Morgunblaðið - 21.04.1991, Blaðsíða 2

g2 'jC m^Röfi^uíÐronsmiKíjajAGisTOMjaspRíEíWi
KVIKMYNDA-
RISIDEYR
David Lean (1 908-1 991 )
Arnaldur Indriðason
David Lean hlaut strangt
uppeldi kvekaranna og
ólst upp við það að bíó
væri nokkuð sem ætti
að sniðganga. Honum
var bannað að fara á
kvikmyndasýningar þeg-
ar hann var drengur og
var orðinn 15 ára þegar hann sá
sína fyrstu mynd. En frá því andar-
taki var hann heillaður af bíómynd-
um og tók að vinna sem uppvartari
hjá Gaumont-kvikmyndafyrirtæk-
inu árið 1927. Það var að sönnu
lítilfjörlegt upphaf en því glæsilegri
varð ferill hans innan kvikmynd-
anna. Þegar hann lést í vikunni 83
ára að aldri átti hann að baki nokkr-
ar af frægustu myndum kvik-
myndasögunnar.
Hann var sannkallaður risi í
breska kvikmyndaheiminum og
ókrýndur konungur stórmyndanna.
Hann var, eins og gagnrýnandinn
Alexander Walker komst að orði,
frægasti kvikmyndaleikstjóri Breta
ásamt Alfred Hitchcock. Lean gerði
myndir sem höfðuðu til fjöldans en
státuðu um leið af háu listrænu
gildi og voru afar vandaðar í fram-
leiðslu. Myndir eins og Brúin yfir
Kwai-fljótið, Arabíu-Lárens og
Sívagó læknir eru einstakar í sinni
röð og eiga eftir að halda nafni
hans á lofti um ókomin ár. „Það
mun aldrei aftur koma fram kvik-
myndagerðarmaður á borð við
David Lean,“ sagði Steven Spiel-
berg eftir lát hans en Spielberg
vingaðist við Lean á níunda ára-
tugnum og tók hann í mörgu til
fyrirmyndar. „Snilli hans felst í
þeirri staðreynd að persónur urðu
aldrei útundan í hinum mikilfeng-
lega stórmyndastíl sem varð vöru-
merki Leans.“
Richard Attenborough sagði að
Lean hefði bjargað breskri kvik-
myndagerð frá því að falla í órækt
og gleymsku. „Kvikmyndaheimur-
inn allur mun syrgja David Lean.
Hann var einstakur og það er eng-
in spuming að hann var fremstur
í flokki breskra kvikmyndagerðar-
manna." Leikarinn Peter O’Toole,
sem fór með aðalhlutverkið {
Arabíu-Lárensi sagði lát Leans vera
mikinn persónulegan missi fyrir sig
eins og heiminn allan. „Hann hafði
gríðarleg áhrif á minn feril og ég
bar mikla virðingu fyrir honum.
Hann átti sér ekki jafningja,“ sagði
O’Toole. Og framleiðandinn David
Puttnam sagði: „í mínum huga var
hann fremstur breskra kvikmynda-
gerðarmanna eftir stríð og það eru
myndir eins og Arabíu-Lárens sem
mín kynslóð kvikmyndamanna
reynir sífellt að ná uppí.“
Langur meðgöngntími
Ferðin til Indlands eftir sögu
E.M. Fosters reyndist vera síðasta
mynd David Leans en þegar hann
lést vann hann við bíóútgáfu sína
að Nostromo, hinu öfluga og
margslungna skáldverki Joseph
Conrads. Heimurinn hefur því ekki
aðeins misst einn merkasta kvik-
myndagerðarmann aldarinnar held-
ur líka því sem átti að vera hans
Með Alee Guinness við tökur á
lands, sem reyndist síðasta mynd
síðasta mynd. Ekki er vitað hvað
um Nostromo verður eftir fráfall
Leans. Handritsvinnu var lokið og
búið var að ráða í aðalhlutverkin
Dennis Quaid, Christopher Lambert
og Isabella Rossellini.
