Morgunblaðið - 03.03.1991, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 3. MARZ 1991
LYÐHYLLI
LEIÐTOGANNA
ÍSLENSKIR LEIÐTOGAR OG
VALDSTJÓRNSPEKIMACHIAVELLIS
eftir STEFÁN ÓLAFSSON
I.
Um speki Machiavellis
Bók ítalans Niccoló Machiavelli,
Furstinn, sem fyrst var útgefin í
Róm árið 1532 og nýlega kom út
í íslenskri þýðingu, er fyrir löngu
talin til sígildra verka þjóðfélags-
fræðinnar. Machiavelli var lengst
af embættismaður og rithöfundur í
Flórens á tímum endurreisnarinnar.
Hann hafði því reynslu af stjóm-
málastarfi, en í bemsku hafði hann
einnig lagt sig eftir sögu og heim-
speki. Furstinn var tileinkaður þeim
leiðtoga Medici-ættarinnar sem
valdamestur var á þeim tíma er hún
var rituð, og fjallar um það er gagn-
ast má furstum til að halda völdum
sínum og auka þau. Margir hafa
því litið á rit þetta sem kennslubók
í fláttskap og stjórnmálarefjum og
jafnvel talið að forskrift Machiavell-
is hafi réttlætt illvirki böðla og
valdníðinga úr stétt þjóðhöfðingja
fyrr og síðar. Af þeim sökum er
hugtakið „machiavellismi" yfirleitt
notað sem ávísun á óheilindi og
undirferli í valdabaráttu milli
stjórnmálaleiðtoga. Óvenju hispurs-
laus framsetning Machiavellis í
Furstanum hefur augljóslega ýtt
undir þennan skilning á speki hans.
í þjóðfélagsfræðum er framlag
Machiavellis hins vegar litið öðmm
augum, og honum jafnvel þakkað
það að vera brautryðjandi á sviði
raunsærra eða hagnýtra stjóm-
málafræða, sem miða að því að
setja fram almennar reglur um það
er tryggir árangur í stjórnmálum,
og byggðar em á reynslu í nútíð
og fortíð.
Machiavelli kenndi að menn væru
almennt vanþakklátir, hvikulir,
lygnir, hræsnisfullir, hræddir við
hættur og fégjamir. „Fjöldinn er í
eðli sínu hvikull, það er auðvelt að
sannfæra hann, en erfítt að halda
honum staðföstum í þeirri sannfær-
ingu. Það er því nauðsynlegt að
búast svo um, að þegar trúin bilar,
þá sé hægt að beita valdi,“ segir
Machiavelli (Furstinn, bls. 30-31).
Tvennt skiptir meginmáli fyrir leið-
toga sem halda þarf völdum yfír
slíkum lýð: hvemig hann hagar
háttum sínum og hvernig hann birt-
ist fólki. Það em því jöfnum höndum
gerðir leiðtoganna og ímyndir
þeirra meðal þegnanna sem miklu
ráða um farsæld á valdastóli, sam-
kvæmt speki Machiavellis.
Til að ná völdum og halda þeim
þarf baráttu. í baráttu er um tvennt
að ræða: „ ... að láta lögin ráða
eða valdið bert. Hið fyrra er mönn-
um sæmandi, hið síðara er aðferð
dýrsins. En þar sem hið fyrrnefnda
dugir í mörgum tilfellum ekki, þá
þarf að grípa til þess síðara", (bls.
81). Það sem leiðtoginn þarf að til-
einka sér af hegðun dýranna er
grimmd ljónsins og slægð refsins.
Meginregla Machiavellis er sú,
að leiðtoginn þarf að gera fleira en
gott þykir ef hann vill halda völd-
um. Hann á ekki að víkja af vegi
hins góða ef það er mögulegt, en
þarf að kunna að þræða tefílstigu
hins illa ef nauðsyn býður (bls.
83). Best er að leiðtogi sé í senn
elskaður og að fólk óttist hann.
