Morgunblaðið - 31.05.1991, Síða 4

4 D
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 31. MAÍ 1991
Tal & MstlptavHli
Sjúklingur með heilabilun getur
átt við tvenns konar boðskipta-
vanda að stríða: hann getur ekki
gert sig skiljanlegan, eða að hann
skilur ekki það sem sagt er við
hann.
Vandinn aðtjá sig
Það er undir séreinkennum sjúk-
dómsins komið hversu alvarlegur
þessi vandi er.
Margir eiga stundum í erfiðleik-
um með að finna tiltekin orð. Þeir
eiga bágt með að muna hvað kunn-
uglegir hlutir eða persónur heita.
Svipuð orð eru sett í staðinn, „veg-
ur“ getur orðið „vogur". Stundum
eru notuð orð með svipaða merk-
ingu, talað er um „hring" í staðinn
fyrir „giftingu". Sjúklingurinn lýsir
oft orðinu sem hann man ekki, talar
um „það sem snýst“ í staðinn fyrir
„hring“.
Sumir eiga erfitt með að orða
hugsanir sínar.
Hannes reyndi að segja að hann
hefði aldrei áður farið í taugarann-
sókn. Hann sagði: „Ég hefeiginlega
aldrei. . . hef ekki verið ... aiveg
nýtt. . .
Stundum lýsir vandinn sér í því
að sjúklingurinn getur ekki tjáð alla
hugsunina, aðeins hluta af henni.
Jón langaði til að segja að hann
væri hræddur um að koma of seint
i rútuna heim. Honum tókst bara
að segja:
„Rútan, heim."
Það kemur fyrir að sjúklingurinn
talar heilmikið og af viti að því er
viröist. En svo kemur í Ijós að hann
er bara að raða saman kupnugleg-
um setningum án þess að hann
meini nokkuð með því.
Þegar boðskiptavandi verður of
mikill getur það valdið ofurvið-
brögðum.
Osjaldan tekst sjúklingnum að
leyna vandanum. Ef læknirinn
bendir á úrið sitt og spyr hvað þetta
sé, svarar sjúklingurinn ef til vill.
„Auðvitað veit ég það. Af hverju
ertu að spyrja að því? Hvað ertu
að angra mig með svona spurning-
um?“
Sé talvandinn á háu stigi man
sjúklingurinn aðeins örfá lykilorð —
svo sem „nei“ — og notar þau við
öll tækifæri. Loks hættir hann að
geta talað, eftir eru aðeins einsat-
kvæðisorð eða óskiljanleg hljóð.
Þetta er oft þungbært fyrir aðstand-
endur. Það útilokar skoðanaskipti
við þá sem þeim þykir vænt um.
Fólk óttast að hinn heilabilaði verði
veikur eða finni til án þess að geta
sagt frá því.
Hjálpin sem hægt er að veita fer
eftir því hvers eðlis vandinn er.
Sjúklingar sem eiga við talerfiðleika
að stríða eftir heilablóðfall þurfa að
fá aðstoð talmeinafræðings sem
fyrst.
Ef sjúklingur á í erfiðleikum með
að finna rétta orðið getur oft verið
betra að fá hjálp frá öðrum en reyna
árangurslaust að finna orðið sjálfur.
Ef rangt orð er notað má reyna að
ýja að rétta orðinu með varúð. Ef
það leiðir til ofurviðbragða er betra
að láta það eiga sig.
Oft er hægt að giska á hvað sjúkl-
ingnum liggur á hjarta. Þið skulið
spyrja hvort þið hafið giskað á það
rétta. Ykkur getur skjátlast. Rangar
ályktanir geta aukið vanda sjúkl-
ingsins.
Þegar sjúklingur nær ekki lengur
sambandi við umheiminn, verður
að athuga reglulega hvort hann sé
þjáður. Gætið þess að fötin þrengi
ekki að honum, að honum sé nógu
heitt, að hann sé ekki með sár eða
útbrot og sé hvorki svangur né
þreyttur.
Vandinn að skilja
hvað sagt er
Sjúklingur með skerta heilastarf-
semi á oft erfitt með að skilja hvað
aðrir segja við hann. Þetta túlkar
fjölskyldan stundum sem skort á
samstarfsvilja.
Fólk með heilabilun gleymir líka
fljótt því sem hefur verið sagt við
það. Þegar eitthvað er útskýrt ná-
kvæmlega, er það oft búið að
gleyma upphafinu áður en kemur
að lokunum.
Hæfileikarnir til að lesa og skilja
það sem lesið er geta líka skerst.
Margir með heilabilun geta lesið
minnismiða en fara ekki eftir fyrir-
mælunum af því að þeir skilja ekki
það sem skrifað er.
Éf þið skrifið: „Maturinn er í
rauðu skálinni í kæliskápnum," get-
ur meira en verið að sjúklingurinn
lesi það sem stendur á miðanum
en snerti ekki matinn. Þetta getur
verið gremjulegt þangað til þið ge-
rið ykkur Ijóst að þótt sjúklingurinn
geti lesið er ekki endilega þar með
sagt að hann skilji það sem hann
les.
