Morgunblaðið - 01.10.1991, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 1. OKTÓBER 1991
Versnandi lífskjör
og viðskiptahöft
eftir Þorvald
Gylfason
Öll þekkjum við dæmi þess úr
daglegu lífi, að sumu fólki helzt illa
á fé; það hefur miklar tekjur, en
er þó alltaf í peningavandræðum.
Þetta getur líka átt við um heilar
þjóðir; sumar þjóðir raka saman fé,
en sólunda því og safna skuldum.
Þjóðartekjur á mann eru þess vegna
ófullnægjandi mælikvarði á afkomu
þjóðar, að ekki sé minnzt á lífskjör
og lífsgæði.
Við Islendingar höfum að sönnu
aflað mikilla tekna á liðnum árum,
það vantar ekki. Við höfum til
dæmis mokað upp fiski, ekki sízt
eftir að við færðum út fiskveiðilög-
söguna úr 12 mílum í 200, og við
höfum selt fiskinn fyrir mikið fé í
útlöndum. Við höfum reyndar veitt
um of, því að fiskstofnarnir um-
hverfis landið hafa rýrnað um þriðj-
ung að minnsta kosti síðast liðinn
mannsaldur. Af þessari ofveiði súp-
um víð seyðið nú, þegar við þurfum
að draga verulega úr veiðum til að
vernda fiskinn í sjónum. Hvað um
það, þjóðartekjur okkar á mann eru
ennþá meðal hinna hæstu í heimi
samkvæmt opinberum hagskýrsl-
um.
I. Á barmi hengiflugs
Við þessar aðstæður hefðum við
getað tryggt launafólki góð kjör og
búið við frið og spekt á vinnumark-
aði öll þessi ár, öran hagvöxt, stöð-
ugt verðlag og miklar framfarir í
efnahagsmálum, stjómmálum og
menningarmálum. Við hefðum jafn-
vel getað safnað myndarlegum
eignum í útlöndum og haft ríflegar
tekjur af þeim. Við hefðum getað
búið þannig um hnútana.
Samt hefur okkur ekki tekizt
neitt af þessu. Við höfum safnað
svimandi háum skuldum í útlönd-
um. Við síðustu áramót námu er-
lendar skuldir þjóðarinnar yfir
tveim og hálfri milljón króna á
hveija fjögurra manna fjölskyldu í
landinu og fóru vaxandi. Og ekki
nóg með það: fjöldi fólks í landinu
býr enn við svo bág kjör, að þjóðin
rambar á barmi hengiflugs í hvert
skipti, sem kjarasamningar losna.
Fyrirtækin í landinu hafa hópum
saman ekki efni á að borga vinn-
andi fólki sómasamleg laun. Fjöl-
margar starfsstéttir í landinu hafa
miklu lægri laun en sömu stéttir í
nálægum löndum, þar sem þjóðar-
framleiðsla á mann er svipuð og
hér. ' Islenzkir launþegar vinna
miklu lengri vinnuviku að jafnaði
en tíðkast í löndunum í kringum
okkur. Og þótt við höfum þrælað
okkur út, gengið verulega á fisk-
stofnana umhverfis landið og safn-
að gríðarlegum skuldum í útlöndum
á kostnað komandi kynslóða, hefur
hagvöxtur á íslandi síðan 1980
verið miklu minni en í nálægum
löndum: hér heima hefur þjóðar-
framleiðsla á mann vaxið um tæp-
lega 1% á ári að meðaltali þennan
tíma borið saman við rösk 2% á ári
í iðnríkjum OECD. Þjóðarfram-
leiðsla á mann hér heima hefur
dregizt saman íjögur ár í röð: við
höfum búið við neikvæðan hagvöxt
síðan 1987.
Hvemig stendur á þessu? Hvers
vegna hrökkva tekjur okkar miklu
skemmra en tekjur annarra þjóða
í næsta nágrenni? Hvers vegna
höldum við áfram að dragast aftur
úr öðrum þjóðum? Hvað hefur
brugðizt?
II. Viðskiptaviðjar
Skýringin á þessu öllu er fyrst
og fremst sú, að við höfum farið
illa með fé. Með þessu er ekki átt
við það eitt, að við höfum tekið lán
í útlöndum óg stundum eytt láns-
fénu til einskis eða því sem næst.
