Morgunblaðið - 21.04.1991, Page 6

6 C
MORGUNBLAÐIÐ MANNLIFSSTRAUMAR SUNNUDkÓUR
21. APRIL 1991
DUX
...einfaldlesa
betri svefn
Forsjárdeilur — Þegar deilt er um forræði barna eða umgengnisrétt blandast einatt heitar tilfinningar í málið og
fólk getur gripið til ýmissa óæskilegra úrræða til að fá vilja sínum framgengt.
__
VXbCiF'RÆÐil/Hvenœr á ríkisvaldib ab grípa í taumana?
Réttindi bama
FAXAFEJsíI 7 SIMI 689950
---■ ----,-r---
Víða í lögum er fjallað um börn.
Veigamestu lagabálkanir eru
barnalög nr. 9/1981 og barna-
verndarlög nr. 53/1966. Allar þær
margbreytilegu lagareglur þar
sem börn eru nefnd vitna um víð-
tæk afskipti löggjafans af málefn-
um barna.
Börn í lögnm
Enginn dregur í efa nauðsyn þess
að löggjafinn láti sig hagsmuni
barna varða. Vegna þroskaleysis
þeirra er augljóst að ekki er hægt
að fela þeim sjálfdæmi um hagi sína.
En afskipti lóggjaf-
ans eru ekki síður
nauðsynleg vegna
þeirrar staðreynda
r að oft er þannig
komið fyrir foreldr-
um barnanna, eða
eftir Davíð Þór þeim sem fara með
Björgvinsson forsjá þeirra, að
hætta er á að hagsmunir barnanna
séu fyrir borð bomir og nauðsynlegt
getur verið að taka fram fyrir hend-
ur þeirra til að tryggja öryggi bam-
anna og velferð.
Þó ekki sé mikill ágreiningur um
þetta í sjálfu sér, er löggjafanum
af ýmsum ástæðum nokkur vandi á
höndum þegar málefni barna eru
annars vegar. Hér verður einkum
dvalið við tvennt í þessu sambandi,
þó mörg önnur atriði mætti nefna.
I fyrsta lagi er erfitt að koma við
þvingunarúrræðum ef reglur eru
brotnar eða aðilar óhlýðnast lögmæt-
um ákvörðunum yfirvalda. I öðru
lagi verður að ætla að foreldrar eða
aðrir forráðamenn hafi all víðtækan
rétt til að ákveða hvers konar upp-
eldi þeir veita börnum sínum og of
mikil íhlutun opinberra aðila um
málefni þeirra geti verið andstæð
grundvallarreglum um'sjálfsákvörð-
unarrétt einstaklingsins og friðhelgi
einkalífs. Þessi tvö atriði setja lög-
gjafanum að mínu mati all nokkrar
skorður þegar málefni barna eru
annars vegar. Ég tel að barn^verriíT-'
aiyfirvöld og aðrir opinberir aðilar
sem fjalla um málefni bama hafi á
síðustu misserum orðið fyrir nok-
kurri gagnrýni sem ekki tekur nægi-
legt mið af þeim erfiðleikum sem
hér er við að etja.
Tengsl foreldra og bama eru með
þeim hætti að erfítt getur verið að
koma við þvingunum til að knýja á
um hlýðni við lögin og stundum verð-
ur þeim alls ekki við komið. En jafn-
vel í þeim tilfeilum þar sem þær
koma til greina er hætt við að þær
geti stundum verið óheppilegar og
óæskilegar vegna hagsmuna barn-
anna, jafnvel þó um það sé að ræða
að framfylgja löglegum ákvörðunum
yfirvalda. Dæmi um slíkt eru úr-
skurðir um umgengnisrétt. í barna-
lögum er aðeins gert ráð fyrir einu
þvingunarúrræði sem hægt er að
beita til að knýja á um umgengnis-
rétt sem mælt hefur verið um á lög-
legan hátt, en það eru dagsektir,
sbr. 40. gr. barnalaganna. Með þessu
eru þau þvingunarúrræði sem hægt
er að nota til framdráttar umgengn-
isrétti tæmandi talin. Þetta stafar
af því að önnur úrræði, t.d. beiting
fógetavalds eða önnur hliðstæð úr-
ræði, eru talin óheppileg. Þessi vandi
kemur ekki síður fram í því að jafn-
vel þar sem gert er ráð fyrir vissum
þvingunarráðstöfunum, t.d. fyrir til-
stilli barnaverndarnefnda, er til-
hneiging til að grípa ekki til slíkra
ráðstafana fýrr en allar aðrar leiðir
hafa verið tæmdar.
