Morgunblaðið - 21.03.1991, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGU.R .21. MARZ 1991

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
MatthíasJohannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðal-
stræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122. Áskriftar-
gjald 1100 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 100 kr. eintakið.
Glundroði vinstri
flokkanna
Steingrímur Hermannsson,
forsætisráðherra, hefur haft
eitt höfuðmarkmið í stjórnmálum
frá því hann myndaði ríkisstjórn
sína haustið 1988. Þetta pólitíska
markmið var að sýna fram á, að
vinstri stjórn gæti haldið saman-
til loka kjörtímabils og jafn-
framt, að vantrú á samstarf
margra flokka í ríkisstjórn væri
ekki á rökum reist. Eftir atburði
síðustu daga og vikna á Alþingi
stendur Steingrímur Hermanns-
son á rústum ríkisstjórnar sinnar.
Honum hefur gersamlega mis-
heppnast að ná því markmiði,
sem mestu skipti að hans mati.
Sjaldan hefur öngþveiti, upp-
lausn og glundroði á Alþingi Is-
lendinga og í æðstu stjórn lands-
ins verið jafn áberandi og nú.
Alþingi er búið að vera stjóm-
laust dögum saman. Ríkisstjórn-
in varð að fresta þingrofi dag frá
degi vegna upplausnar og öng-
þveitis innan stjórnarflokkanna
sjálfra. Enginn getur kennt Sjálf-
stæðisflokknum um af þeirri ein-
földu ástæðu, að Sjálfstæðis-
flokkurinn hefur enga tilraun
gert til þess að koma í veg fyrir,
að þingið gæti lokið störfum
sínum.
Stjórnarflokkamir hafa ham-
ast við að reka rýtinginn í bak
hver annars. Þeir hafa beitt
málþófí hver gegn öðmm, þeir
hafa beitt hvers kyns ofbeldis-
og kúgunaraðgerðum gagnvart
samstarfsflokkum til þess að ná
málum fram eða koma í veg fyr-
ir framgang mála. Glundroðinn
í röðum vinstri manna er algjör.
Forsætisráðherrann sjálfur
hefur ekki verið barnanna bezt-
ur. Hann gerði harkalega árás á
einn samráðherra sinn, Jón Sig-
urðsson, iðnaðarráðherra, á mið-
stjórnarfundi Framsóknarflokks-
ins um síðustu helgi og gagn-
rýndi hann fyrir meðferð hans á
álmálinu. Nánast hvaða ráðherra
sem er getur tekið að sér, ef
honum sýnist svo, að gagnrýna
samráðherra úr öðram flokki eða
eigin flokki nema forsætisráð-
herra ríkisstjórnar. Hans verk-
efni er að halda ríkisstjóm sam-
an.
Jón Sigurðsson hcfur orðið
fyrir veralegu pólitísku áfalli
vegna álmálsins. Fyrst ætlaði
hann að leggja framvarp fyrir
þingið um málið. Eftir harðar
deilur innan ríkisstjórnarinnar
varð niðurstaðan þingsályktun-
artillaga og að lokum samdi hann
sjálfur um, að sú tillaga næði
ekki fram að ganga! Hvernig í
ósköpunum á að vera hægt að
taka mark á svona málsmeð-
ferð?! Þeir aðilar utan ríkisstjóm-
ar, sem hafa verið tilbúnir til
þess að veita iðnaðarráðherra
stuðning í álmálinu era í sann-
leika sagt furðu lostnir.
Upplausnin á Alþingi síðustu
daga hefur sannað, að glund-
roðakenning Sjálfstæðisihanna
um vinstri flokkana, sem lengi
hefur verið ofarlega á blaði í
stjórnmálabaráttunni hér, er í
fullu gildi. Vinstri glundroðinn
lifir góðu lífi. Stjórnarflokkarnir
era búnir að standa í stórstríði
hver við annan undanfama daga
og vikur um allt milli himins og
jarðar. Hið versta er, að allt öng-
þveitið hefur leitt til þess, að
Alþingi hefur tekið ákvarðanir
um fjárhagsleg málefni síðustu
daga, sem geta stofnað í hættu
þeim árangri, sem náðst hefur í
verðbólgubaráttunni undanfarin
misseri.
Verri gat viðskilnaður þessar-
ar ríkisstjórnar tæpast orðið.