Til eru margar leiðir til að bæta
boðskiptin við sjúkling með heilabil-
un.
1. Gangið úr skugga um að sjúkling-
urinn heyri það sem sagt er.
Flest gamalt fólk er með skerta
heyrn.
2. Reynið að tala í lágri tóntegund,
há og skerandi rödd getur valdið
óróleika.
3. Forðist truflandi hreyfingar eða
hávaða. Það gerir illt verra fyrir
hinn heyrnardaufa að heyra
margt í senn. Þá er erfitt að
greina hljóðin sundur.
4. Notið stutt orð og einfaldar setn-
ingar.
5. Spyrjið bara um eitt í einu. Ef
þið endurtakið spurninguna, no-
tið þá nákvæmlega sömu orðin
og í fyrra sinnið. Forðist til að
mynda að segja: „Viltu epli eða
appelsínu í ábæti eða viltu
kannski grjónagraut?"
6. Gefið ein fyrirmæli í einu — ekki
mörg. Það er erfitt fyrir sjúkling
með heilabilun að muna það sem
sagt er og átta sig á mörgum
fyrirmælum í senn.
7. Talið hægt og skýrt, bíðið eftir
svari áður en þið haldið áfram.
Það getur tekið sinn tíma áður
en sjúklingurinn bregst við.
Einnig er hægt að bæta sam-
bandið við sjúkling án þess að nota
orð. Þetta gerum við daglega, við
tjáum okkur án orða. Margir sjúkl-
ingar með heilabilun skilja sem best
slík skilaboð þótt þeir geti ekki tjáð
sig með orðum.
En orðlaus boðskipti geta líka
valdið ringlun, kvíða æsingi hjá fólki
með heilabilun. Gerið ykkur grein
fyrir hvaða boð þið sendið frá ykkur
með líkamanum.
1. Verið róleg, æðrulaus og reynið
að vekja traust.
2. Brosið, haldið í höndina á sjúkl-
ingnum, leggið arminn um herð-
arnar á honum.
3. Horfið beint á hann. Aðgætið
hvort hann fylgist með. Ef ykkur
finnst hann ekki með á nótunum,
reynið þá aftur eftir nokkrar mín-
útur.
4. Notiþ önnur merki en orð; bend-
ið, snertið og handfjatlið viðkom-
andi hlut. Sýnið athöfn með
höndunum, til að mynda tann-
burstun. Oft nægir slíkt til að
sjúklingurinn skilur hvað verið er
að fara.
Jafnvel þótt sjúklingur sé alvar-
lega ringlaður og geti ekki tjáð sig,
hefur hann engu að síður þörf fyrir
ást og umhyggju. Líkamleg snerting
sem felst í handtaki eða faðmlagi
gefur til kynna ást og umhyggju-
semi. ■
Ahrif á aðstandendur
Sekt
Algengt er að fólk í fjölskyldunni
finni til sektar: sektarkenndar
vegna fyrri framkomu við sjúkling-
inn, sektarkenndar yfir því að.
skammast sín fyrir hann, sektar-
kenndar yfir að hafa látið reiðina
hlaupa með sig í gönur, sektar-
kenndar vegna þess að manni
finnst hjúkrunin hræðileg byrði eða
sektarkenndar vegna þess að
maður vildi helst að sjúklingurinn
færi á stofnun.
Kannski fyllist þið sektarkennd
ef þið farið stundarkorn að heim-
an. Það er algengast þegar annar
makinn þarf að annast hinn.
Óljós og nagandi sektarkennd
er alvanaleg. Maður veit ekki með
vissu af hverju tilfinningin stafar.
Sumum finnst sjúklingurinn vekja
sektarkennd hjá öðrum. „Lofaðu
því að senda mig aldrei á stofn-
un.“ „Þú myndir ekki gera mér
þetta ef þér þætti vænt um mig.“
Setningar af þessu tagi geta sem
best valdið sektarkennd.
Margir spyrja sjálfa sig hvort
eitthvað sem þeir hafi gert eða
vanrækt hafi valdið sjúkdómnum.
Sumir finna til ábyrgðar þegar sjúk-
dómurinn ágerist, þeir hefðu
kannski getað komið í veg fyrir það
með einhverjum hætti.
Vandinn í sambandi við sektar-
kennd er fyrst og fremst sá að
meðan maður viðurkennir hana
ekki eða tekur ekki eftir henni hef-
ur hún áhrif á framkomu manns
og ákvarðanir. Með því að gera sér
grein fyrir þessari tilfinningu er
oftast auðveldara að hafa stjórn á
henni. Fyrsta skrefið er að viður-
kenna að sektarkennd er vanda-
mál, hún verður það ef hún hefur
áhrif á gerðir ykkar. Ef sektar-
kenndin hefur áhrif á ykkur, eigið
þið um tvo kosti að velja. Ætlið
þið að halda áfram í sama víta-
hringnum, eða ætlið þið að segja
við ykkur sjálf: „Það er búið sem
búið er“ og vinna ykkur síðan upp
úr þessu? Engu verður breytt um
fortíðina, hið liðna verður ekki aftur
tekið. Þess í stað þarf að einbeita
sér að líðandi stund og horfa fram
á við.
