Morgunblaðið - 21.04.1991, Qupperneq 9

MORGUNBLAÐIÐ MANNUFSSTRAUMAB shnwpaqur
21. APRIL 1991
C 9
ár
UIVIllVERFISMAL/Er annab lögmál varmafrœbinnar
lykillinn ab lausn umhverfisvandamála?
VAXANDIÓREIÐA
ÓREIÐA er hugtak sem allir kannast við og með nokkuð glannalegri
alhæfingu má segja að öll eyðum við ævi okkar í að sporna við óreiðu
í einni eða annarri mynd. Hugtakið hefur hins vegar mjög ákveðna
merkingu í raunvísindum, svo sem í efna- og eðlisfræði, og er raunar
mælanleg stærð og eitt af s.k. ástandsföllum þessara greina sem eru
grunnstærðir á borð við hitastig, rúmmál o.fl. Hér er ekki pláss fyrir
fræðilegar skýringar á hugtakinu en téðar fræðigreinar leggja mjög
áþekkan skilning í hugtakið og leikmenn gera. A erlendum málum
kallast hugtakið entropy.
Annað lögmál varmafræðinnar
kveður upp mjög eindreginn
úr- skurð; óreiða alheimsins fer vax-
andi. Við því er ekkert að gera, ekki
fremur en við öðrum náttúrulögmál-
um, annað en að
horfast í augu við
það og skilja hvað
það merkir. Ekki
síst á það við með
tilliti til þeirrar
kreppu sem mann-
kynið á í og hefur
kannski alltaf átt í.
Skólabókadæm-
eftir Björn G.
Jónsson
in um óreiðuaukningu eru að loftteg-
undir þenjast alltaf út og að hiti
streymir alltaf frá heitari til kaldari
hluts, séu aðstæður látnar í friði.
Þetta er einfaldlega eðli hlutanna
og algildar tilhneigingar í náttúr-
unni. Vissulega má ímynda sér að
lofttegund þjappi sér saman og að
hiti streymi frá köldum til heitra
hluta en það gerist ekki í raunveru-
ieikanum nema beitt sé til þess
vinnu/
í sinni algildustu merkingu má
segja að hver einasti atburður í al-
heiminum auki á nettó óreiðu hans
en þó má finna litla bletti og kerfi
þar sem stöðug vinna hefur minnkað
óreiðuna. Helsta dæmið um það er
einmitt Jörðin okkar og það líf sem
hún fóstrar. En óreiðan hefur einnig
tilhneigingu til að aukast hér og
auðvitað er mannskepnan ekki svo
skyni skroppin að hafa ekki gert sér
grein fyrir eðli málsins. Segjum við
ekki t.d. „að ekkert standist tímans
tönn“?
Því hefur stundum verið haldið
fram að þróun lífsins á jörðinni bijóti
í bága við annað lögmál varmafræð-
innar. Þróun lífsins sé mörkuð breyt-
ingu frá einföldum óreiðukenndum
efnasamböndum til flókinna og
reglubundinna efna og kerfa. Þetta
er rétt ef haft er í huga að lífíð
hefur þróast í þessa ólíklegu átt
vegna þeirrar vinnu sem til hefur
orðið vegna efnahvarfa á sólinni og
þar þ.e.a.s. á sólinni hefur aukning
óreiðunnar komið fram. Lífið á jörð-
inni er þar af leiðandi ávöxtur af
orku sem berst frá sólinni og hefur
byggt upp flókið og ólíklegt kerfi
en á kostnað þess að óreiða sólarinn-
ar og þar af leiðandi alheimsins hef-
ur aukist.
Hér var nefnt að lífíð væri ólík-
legft, einhvers konar ólíkindafyrir-
bæri og satt að segja er óreiða einn-
ig skilgreind út frá líkindum á að
ákveðið ástand komi upp. Tökum til
dæmis spilastokk. Hin fullkomna
röðun er eins og þegar spilastokkur-
inn berst okkur nýr í hendur. Litirn-
ir raðast upp í ákveðinni röð, spaði,
hjarta, tígull og lauf, spaðaásinn
efst í stokknum og laufkóngur neðst.