En það er ekki aðeins að erfitt
sé að koma við þvingunum þegar
málefni barna eru annars vegar. Hér
við bætist að þegar deilt er um for-
ræði barna eða umgengnisrétt bland-
ast einatt heitar tilfinningar í málið
og fólk getur gripið til ýmissa óæski-
legra úrræða til að fá vilja sínum
framgengt. Þetta skýrir einnig hvers
vegna deilur þessar geta orðið svo
hatrammar og langdregnar sem raun
ber vitni og erfitt getur verið að fá
fólk til að skoða málin af skynsemi
og yfírvegun. Dæmin sýna líka að
stundum bjóða aðstæður upp á kjör-
in tækifæri þeirra sem eiga í deilum
og hafa orðið undir til að leika píslar-
votta og líta á sig sem fómarlömb
kaldrifjaðra valdsmanna sem skilja
ekki þær heitu tilfinningar sem við-
komandi ber til barna sinna. Um
þetta höfum við skýr dæmi á síðustu
misserum og því miður hefur slíkur
málflutningur átt greiða leið að
ýmsum fjölmiðlum og jafnvel skilað
viðkomandi nokkrum árangri. Það
er auðvelt að sjá hversu hættuleg
for.dæmi geta skapast með þessu,
enda myndi ríkja alger glundroði í
þessum málum ef slíkur málarekstur
yrði almenn regla.
í þessu sambandi er rétt að vekja
athygli á þeirri sérstöku aðstöðu sem
getur komið upp þegar fólk getur
hugsanlega unnið rétt með því að
halda uppi ólögmætu ástandi nægi-
lega lengi. Hér hef ég einkum í huga
forsjárdeilur þar sem það foreldri
sem ekki hefur forsjá barns heldur
bami hjá sér í andstöðu við löglegar
ákvarðanir yfirvalda. Ef yfirvöld
draga of lengi að beita þvingunum
til að aflétta þessu ólögmæta
ástandi, t.d. vegna hagsmuna barns-
ins, kann sú staða að koma upp að
viðkomandi styrki stöðu sína í yfir-
standandi forsjárdeilu verulega þar
sem barnið dvelur hjá viðkomandi,
þó það sé andstætt löglegum ákvörð-
unum yfírvalda. Þeim sem fara með
málefni barna ber skylda tii vera á
varðbergi gagnvart slíku.
Annað atriðið sem nefnt er hér
að framan snertir sjálfákvörðunar-
rétt einstaklingsins og friðhelgi
einkaiífs. Barnalögin gera ráð fyrir
því sem meginreglu að foreldrar fari
með forsjá barna sinna. Þetta er
ekki eingöngu spurning um rétt
þeirra, heldur einnig skyldu ef svo
ber undir, nema annað sé löglega
ákveðið. Þessi meginregla kemur
fram í 35. gr. bamalaga.
í forsjá felast margvíslegar heim-
ildir fyrir foreldra til að taka ákvarð-
anir um hagi barnsins, auk þess sem
með henni eru lagðar ýmsar skyldur
á herðar þeim. í forsjá felst bæði í
senn skylda og réttur til að tryggja
persónulega hagi þeirra barna sem
foreldrar hafa forsjá fyrir. Þetta
merkir að forsjárforeldrum ber að
sjá til þess að barn hafí fullnægjandi
húsaskjól, klæði og fæði og skapi
börnum sínum almennt þroskavæn-
lega skilyrði. Forsjárforeldrar hafa
all mikið svigrúm til að ákveða með
hvaða hætti þessum skyldum er sinnt
og hvers konar uppeldi þeir velja
börnum sínum. Þeir ráða t.a.m. hvar
bam býr, hveiju það klæðist, í hvaða
skóla það gengur með þeim takmörk-
unum sem lög segja fyrir um, hvern-
ig barn eyðir frístundum sínum,
menntun þess og siðferðilegu og trú-
arlegu uppeldi. Rúm heimild foreld-
ranna helst í hendur við þá stað-
reynd að tiltölulega fá lagaákvæði
leggja afmarkaðar skyldur á forsjár-
foreldri varðandi persónulega hagi
barnsins. Þetta byggir á því sjónar-
miði að það séu foreldar bamsins
sem séu best færir um að meta hvaða
þjóni best hagsmunum þess. í sam-
ræmi við það verður að ætla þeim
all mikið svigrúm til að ákveða með
hvaða hætti þau gegna forsjárhlut-
verki sínu og hvaða uppeldi þau kjósa
börnum sínum. Þá er fjárhagur for-
eldra mismunandi og atlæti barna
einnig af þeim sökum. Afleiðing
þessa er sú að ríkisvaldið (löggjaf-
inn) getur ekki sett foreldrum staðl-
aðar uppeldisreglur og nákvæm fyr-
irmæli um það hvernig atlæti þeirra
skuli háttað. í fyrsta lagi geta slík
fyrirmæli verið andstæð þeim mark-
miðum sem foreldrar telja æskilegt
að stefna að í uppeldinu og fyrirmæl-
in því verið andstæð viðhorfum um
sj álfsákvörðunarrétt einstaklingsins.
í öðru lagi er hætta á að slíkar regl-
ur feli í sér mismunun gagnvart efn-
aminni foreldrum, sem ekki hafa
fjárhagslega burði til að uppfylla þær
kröfur sem kynnu að verða gerðar.
Þá hljóta að vera takmörk fyrir því
hversu langt yfirvöld geta gengið í
eftirliti með samskiptum barna við
foreldra sína og aðbúnaði þeirra yfir-
leitt. Það leiðir beinlínis af grundvall-
arreglunni um friðhelgi einkalífs sem
staðfest er í 66. gr. stjórnarskrárinn-
ar.