öðrum að sjaldan
veldur einn þá tveir deila. Það er
vissulega umdeilanleg niðurstaða í
kjarasamningum, sem gerðir eru
eftir langt verkfall, að semja um
launahækkanir sem aðrir launþegar
eiga hugsanlega eftir að ná fram,
Stjóunkerfið í
málefnum fatlaðra
eftir Birgi ísleif
Gunnarsson
Lög um málefni fatlaðra voru
samþykkt á Alþingi 1983. Nokkur
reynsla er því komin á þau lög og
nú er í undirbúningi að endurskoða
þau. í því sambandi er mjög rætt
um aukna ábyrgð sveitarfélaga í
þjónustu við fatlaða.
Hugmyndafræðin
Þegar rætt er um málefni fatl-
aðra og hvar rétt sé að skipa þeim
málaflokki í stjórnkerfinu er nauð-
synlegt að gera sér grein fyrir þeirri
hugmyndafræði sem að baki liggur.
Það er grundvallaratriði að þjóðfé-
lagið viðurkenni fatlaða sem venju-
lega borgara, sem eigi samleið með
öðrum eins lengi og eins langt og
mögulegt er. Fatlaðir eru ekkert
sérfyrirbæri, heldur almennir borg-
arar. Jafnrétti ailra þjóðfélags-
þegna á að hafa í heiðri í okkar
stjórnskipun. Einmitt þess vegna
þarf þjóðfélagið að hafa uppi að-
gerðir til að fatlaðir geti notið jafn-
réttis og sambærilegra lífskjara og
aðrir þjóðfélagsþegnar.
Þess vegna er mjög mikilvægt
að þær þjóðfélagsaðgerðir séu
ákveðnar og framkvæmdar þannig
að þær séu ekki slitnar úr sam-
hengi við það sem þjóðfélagið gerir
fyrir aðra þegna sína. Þetta á bæði
við um þá meðferð sem fatiaðir
hljóta og þetta á einnig við um það
hvernig þessum málum er stjómað.
Núgildandi löggjöf um málefni
fatlaðra uppfyllir ekki þær kröfur
sem felast í þessum sjónarmiðum.
Lögin eru of sértæk, of mikii stofn-
analög og stjórnkerfi málefna fati-
aðra er slitið frá þeim stofnunum
sem fjalla um málefni almennra
borgara á viðkomandi sviðum.
Stjórnkerfið
Markmið laganna er að tryggja
fötluðum jafnrétti og sambærileg
lífskjör við aðra þjóðfélagsþegna
og skapa þeim skilyrði til þess að
lifa eðlilegu lífí og hasla sér völl í
samfélaginu þar sem þeim vegnar
best. Ennfremur að tryggja heildar-
samtökum fatlaðra og félögum
þeirra áhrif á ákvarðanatöku um
málefni sín.
Félagsmálaráðuneytið skal ann-
ast málefni fatlaðra en þó heyra
málefni fatlaðra undir þijú ráðu-
neyti, það er heilbrigðisráðuneyti,
menntamálaráðuneyti og félags-
málaráðuneyti. Sérstök nefnd skal
fara með yfirstjórn málefna fatlaðra
og kallast hún stjórnamefnd.
Landinu skal skipt í átta starfs-
svæði hvað máléfni fatlaðra snertir
og falla þessi starfssvæði saman
við núverandi kjördæmi. Á hveiju
svæði skal starfa sjö manna svæðis-
stjóm sem hefur það hlutverk að
gera tillögur um þjónustu og sam-
ræma aðgerðir þeirra aðila sem
fara með mál þessi á svæðinu. Lög-
in gera ráð fyrir því að starfsemi
að málefnum fatlaðra sé að mestu
leyti á vegum ríkisins og var síðan
enn meir hnykkt á því með lögum
um verkaskiptingu ríkis og sveitar-
félaga sem samþykkt vora á Al-
þingi vorið 1989, þar sem gert var
ráð fyrir að ríkið kosti alfarið þjón-
ustu við fatlaða.
Aukin ábyrgð sveitarfélaga
Eitt af verkefnum sveitarfélaga
er að annast margvíslega félagslega
þjónustu fyrir íbúa sína. Ég tei að
sveitarfélögin eigi að annast alla
þá félagslegu þjónustu fyrir fatlaða
sem þau eiga að annast fyrir aðra
íbúa sína. Eins og lögin era í dag
er vafalaust mikil freisting fyrir
sveitarfélögin að vísa fötluðum á
svæðisstjórnimar. Það er auðvitað
ekki alls staðar gert. Reyjavíkur-
borg sinnir t.d. ýmiss konar þjón-
ustu við fatlaða.
Ég er sannfærður um að það
Birgir ísleifur Gunnarsson
„Ég tel að sveitarfélög-
in eigi að annast alla
þá félagslegu þjónustu
fyrir fatlaða sem þau
eiga að annast fyrir
aðra íbúa sína.“
yrði til mikiila bóta ef hin almenna
félagslega þjónusta fyrir fatlað fólk
yrði með ótvíræðum hætti í lögum
flutt til sveitarfélaganna. En ég vil
ganga lengra. Ég tel að allar svæð-
isbundnar stofnanir ættu að vera á
verkefnalista sveitarfélaganna eða
héraðanna en síðan yrði í lögum sú
skyida lögð á ríkið að reisa og reka
stofnanir sem teldust til sérstakra
aukaúrræða, sem eðlilegt væri að
reka á kostnað ríkisins.
Með því móti yrði tekið á málefn-
um fatlaðra á sama hátt og tekið
er á félagslegum málefnum annars
fólks. Þannig myndu njóta sín kost-
ir nálægðarinnar við verkefnin og
úrræðin ekki eins sértæk og sér-
greind og gert er ráð fyrir í núgild-
andi lögum. Ég tel að sveitarfélögin
geti vegna staðbundinnar þekking-
ar betur sinnt því verki að veita
þjónustu við hæfi hvers og eins ein-
staklings.
Nú má enginn skilja orð mín svo
að í svæðisstjórnunumm sé ekki
unnið mjög gott starf. Ég er ekki
í neinum vafa um að þar leggja sig
allir fram. Hins vegar hanga svæð-
isstjórnirnar óneitanlega svolítið í
lausu lofti í okkar stjórnkerfi og
eru ekki í nægilegum stjórnunar-
tengslum við staðbundin yfirvöld.
Að lokum er rétt að geta þess
að bæði í Danmörku og Noregi
hefur löggjöf verið breytt í þessa
átt. Þann 1. janúar 1980 gengu í
gildi lög um málefni fatlaðra í Dan-
mörku þar sem öll þjónusta við fatl-
aða sem fram til þess tíma var á
vegum ríkisins var færð yfir til
sveitarfélaga, þannig að nú er öll
þjónusta fyrir fatlaða undir stjórn
þeirra yfírvalda sem bera ábyrgð á
þjónustu við borgarana almennt.
Þann 1. janúar 1991 ganga í gildi
ný lög í Noregi sem miða að sama
marki. Ég tel því ótvírætt að endur-
skoða eigi núgildandi lög um mál-
efni fatlaðra og breyta stjórnkerf-
inu í þá átt sem hér hefur verið lýst.
Höfundur er einn af
alþingismönnum
Sjálfstæðisflokksins fyrir
Reykjavíkurkjördæmi.