Morgunblaðið - 21.03.1991, Blaðsíða 22

HVfTA HÚSIÐ /SÍA
22
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 21. MARZ 1991
Um heilsuvemdarmál
1. grein
eftir Skúla G.
Johnsen
Upphaf heilsuverndar
Upphaf heilsuverndar og ann-
arra opinberra heilbrigðisráðstaf-
ana í nútíma þjóðfélagi er einna
helst að rekja til Englands á fjórða
áratug nítjándu aldar er sett var
ný fátækralöggjöf. Fyrstu skref-
um iðnbyltingar fylgdi fátækt og
eymd í yfirfullum borgum. Mann-
mergðin, illur aðbúnaður bama og
fullo'rðinna og vinnuþrælkun
þeirra olli því, að manndauðinn
var óheyrilegur.
Á þessum tíma höfðu yfirvöld
engin afskipti af heilsufarsmáium
almennings ef frá er talið lítið
sóttvarnarkerfi og árleg fjárveit-
ing til kúabólusetningar til varnar
bólusótt.
Hópar af ekkjum og munaðar-
lausum börnum fóm stöðugt
stækkandi og yfírmenn fátækra-
hjálpar sáu, að við svo búið gat
engin hjálp dugað til. Þegar víðtæk
rannsókn hafði farið fram varð
yfirvöldum ljóst, að það var hinn
slæmi aðbúnaður fólks, sem var
orsök sjúkdóma, örorku og
manndauða og þar með fátæktar-
innar. Þá var meðal annars reikn-
að út, að manntjón af völdum sóða-
skapar, óhreininda og ólofts í hý-
býlum væri meira en í nokkru því
stríði, sem England hefði háð.
Væri fátæktin afleiðing sjúkdóm-
anna þá væri unnt að draga úr
henni með opinberum aðgerðum
er bættu aðbúnað fólks.
Þá voru sett sérstök heilbrigðis-
lög og með þeim komið á fót heil-
brigðismálaskipun til að koma
ýmsum ráðstöfunum í fram-
kvæmd. Gerð vatnsveitna, skolp-
lagna og sorphreinsun voru meðal
fyrstu verkefna.
Lögin voru annað og meira en
heilbrigðislög því sú stefna, sem
þama var mörkuð af breskum
stjórnvöldum, var í raun mikilvæg
þjóðmálabylting. Hún fæddi af sér
hollustubyltinguna, en an hennar
hefði iðnbyltingin varfa orðið sú
sem síðar varð.
Enn i dag gildir sama lögmálið.
Tengslin milli sjúkdóma og fá-
tæktar, sjúkdóma og óhamingju
og sjúkdóma og skorts á þroska
og menntun eru áfram hin sömu.
Sjúkdómar, slys og vanheilindi,
líkamleg, andleg og félagsleg eru
áfram versta bölið. Opinberar ráð-
stafanir, heilsuvemd og aðgerðir
til að efla og bæta heilsufar eru
áfram undirstöðumál í hverju þjóð-
félagi. Það er skilningsleysi á gildi
slíkra aðgerða, sem grafíð hefur
um sig á öld tæknivæddra lækna-
vísinda, sem nú er einn helsti þrö-
skuldurinn í veginum fyrir mikil-
vægustu umbótunum í heilsufars-
málum. Það er eins og menn hafi
verið slegnir blindu á algert grund-
vallaratriði, því margir virðast
halda að lækningar geti komið í
stað forvama.
Ný framkvæmdaáætlun
Frá aldamótum hefur orðið mik-
il breyting á heilsufari hér á landi.