í byijun eru spilin á lágmárksóreiðu-
stigi. Eftir stokkun er röð spilanna
örugglega önnur, óreiða í spila-
stokknum hefur áukist. Bridgefólk
vill auðvitað hafa óreiðu í stokknum
þegar gefið er, gamanið felst svo í
því að vinna á óreiðunni, koma á
hana böndum með leikreglum og
hugarorku.
Hús er byggt með ærinni fyrir-
höfn og er ólíklegt fyrirbæri í al-
heiminum. Hús verða ekki til af
sjálfu sér, ekki eins og ís t.d. í frosti
eða vatn í þíðu. Við hugsum okkur
að það komi 14 vindstiga austanátt,
gluggar brotna og innbú fýkur um
holt og hæðir. Óreiðan hefur óneit-
anlega aukist við svo hastarlega og
óbeislaða vinnu vindsins. Síðan kem-
ur jafnhvöss vestanátt (að hætti 3.
feb. 1991) og líkurnar á því að allt
fjúki til baka á sinn stað og allt
verði eins og áður, gott og blessað,
eru hverfandi. Aliar líkur eru á að
enn meira tjón verði, að óreiðan
aukist enn.
Perlufesti, perlur festar upp á
streng, er dæmi um fyrirbæri þar
sem lögð hefur verið vinna í að
stórminnka öreiðu, ekki síst ef
mynstur er í uppröðun perlanna. Séu
stakar perlur hins vegar hristar sam-
an í einhveiju lokuðu hylki ásamt
streng í nokkurn tíma eru ekki
nokkrar líkur á því að þær raðist í
Vilt þú verða
skiptinemi?
★
★
★
★
★
Ert þú fædd(ur) 1974-75 eða 1976?
Viltu auka þekkingu þína á umheiminum?
Viltu kynnast lifnaðarháttum annarra þjóða?
Viltu búa eitt ár í framandi landi?
Viltu læra nýtt tungumál?
Umsóknartími fyrir Ástralíu, S-Ameríku og Asíu
er til 7. júní 1991.
Upplýsingar fást hjá:
>ifs4 Isundi
Alþjóöleg fræösla og samskipti
Laugavegi 59, 4. hæð, sími 91-25450,
pósthólf 753, 121 Reykjavík.
Opið daglega milli kl. 14 og 17.
festi á nýtt. f seinni tíð hafa menn
tengt óreiðuhugtakið æ meir við
nýjar kenn-
ingar um
upplýsingar,
(s.k. inform-
ation theory).
Á sama hátt
og óreiðan
hefur sjálf-
sprottna til-
hneigingu til
að aukast
hafa upplýs-
ingar til-
hneigingu til
að dofna og
glatast. Allir þekkja leikinn „að láta
orðið ganga“. Orð sem hefur
ákveðna merkingu er hvíslað frá
manni til manns heilan hring og er
gjarna merkingarlaust og hlægilegt
þegar það er komið hringinn. Kjafta-
sögur eru háðar sömu örlögum.
En eru þetta ekki sjálfsagðir hlut-
ir og óþarfi að hafa um þá mörg
orð þegar mikilvæg mál eins og
stjómarmyndun eru efst á dagskrá?
Og kemur þetta umhverfísmálum
virkilega eitthvað við?
Raddir gerast háværar um að lyk-
illinn að lausnum á umhverfís- og
samfélagsvandamálum nútímans sé
sá að tekið verði aukið tillit til hins
algilda annars lögmáls varmafræð-
innar um aukningu óreiðu alheims-
ins. Mikilvægt sé fyrir almenning
og ákvarðanavaldið að skilja hvað
það felur í sér, hvaða leiðir það vísi
okkur á varðandi framtíðarþróun á
jörðinni og hvaða kaupmála það set-
ur okkur mönnunum í sambúðinni
við vistkerfi jarðar.
Það var nefnt hér fyrr að lífið á
jörðinni væri ólíklegt fyrirbæri og
þar af leiðandi væri óreiða þess lítil.