Lean hafði alltaf unnið mikla
undirbúningsvinnu fyrir hveija
mynd, hvert einasta smáatriði í
handriti varð að vera ljóst áður en
tökur gætu hafist. Þess vegna var
meðgöngutími mynda hans varyfir-
leitt langur, um fimm ár. Hin langa
undirbúningsvinna lýsti vel full-
komnunaráráttu Leans en fyrir
aðra gat hún verið þreytandi. Hann
vildi ekki mæta á tökustað án þess
að hvert einasta smáatriði í handrit-
inu væri á hreinu. Breska leikrita-
skáldið Christopher Hampton
(Hættuleg sambönd), sem byijaði
að vinna með honum handrit uppúr
Nostromo gafst upp eftir 12 mán-
aða samfellda vinnu. Honum fannst
þeir ekkert komast áfram. „Hand-
ritið hefur verið bölvaður höfuð-
verkur,“ sagði Lean seinna. „Ég
heid ... ég veit... að ég gerði aum-
ingja Christopher Hampton bijálað-
an með því. Við lukum kannski við
stóran part og þá sagði ég: Förum
aftur í fyrsta atriðið. Hann hataði
Ferðinni til Ind- Peter O’Toole
Leans. frægustu mynd
það. En þannig er ég. Ég skil vel
fólk sem ekki vill fara aftur í fyrsta
atriðið en þú verður ef þú vilt gera
eitthvað alveg sérstakt.“
Þegar Hampton hætti leitaði
Lean til gamla samstarfsmanns
síns, handritshöfundarins og leik-
ritaskáldsins Roberts Bolts, en þeir
höfðu unnið saman að myndunum
Arabíu-Lárens, Sívagó læknir og
Dóttur Ryans, sem fékk slæma
dóma gagnrýnenda og Lean var
mörg ár að jafna sig á. Saman
unnu þeir að handriti Nostromos
en vinnubrögðum þeirra var lýst á
skemmtilegan hátt í Listamanna-
skálanum á Stöð 2 nýlega. Þar sást
hversu seinlega verkið sóttist því
þeir sátu á móti hvor öðrum og
krufðu hveija senu, hvert blæbrigði
hennar og hvert smáatriði til mergj-
ar áður en þeir urðu sáttir. En þann-
ig voru vinnubrögð Leans í þrot-
lausri leit að fullkomnun. Hann var
einstakur kvikmyndagerðarmaður
með ríka frásagnargáfu og sérstaka
tilfinningu fyrir hinu sögulega frá-
sagnarformi stórmyndanna sem
hann blandaði óaðfinnanlega saman
við hið smáa mannlega. Samanlagt
unnu myndir hans til 28 óskarsverð-
launa.
í myndinni Arabíu-Lárens, einni
Leans.
Coward gerði hann að
leikstjóra
Að verða leikstjóri er ekki svo
slæmt hjá dreng sem byijaði sem
uppvartari hjá Gaumont. Hann
vann sig fljótlega upp í sendilstöðu
og síðar í stöðu klippara, en áður
en hann gerðist leikstjóri var hann
fremstur klippara í Bretlandi og
bera myndir hans mjög þess merki.
í klippiherberginu þróaði hann
tæknilega kunnáttu sem fáir öðl-
ast. Hann fæddist í mars árið 1908
og var af kvekurum kominn. Hann
kynntist öllum þáttum kvikmynda-
gerðarinnar þegar myndir voru enn
þöglar. Hann var fljótur að læra
og eftir þijú ár sem snattari var
hann orðinn fullgildur klippari og
starfaði sem slíkur allt til ársins
1942 þegar leikritahöfundurinn
Noel Coward valdi hann til að leik-
stýra fyrir sig stríðsmynd til heið-
urs breska fiotanum sem hann kall-
aði „In Which We Serve“. Hún varð
mjög vinsæl og útnefnd til Óskars-
ins sem besta myndin það árið.
Samstarf Leans og Cowards hélt
áfram í þremur myndum eftir þessa.
Sú síðasta af þeim var litli róm-
antíski gimsteininn, „Brief Enc-
ounter (1945), með Trevor Howard
og Celia Johnson.
Frá Coward hélt Lean á vit Charl-
es Dickens en til eru þeir sem vilja
meina að tvær bestu myndir sínar
hafi hann gert eftir sögum hans;
„Great Éxpectations" (1946) og
Óliver Twist (1948). Þessar tvær
urðu til að gera hann frægan og
þær mörkuðu einnig upphafið að
löngu samstarfi hans við leikarann
Alec Guinness. Þremur myndum
seinna gerði hann „Hobson’s
Choice" (1954) með Charles
Laughton en eftir hana gerði hann
fyrstu alþjóðlegu myndina sína,
hina lítt þekktu ástarsögu „Summ-
ertime“ með Katherine Hepburn.