Erfítt getur hins vegar verið að
sameina þessa kosti, og er þá trygg-
ara fyrir leiðtoga að búa við ótta
þegnanna en ást þeirra. „Mennimir
eru slíkir vesalingar að þeir slíta
bönd ástar og þakklætis ef þeir sjá
sér hag í því, en ótti vegna vitund-
ar um refsingu er ávallt haldbetri,“
segir Machiavelli (bls. 78-9). Um
leið og leiðtoginn vekur fólki ótta
þarf hann hins vegar að varast að
baka sér hatur eða fyrirfitningu, en
slíkt gerir hann einkum með því
að virða ekki eignir og eiginkonur
þegna sinna. Almennt er þó æski-
legra að leíðtogar fái á sig orð fyr-
ir miskunnsemi en harðýðgi. Þeim
er því farsælla að ná leikni í hræsni
og falsi, svo þeir geti breitt fagra
blæju yfir refsskap sinn og illa
þokkuð verk.
Þeir stjómarhættir sem Machia-
velli telur að vænlegastir séu til
árangurs em því stjómarhættir
hentistefnunnar. Leiðtogi verður að
haga seglum eftir vindi, verða ráð-
snjall, hygginn og undirförull, og
svíkja loforð og samninga ef með
þarf. Hann á að vera hugrakkur,
fastur fyrir, áræðinn og djarfur,
jafnvel ógnvekjandi og harðúðugur
ef lýðurinn er tregur i taumi. Hann
skyldi ekki vera of örlátur við al-
menning né eyðslusamur, en aug-
lýsa vel ef hann stofnar til hátíðar.
Gott er að hann sé afreksmaður eða
að einhverjar gerðir hans séu þegn-
unum til hvatnjngar, svo sem
frægðarverk í hemaði eru tíðum.
Þegar grimmir hættir ljónsins eru
viðhafðir skiptir hins vegar miklu
að slægð refsins sé beitt á þann
hátt að leiðtoginn haldi virðingu og
veki ekki hatur og fyrirlitningu. Það
gerir hann m.a. með því að sýnast
góðhjartaður, vingjamlegur, traust-
ur, trúaður, heiðarlegur og göfug-
lyndur. Hann má heldur ekki sýn-
ast léttúðugur, teprulegur, ístöðu-
lítill né kjarklaus.
Dómar eru alltaf felldir eftir
málalokum, segir Machiavelli. Al-
menningur dæmir eftir því sem við
blasir (ímyndum) og úrslitum sjálf-
um. Stórvirki sem eru mjög umdeil-
anleg verða sigurvegurum mjög til
framdráttar, en bíði sá djarfi og
stórtæki lægri hlut verða verk hans
honum þeim mun meira til lasts.
Loks er að nefna, að leiðtogar eru
einnig dæmdir eftir ráðgjöfum
sínum og félögum.
Þessi valdstjórnarspeki Machia-
veliis er auðvitað byggð á reynslu
sem að miklu leyti er ólík þvf sem
tíðkast í lýðræðisríkjum nútímans.
Samt er það svo, að menn hafa
verið að draga lærdóm af fræðum
hans allt fram á síðustu daga. Þó
hann hafi augljoslega ekki bent á
allt sem máli kann að skipta fyrir
farsæld leiðtoga virðist sem sumt í
lærdómi hans hafi staðist tímans
tönn. Það þarf ekki að koma á
óvart, því þó umhverfið breytist er
auðvitað margt varanlegt af al-
mennum viðfangsefnum og vanda-
málum leiðtoga.
í seinni hluta greinar þessarar
vil ég freista þess að fjalla um far-
sæld nokkurra íslenskra stjórn-
málaleiðtoga, meðal annars með
hliðsjón af almennri valdstjórnar-
speki Machiaveliis. Hér er ekki
byggt á rannsóknum á verkum eða
ímyndum leiðtoganna, heldur settar
fram tilgátur um eiginleika þeirra
og ímyndir þær sem almenningur
kann að hafa af þeim. Markmið
mitt er að leita skýringa á mismun-
andi gengi einstakra leiðtoga, og
leggja í leiðinni mat á gildi ólíkra
hátta fyrir farsæld leiðtoga í
íslenskum stjómmálum.
II.
Um lýðhylli íslenskra
stjórnmálaleiðtoga
í okkar stjórnkerfí veljast for-
menn stjórnmálaflokka til forystu
á þingi og í landstjórninni. En fleiri
eru kallaðir til. áhrifa, svo sem til
setu í' ríkisstjórnum og í öðrum
embættum stjórnkerfisins. í flokks-