Aðilar vinnumarkaðar lögðu
grandvöll að því að ná verðbólg-
unni niður í það, sem tíðkast í
nálægum löndum. Fjármála-
stjórn ríkisins hefur unnið gegn
þeim markmiðum, sem aðilar
vinnumarkaðar settu sér og nú
bendir því miður margt til þess,
að næsta ríkisstjórn verði að
gera ráðstafanir þegar að lokn-
um kosningum til þess að koma
í veg fyrir, að ákvarðanir stjóm-
arflokkanna á Alþingi síðustu
daga verði til þess að sprengja
árangurinn í verðbólgubarátt-
unni í loft upp.
Það eina, sem bjargar núver-
andi ráðherram frá því að hrökkl-
ast úr valdastólum næstu daga
er sú staðreynd, að kosningar
era í nánd. Þess vegna mun þessi
ríkisstjóm sitja fram að kosning-
um. En óheilindin, baktjalda-
makkið og kafbátahernaðurinn
innan stjórnarflokkanna og milli
þeirra er orðipn svo mikill, að
það er ékkert eftir í landinu, sem
kallast getur starfhæf ríkis-
stjórn. Þetta er niðurstaðan af
fyrstu vinstri stjórn, sem
Steingrímur Hermannsson hefur
myndað og sú niðurstaða er í
rökréttu sögulegu samhengi við
fyrri vinstri stjórnir, sem hér
hafa setið. Núverandi ríkisstjórn
er ljóslifandi dæmi um það, að
samstarf vinstri flokka í ríkis-
stjóm gengur aldrei nema í tvö
og hálft til þijú ár.
Það er svo annað mál að það
er óneitanlega gott veganesti
fyrir kjósendur í þeirri kosninga-
baráttu, sem framundan er að
hafa upplifað ástandið á þjóð-
þinginu undanfama daga með
þeim hætti, sem fólk hefur gert.
Kjósendur hafa betri og gleggri
yfirsýn yfir pólitíska ástandið í
landinu eftir en áður.
Benjamín H. J. ]
Rit 193
__________Bækur________________
Ólafur Björnsson
Skömmu fyrir síðustu áramót
kom út á vegum Stofnunar Jóns
Þorlákssonar safn rita um efna-
hagsmál og stjórnmál frá árunum
1935-68 eftir dr. Benjamín H.J.
Eiríksson. Þótt liðinn sé nú nær
aldarfjórðungur síðan síðustu rit-
gerðirnar, sem bókin hefir að
geyma, birtust, þá er gildi bókarinn-
ar ekki eingöngu í því fólgið, að
hún sé merk heimild um þróun efna-
hagsmála og stjórnmála á því tíma-
bili, sem þar er til umfjöllunar, held-
ur er þar enn í dag um að ræða
nytsama fræðslu fyrir almenning
um grundvallaratriði efnahagslífs-
ins. Benjamín hefir alltaf verið sýnt
um það að klæða hagfræðilega rök-
semdafærslu í þennan búning, að
auðskiljanleg verði greindu fólki,
þótt það hafi ekki til að bera fag-
íega þekkingu á þeim fræðum. Og
þó að Benjamín hafi átt mikinn og
góðan þátt í því að færa skipan
efnahagsmálanna í betra horf en
var í upphafi þess tímabils er til
umfjöllunar er í bókinni, þá er í
öllum meginatriðum við svipuð
vandamál að etja enn þann dag í
dag og var á umræddum tíma,
þannig að fjarstæða væri að halda
því fram, að hér sé um skoðanir
og sjónarmið að ræða, sem aðeins
hafi gildi fyrir fortíðina.
Orsakir erfiðleikanna
Benjamín stundaði nám í hag-
fræði að loknu stúdentsprófi 1932
við háskóla í Þýzkalandi, Sovétríkj-
unum og Svíþjóð og kom heim til
íslands að því námi loknu vorið eða
sumarið 1938.
Ekki leið á löngu frá því að hann
kom til landsins og þar til hann
kvaddi sér hljóðs opinberlega um
skoðanir sínar á því, sem betur
mætti fara í ljósi efnahagsmála á
íslandi. Birtist eftir hann bók um
vandamál í íslenzku éfnahagslífið
seint á árinu 1938 og var titill bók-
arinnar: Orsakir erfiðleikanna í at-
vinnu- og gjaldeyrismálum. Er bók
þessi, sem aðeins var um 100 síður
að lengd, birt í heild í ritsafninu.