Dagnýju hafði aldrei samið vel
við móður sína. Hún fluttist
snemma að heiman og hafði lítið
samband við fjölskylduna. Þegar
móðirin veiktist afheilabilun fluttist
hún til Dagnýjar. Ringluð konan
spillti heimilisfriðnum, vakti fólkið
á næturnar, gerði börnin hrædd
og dóttirin gekk sér til húðar. Þeg-
ar læknirinn tilkynnti að móðirin
gæti fengið vist á sjúkrahúsi komst
Dagný í uppnám. Hún gat ekki
fengið af sér að samþykkja að
móðirin færi á sjúkrahús þótt það
væri greinilega besta lausnin fyrir
alla aðila.
Þegar sektarkennd i sambandi
sem þessu er ekki viðurkennd,
getur hún haft neikvæð áhrif á
gerðir okkar. Við ráðum ekki sjálf
hverja okkur líkar vel við og hverja
ekki. Það skiptir mestu máli að
gera sér þetta Ijóst og láta ekki
ómeðvitað tilfinningar stjórna sér.
Þegar sjúklingur með heilabilun
segir til dæmis: „Ekki senda mig
á stofnun," er mikilvægt að minn-
ast þess að sjúklingurinn er ekki
fær um að taka ákvarðanir sjálfur
og að þið verðið að gera það fyrir
hann.
Ef þið eruð hrædd um að þið
eigið einhverja sök á að sjúklingn-
um hrakar, skuluð þið umfram allt
ræða við lækni um eðli
sjúkdómsins.
Alzheimer-sjúkdómur er hrörn-
unarsjúkdómur. Hvorki þið né
læknirinn getið stöðvað þróun
hans. Hið sama er að segja um
mörg önnur afbrigði heilabilunar.
Jafnvel þótt reynt sé að virkja sjúkl-
inginn stöðvast þróunin ekki, það
er aðeins verið að nýta getu hans
sem best.
Munið að þið þurfið líka á hvíld
og afþreyingu að halda, ef þið
sinnið þeim þörfum eigið þið auð-
veldara með að annast sjúklinginn
og hlynna að honum.
Ef sektarkennd torveldar ykkur
að taka ákvarðanir og leysa vanda,
þurfið þið að ræða málin við aðra,
ekki síst þá sem eiga við áþekk
vandamál að stríða.
Morgunblaðið/KGA
Það er lítið mál að lífga upp á gamlan snjáðan stól með því að breiða yfir
hann efni - og ekki skemmir fyrir að setja í hann gamlan og fallegan púða,
eða þá að sauma púða í sama efni og ábreiðan.
PUNTAÐ
MEÐ PÚÐU
Þennan bráðskemmtilega
barnapúða rákumst við á í versl-
uninni Z-brautir og gluggatjöld.
Fleiri útgáfur af svona furðudýr-
um má finna þar, en einnig má
benda á að t.d. í Ikea má fá
stóra gólfpúða án áklæðis og
nota svo hugmyndaflugið til að
breyta þeim í skemmtileg furðu-
dýr.
Af hverju ekki að setja skemmtilega pú
bergið og jafnvel leyfa börnunum að ta
uninni? A þennan barnapúða var teiki
ers-taupennum, en einnig má nota Pe
liti eða taumálningu til verksins. Fore
teiknað útlínurnar með svörtum penna
unum að fylla upp í eða bara látið þau
sköpunina. Eftir að teiknað er með ta
strauja yfir með heitu járni til að festa
þvottekta. Athugið að fara eftir leiðbe
pökkunum.
V'E VERSACE
Nýtt ilmvatn er komið á markaðinn frá Gianni
Versace, ítalska tískuhönnuðinum
ber það heitið V'E VERSACE.
Heiðurinn af ilmnum eiga auk
Gianni Versace, systir hans
Donatella og Dr. Roberto
Martone, sem er þekktur ilm-
vatnsframleiðandi.
Mikil ahersla var lögð á
umbúðirnar, en ilmvatnið
kemur í teningslaga flösku
sem sækir fyrirmynd sína í
Baccarat-kristal.
BAÐLÍNAFR
YSL
Rive Gauche ilmurinn frá Yve
Laurent hefur lengi verið á m
aðnum, en nýlega bættist vií
hönnuð baðlína með sama ilr
um að ræða milt baðgél, rake
mýkjandi krem, sápu og svitt
einni tegundinni verið bætt v
svokallað sturtugel, unnið m
innihalda sölt og snefilefni oc
innihalda vítamín, eggjahvíti