Hið flókna vistkerfi, vefur lífvera
og ólífræns umhverfis er enn ólík-
legra og býr okkur enn lægra óreiðu-
stig. Lífið og vistkerfin búa einnig
yfir miklu magni upplýsinga sem
kerfíð geymir og eykur sífellt við. í
erfðaefni einstakra tegunda, í sam-
spili lífveranna innbyrðis og við ólíf-
rænt umhverfi sitt eru fólgnar mikl-
ar upplýsingar.
Hér var einnig minnst á perlu-
festi. Vegna stöðugs orkuinnstreym-
is frá sólu hefur lífíð í ármilljarðanna
rás skapað lífrænar og ólíklegar
stórsameindir eins og DNA og ótal
prótein, úr smærri einingum. Þetta
eru perlufestar lífsins, varðveittar
Óreiðuástand Líklegt og með takmörkuðum upplýsingum.
og endurbættar á löngum tíma og
með ærinni vinnu. Þær innihalda
gríðarlegt magn upplýsinga. Útrým-
ing tegunda og vistkerfa glatar upp-
lýsingum að eilífu og eykur stórlega
á óreiðu. Þetta er nú að gerast um
allan heim, ekki síst í regnskógum
hitabeltisins.
Mengun er annað form óreiðu og
núverandi ástand í orkumálum
heimsins eykur óreiðuna í umhverfí
okkar stórlega. Notkun á jarðelds-
neyti, olíu, kolum og jarðgasi eyðir
upp samsöfnuðu lífrænu efni sem
hefur lágt óreiðustig. Við brennslu
myndast CO2, sem er verðlaus loft-
tegund frá orkusjónarmiði og safn-
ast fyrir í andrúmsloftinu, veldur
gróðurhúsaáhrifum og eykur á
óreiðuna á jörðinni. Eina kerfið sem
getur dregið úr óreiðuáhrifum CO2
er gróður jarðar en á sama tíma á
hann undir högg að sækja.
Þessi óreiðuaukning er ónauðsyn-
leg. Næga orku er að fá frá sólu
beint eða óbeint þar sem óreiðuaukn-
ingin hefur þegar átt sér stað á
sjálfri sólinni og enginn mannlegur
máttur fær nokkru um það breytt.
Notkun á hvers kyns sólarorku er
því afar knýjandi mál einfaldlega til
að hlífa umhverfi okkar hér á jörð-
inni við aukinni óreiðu.
í raun er mikið af þeim vandamál-
um sem hijá okkur, á einn eða ann-
an hátt tengt óreiðuaukningu hér á
jörðinni, hvort sem um er að ræða
umhverfismál eða önnur samfélags-
mál. Hér skal staðar numið en bent
á að lokum að annað lögmál varma-
fræðinnar er allrar athygli vert í
samtíma okkar. Skilaboð þess til
hnípins mannkyns í vanda gætu
hljóðað eitthvað á þessa leið:
„Hlífið jörðinni við óþarfa óreiðu,
njótið frekar ávaxtanna af því að
hún eykst á himintunglum."
' Hugtakið vinna vísar í greininni
bæði til almennrar og eðlisfræði-
legrar merkingar þess, enda eru
þær náskyldar.
Peysudagar í Glugganum
Úrvalið af peysum, peysujökkum og vestum
hefur aldrei verið meira.
Glugginn,
Laugavegi40.
Viltu verða kennari?
Spennandi kennaranám í Danmörku
4ra ára kennaranám, innifalin m.a. 4 mán. námsferð til Asíu, 9
mán. starf úti í atvinnulífinu og 2x7 mán. æfingakennsla í skólum
í Evrópu eða Afríku. Tekin eru lokapróf í öllum þeim fögum, sem
tilheyra kennaranáminu.
Nemendur búa í skólanum.
Hringið og fáið nánari upplýsingar í síma 90 45 42 995544 (líka
um helgar) eða skrifið á dönsku eða ensku til:
Det Nodvendige Seminarium,
Skorkærvej 8, 6990 Ulfborg, Danmörku.
PHILIPS
PHILIPS
RYKSUGA
Lítil um sig en fjölhæf með
kraftmikinn mótor, 1100
Wött. Hljóðlátog létt í taumi.
Heimilistæki hf
SÆTÚNI8 SlMI 6915 15 ■ KRINGLUNNI SlMI 6915 20
•.ísomuk^uk
-rr