Eftir „Summertime“ kom tímabil
stórmyndanna. Bresk kvikmynda-
gerð var í lægð á sjötta áratugnum
en á sama tíma veittu bandarískir
framleiðendur mikið fé í evrópska
og sérstaklega breska kvikmynda-
gerð. David Lean var einna fyrstur
til að laga sig að hinum breyttu
aðstæðum og helga sig sögulegu
efni eingöngu. Hann tók upp sam-
starf við bandaríska framleiðand-
ann Sam Spiegel en fyrsta myndin
þeirra saman var Brúin yfir Kwai-
fljótið um breska hermenn í fanga-
búðum Japana í seinni heimsstyij-
öldinni. Guinness hreppti óskarinn
fyrir leik sinn í hlutverki hins
þijóska og óbijótanlega breska for-
ingja fanganna en myndin hreppti
sex aðra óskara þ. á m. sem besta
myndin það árið. Einn af þeim var
iyrir handrit en nöfnum handrits-
höfundanna, Michael Wilson og
Carl Forman, var haldið leyndum
því þeir voru á svarta lista kommún-
istaveiðaranna í Hollywood.
Á eftir fylgdi Arabíu-Lárens
fimm árum seinna. Aftur tók hann
fyrir sögulegt efni og gerði stór-
fenglega mynd eftir ævi breska
hermannsins T. E. Lawrence sem
barðist með aröbum í baráttunni
gegn Tyrkjum í fyrri heimsstyrjöld-
inni. Tveir nýir leikarar stigu fram
í sviðsljósið, Peter O’TooIe og Omar
Sharif, en innkoma hins síðar-
nefnda var einkar tilkomumikil.
Hinar miklu víðáttur eyðimerkur-
innar nutu sín vel í stórkostlegri
myndatöku Freddie Youngs og Bolt
skrifaði handritið en þessir tveir
voru nánustu samstarfsmenn Leans
á sjöunda áratugnum.
Ur brennandi sólinni í eyðimörk-
inni hélt hann til byltingarinnar í
Rússlandi í næsta verkefni sínu,
Sívagó lækni eftir Boris Pasternak.
Myndin var tekin í Finnlandi en
heil Moskvugata var reist eins og
hún lagði sig á Spáni. Eftir hana
kom eina mynd Leans sem gekk
verulega illa, fékk slæma aðsókn
og slæmar umsagnir gagnrýnenda.
Þetta var Dóttir Ryans sem gerðist
í afskekktu þorpi á írlandi í fyrri
heimsstyijöldinni. Hún var gamal-
dags ástarsaga og tímaskekkja árið
1970 en líka að mörgu leyti vanmet-
in. Það liðu 13 ár áður en Lean
sendi frá sér næstu mynd, Ferðina
til Indlands. í millitíðinni reyndi
hann ákaft að setja í gang kvik-
myndun á Uppreisninni á Bounty í
samvinnu við framleiðandann Dino
De Laurentiis. Bolt gerði handritið
en dæmið gekk ekki upp (Roger
Donaldson gerði síðar myndina með
Mel Gibson í aðalhlutverki). Ferðin
til Indlands braut um síðir einangr-
un Leans. Þessi mynd hans úr
breska nýlendutímanum á Indlandi
var geysilega vel tekið um allan
heim. Hún hafði allt sem prýða
mátti sögulega stórmynd í 70 mm
breiðtjaldsstíl leikstjórans, gott
bókmenntaverk, framandi tökustaði
og ólíka menningarheima sem
mætast.
Þá kom Nostromo, sem sagt hef-
ur verið að sé merkasta bókmennta-
verk á enskri tungu sem ekki hefur
verið kvikmyndað ennþá. Bókin
reyndist Lean ekki auðveld lesning,
hann komst ekki í gegnum söguna
fyrr en í fímmtu tilraun, en hann
heillaðist algerlega af henni og
eyddi síðustu æviárunum í að koma
henni á fílmu. Því miður fáum við
aldrei að sjá útkomuna því jafnvel
þótt handritið sé tilbúið og myndin
verði á endanum gerð mun ekki
standa: Leikstýrt af David Lean.
Síðasti stórmyndaleikstjórinn er
fallinn.