Skúli G. Johnsen
„Opinberar ráðstafan-
ir, heilsuvernd og að-
gerðir til að efla og
bæta heilsufar eru
áfram undirstöðumál í
hverju þjóðfélagi. Það
er skilningsleysi á gildi
slíkra aðgerða, sem
grafið hefur um sig á
öld tæknivæddra
læknavísinda, sem nú
er einn helsti þröskuld-
urinn í veginum fyrir
mikilvægustu umbótun-
um í heilsufarsmálum.“
en þegar betur er að gáð má sjá,
að þegar árið 1950 hafði náðst
um 90% af þeirri lækkun ung-
barnadauða, sem átti sér stað á
tímabilinu 1900 til 1980. Það er
einnig staðreynd, að dánartölur í
aldursflokkunum frá fertugu hafa
lítið lækkað frá 1950. Það er vegna
þess, að þegar manndauði af völd-
um berkla og annarra smitsjúk-
dóma dróst saman, þá jukust aðr-
ar dánarorsakir eins og hjarta- og
æðasjúkdómar, krabbamein og
slys en þau vandamál eru tengd
streitu, reykingum, ofáti og of-
drykkju. Ef nútíma heilbrigðis-
þjónusta hefði ekki komið til, þá
hefðu dánartölur miðaldra fólks
beinlínis hækkað.
Framþróun virka opinberra heil-
brigðisráðstafana hefur verið of
hægfara á undanförnum áratug-
um. Á sama tíma hafa verið tekn-
ir upp óhollir lifnaðarhættir, að-
búnaður barna og heimila hefur
versnað, streita hefur aukist og
þjóðfélagið er orðið flókinn frum-
skógur miðað við það sem áður
var. Hraði og samkeppni er hvert
sem litið er.
Peningarnir virðast nú til dags
helsti mælikvarði í þjóðfélagsefn-
um svo öfugsnúið sem það er. Þá
má einnig nota hér.
Væri andvirði einnar álverk-
smiðju á Keilisnesi og virkjana sem
fylgja, fengið að láni til 25 ára,
til að setja kraft í að koma í fram-
kvæmd nýjum heilbrigðisráðstöf-
unum og lífga við aðrar, sem hafa
legið í láginni vegna ijárskorts,
þá gæti ég trúað, að þeir peningar
skiluðu sér betur og öruggar held-
ur en Atlantsálhópurinn og Lands-
virkjun geta vonast eftir af sínum
ijárfestingum. Skynsamlegar og
vel undirbúnar ráðstafanir til að
koma í veg fyrir vanheilindi og
slys, sem alls staðar blasa við, er
besti ijárfestingarkostur íslend-
inga í dag. Það er arðbær ijárfest-
ing að leggja peninga í heilsu-
vernd.
Víðtæk framkvæmdaáætlun í
heilsuverndarmálum, sem tæki til
allra landsmanna, er jafnframt lík-
Iegri en flest annað, til að skapa
íslandi þá jákvæðu ímynd, sem
sóst er eftir í starfi nefndar forsæt-
isráðherra, sem fjallar um ímynd
íslands út á við. Nefndin hefur
einmitt bent á þetta atriði. Samt
sem áður liggur íslensk heilbrigð-
isáætlun óafgreidd á Alþingi ár
eftir ár að því er virðist af áhuga-
Ieysi einu saman.
Heilsuvernd utan
heilbrigðiskerfis
Aðeins hluti heilbrigðisráðstaf-
ana fer fram innan heilbrigðiskerf-
isins. Það gengur mörgum illa að
skilja. Ég skal nefna nokkrar.
1. Skv. lögum er það markmið
grunnskólans að stuðla að mennt-
un, heilbrigði og þroska nemend-
anna. Skólarekstur er ein mikil-
vægasta heilbrigðisráðstöfun þjóð-
félagsins í víðum skilningi.
2. Gatnagerð, holræsagerð,
sorphreinsun, gerð vatnsveitna og
gerð hitaveitna eru undirstöðu-
heilsuvernd í þjóðfélaginu.
3. Skipulags- og búsetumál eru
heilbrigðismál. Reykjavík er að lík-
indum orðin of stór borg fyrir ís-
lendinga, þung i vöfum, með of
mikilli umferð og slysum, sem
henni fylgja. Hér eru fjarlæg íbúð-
arhverfi, auð af mannlífi á daginn.
Samfara því fara fram hálfgerðir
Undanrennan er alveg fitusnauð mjólkurafurð og ein kalkríkasta fæða sem við neytum að jafnaði. Hún er einnig auðug af próteini, fosfóri,