Hér var um mjög athyglisvert fram-
lag að ræða í þær umræður sem á
þeim tíma áttu sér stað um þau
málefni sem um var fjallað í bók-
inni. Benjamín lagði til, að í stað
innfiutningshaftanna og beinnar.
opinberrar stýringar á hinum ýmsu
þáttum atvinnulífsins skyldi stefnt
að því að koma á jafnvægí á gjald-
eyris-vöru og peningamarkaði
þannig að hagkvæmni í rekstri réði
meiru um það hvers konar starfsemi
væri stunduð og af hveijum heldur
en ákvarðanir pólitískra nefnda,
ráða og einstaklinga, sem stjórn-
völd höfðu falið úthlutun lána,
gjaldeyris og annars, sem nauðsyn-
legt var til atvinnreksturs. Orðið
jafnvægi, sem svo mikið er notað
í nútímahagfræði, mun ekki hafa
verið notað fyrr hér á landi en í
þessu riti Benjamíns um æskilegt
markmið í efnahagsmálum. Fyrir
alvöru var þó fyrst farið að nota
þetta orð í almennum stjórnmála-
umræðum 11 árum síðar í kjölfar
löggjafar þeirrar, sem þá var sett
á grundvelli tillagna Benjamíns um
umbætur í efnahagsmálum.
Með jafnvægi í efnahagsmálum
er átt við það að verðlag, gengi,
vextir og aðrar efnahagsstæðir séu
látnar ákvarðast af framboði og
eftirspurn á markaðinum, þar sem
framleiðendum og neytendum sé
fijálst að bjóða til sölu eða fala til
kaups þá vöru eða þjónustu sem
þeir hafa á boðstólum eða þarfn-
ast. Andstæða slíks hagkerfis er
hið miðstýrða hagkerfi þar sem
stjórnvöld ákveða hina ýmsu þætti
verðlagsins út frá réttlætissjónar-
miðum án þess að stefnt sé að því
að jafnvægi sé milli framboðs og
eftirspurnar á markaðinum. Þetta
leiðir svo annaðhvort til offramboðs
eða skorts á hinni verðlögðu vöru
eða þjónustu en það lýsir sér svo
annaðhvort í því að óseljanlegar
vörubirgðir safnast eða atvinnuleysi
verður ef verð er hærra en það sem
skapar jafnvægi á markaðnum eða
því að skortur verður á þeim gæð-
um, sem til sölu eru, þegar verði
er haldið lægra en jafnvægisverði,
en það leiðir svo aftur til fyrir-
brigða eins og biðraða og svarta-
markaðs, sem alþekkt er í austan-
tjaldslöndum og engan veginn var
óþekkt hér á landi þegar miðstýr-
ingin og höftin voru í algleymingi.
Þó að Benjamín væri á þessum
tíma yfirlýstur sósíalisti, þá gerðist
hann í bók sinni eindreginn for-
mældandi þess, að horfið yrði frá
haftastefnunni og sköpuð skilyrði
fyrir jafnvægi í efnahagsmálum.
Gerði hann ákveðnar tillögur um
aðgerðir er hánn taldi nauðsynlegar
til þess að koma slíku jafnvægi á,
svo sem gengislækkun til þess að
um jafnvægi gæti orðið að ræða á
gjaldeyrismarkaðnum, aðgerðir í
peningamálum til þess að hefta
óæskilega lánsfjárþenslu o.fl. Er
ekki ástæða til þess að gera þeim
tillögum nánari skil hér, enda vöktu
þær tæpast þá athygli, sem vert
hefði verið á þeim tíma, sem þær
voru settar fram.
Það var þó mjög athyglisvert að
mínum dómi, ef litið er til baka
yfir þá rúmlega hálfu öld, sem liðin
er frá útkomu bókar Benjamíns, að
þar er tekið á tveim þeim vandamál-
um, sem öðru fremur hafa allt til
þessa verið hindrun á vegi þess, að
hægt hafi verið að skapa skilyrði
fyrir því jafnvægi í íslenzkum efna-
hagsmálum, sem miklu víðtækara
samkomulag er nú um að æskilegt
sé en var á þessum tíma.
Annað þessara atriða voru pen-
ingamálin. Benjamín lagði í bók
sinni sérstaka áherzlu á mikilvægi
þess fyrir það markmið að koma á
efnahagslegu jafnvægi og hamla
gegn verðbólgu, að lánsfjárþenslan,
eins og hann orðar það, verði stöðv-
uð og tekin upp markvissari stefna
í peningamálum, sem samrýmist
þessum markmiðum. Þó að nú hafi
verið horfið frá þeirri haftastefnu
í almennum viðskiptum, sem var í
algleymingi á þeim tíma, sem bók
Benjamíns kom út, þa er enn í dag
pottur brotinn hvað varðar stefnuna
í peninga- og lánamálum þrátt fyr-
ir það frámfaraspor í þessum efn-
um, sem stigið var með stofnun
Seðlabankans 1961. Vegna sér-
hagsmuna, sem einstakir stjórn-
málamenn bera fyrir brjósti, er tal-
ið nauðsynlegt að knýja vexti niður
fyrir þá vexti er skapa myndu jafn-
vægi milli framboðs og eftirspurnar
eftir lánsfé. Tii þess að framkvma
þetta gæti svo þurft að beita „hand-
afli“ eins og það hefur oft verið
orðað í seinni tíð. Á sama hátt
mætti tala um það, að gengið hafi
verið ákveðið með „handafli" á inn-
flutningshaftatímabilinu.
Hitt atriðið, sem Benjamín tók
til meðferðar í bók sinni og hafði
þá eins og raunar enn þann dag í
dag mikil áhrif á stjórnmálaleg skil-
yrði fyrir því að framkvæma megi
ákveðna stefnu í efnahagsmálum,
en það er afstaða launþegasamtak-
anna. Það var á þessum tíma út-
breidd trú, að haftastefnan tryggði
launafólki betri lífskjör en jafnvæg-
isstefnan. Á þetta sjónarmið enn
töluverðu fylgi að fagna innan laun-
þegasamtakanna.
Benjamín sýndi hinsvegar fram
Benjamín H. J. Eiríksson
á það, að í meginatriðum er þessi
skoðun röng. Að vísu verði ekki hjá
því komist, að nauðsynleg gengis-
lækkun til þess að koma á jafnvægi
milli framboðs og eftirspumar eftir
erlendum gjaldeyri hlyti að valda
verðhækkunum á innfluttri vöru og
því rýrnun kaupmáttar launa að
öðru óbreyttu. En þegar frá liði
myndi hinn fijálsi markaður leiða
til aukinna afkasta í framleiðsl-
unni, sem myndi bæta launþegum
hina tímabundnu kjaraskerðingu og
meira til. Þegar rætt er um afstöðu
launþegasamtakanna tii þess, hvort
hagkvæmari sé haftastefna eða
virkur markaðsbúskapur er rétt að
minnast á aðra firru en þá, sem
að ofan greinir, sem átt hefir tals-
verðan þátt í neikvæðri afstöðu
samtakanna til ráðstafana til þess
að koma virkum markaði á fót,
þótt henni séu ekki gerð skii sér-
staklega í bók Benjamíns, en firran
er sú, að fijáls markaður leiði til
ójafnari tekjuskiptingar heldur en
verður þegar efnahagsmálunum er
stjórnað með höftum og skömmtun.
Þó að margir málsmetandi hag-
fræðingar hafi haldið slíku fram,
þá er þetta tómt bull. Jafnvel þótt
skömmtunin sé framkvæmd þann-
ig, að allir eigi að fá sama magn
af vörunni, þá valda ólíkar þarfir
manna því, að slíkt getur komið
mjög ójafnt við einstaklingana. Ef
um vöru er að ræða, sem aðeins
er fáanleg í stórum einingum, verð-
ur það óframkvæmanlegt, að allir
fái sama magn af vörunni, eins og
t.d. þegar um úthlutun leyfa til
þess að kaupa bíla er að ræða og
leiðir það jafnan til enn meiri ójafn-
aðar í úthlutuninni. Gott dæmi um
þetta er bílaúthlutunin hér á landi
á haftaárunum. Pólitískir gæðingar
gátu þá á einu bretti fengið sem
svaraði tveimur árslaunum verka-
manns skattfijálst með því að fá
leyfi til að kaupa eða flytja inn bíl.
Og hvað hefir komið í ijós eftir
hrun kommúnismans í austantjald-
slöndunum hvað snertir forréttindi
háttsettra kommúnista til þess að
kaupa gjaldeyri og vöru, sem skort-
ur var á, á miklu hagstæðara verði
en almenningur varð að greiða?
Nýsköpunarstjórnin
Benjamín fór árið 1942 til fram-
haldsnánms í hagfræði í Banda-
ríkjunum og dvaldi þar til ársins
1949 og tók auðvitað engan virkan
þátt í íslenzkum stjómmálum á
þeim tíma. En þróun íslenzkra efna-
hagsmála á þessum 7 árum var
aðdragandi að því að Benjamín var
kvaddur heim vorið 1949 til þess
að gera tillögur um umbætur í efna-
hagsmálum og verður því sú þróun
rakin hér í allra stærstu dráttum.