Með þessu er ekki heldur einungis
átt við það, að óhagkvæm fyrirtæki
hafa getað tryggt sér aðgang að
lánsfé úr opinberum sjóðum til að
halda ólífvænlegum rekstri áfram
á kostnað almennings. Nei, hitt
skiptir líka miklu máli í þessu við-
fangi, að stjórnvöld hafa njörvað
þjóðarbúskapinn í ýmsar viðjar, sem
eiga engan sinn líka í nálægum
löndum. Auk þess hefur verðbólgu-
stefna stjórnvalda á undanförnum
árum grafið undan heilbrigðum at-
vinnurekstri og skert afkomu fólks-
ins í landinu um leið.
Engin nálæg þjóð býr við jafnlít-
ið viðskiptafrelsi og við. Á sama
tíma og öll Evrópa er á fleygiferð
í átt til aukins fijálsræðis í viðskipt-
um, sitjum við Islendingar fastir á
klafa margvíslegra viðskipta- og
samkeppnishafta, sem stjórnvöld
halda í fyrir tilstilli ýmissa voldugra
sérhagsmunahópa. Við erum til
dæmis eina þjóðin í Vestur-Evrópu,
sem þvertekur fyrir innflutning á
öllum matvælum, sem hægt er að
framleiða innan lands. Þetta ráðs-
Iag jafngildir því, að við fleygjum
mörgum milljörðum króna í súginn
á hveiju ári. Engin önnur þjóð í
Vestur-Evrópu fer svo illa að ráði
sínu, jafnvel ekki Norðmenn og
Færeyingar, og kalla þeir þó ekki
allt ömmu sína. Neytendur í Noregi
geta keypt franskan ost í næstu
búð. Færeyskir neytendur eiga kost
á íslenzku og nýsjálenzku lamba-
kjöti. Frændur okkar skilja það, að
'erlend samkeppni heldur innlendu
verðlagi í skeijum.
Hver hafa verið fyrstu verk nýrra
stjórnvalda í Austur-Evrópu, eftir
að þjóðirnar þar Iosnuðu undan oki
kommúnismans? Þau hafa keppzt
við að aflétta viðskiptahömlum og
opna löndin fyrir erlendum viðskipt-
um á flestum sviðum. En íslenzk
stjórnvöld láta sér ekki nægja að
skerða lífskjör launafólks með því
Þorvaldur Gylfason
„Engin nálægþjóð býr
við jafnlítið viðskipta-
frelsi og við. A sama
tíma og öll Evrópa er á
fleygiferð í átt til aukins
fijálsræðis í viðskiptum
sitjum við Islendingar
fastir á klafa margvís-
legra viðskipta- og sam-
keppnishafta, sem
stjórnvöld halda í fyrir
tilstilli ýmissa voldugra
sérhagsmunahópa. “
banna innflutning á landbúnaðaraf-
urðum og koma í veg fyrir lækkun
matarkostnaðar heimilanna í skjóli
heilbrigðrar samkeppni á búvöru-
markaði. Þau leggja líka ýmsar
hömlur á útflutning. Hagsmuna-
samtök fiskverkenda hafa jafnvel
heimtað bann gegn útflutningi á
ferskum fiski! Hagsmunasamtökin
beita áhrifum sínum til þess, að lífs-
kjörum almennings sé haldið niðri
með því að meina útflytjendum að
fá sem mest fyrir fiskinn. Undir
þessum kringumstæðum þarf eng-
an að undra, að launþegar telji sig
eiga ýmislegt vantalað við vinnu-
veitendur og stjómvöld, þegar
kjarasamningar fara í hönd.
III. Nýsköpun
Nú kann einhver að hugsa sem
svo: En svona viljum við hafa það.
Við lifum í lýðræðisríki. Við kjósum
ríkisstjórn yfir okkur á þriggja til
fjögurra ára fresti. Stjórnmálamenn
og flokkar reyna að þóknast kjós-
endum eftir beztu getu. Þetta er
árangurinn. Við eigum ekki betra f
skilið. Eða hvað?
Málið er samt ekki alveg svona
einfalt. Hafi stjórnvöld reynt að }
gera kjósendum til geðs á liðnum
árum, hefur þeim mistekizt. Það
er ekki tilviljun, að engin ríkisstjórn }
í landinu hefur enzt lengur en eitt
kjörtímabil síðast liðin 20 ár. Engin
þeirra hefur fengið stuðning til
áframhaldandi setu við völd. Kjós-
endur hafa hafnað þeim öllum við
fyrsta tækifæri.
Efnahagsvandi okkar íslendinga
er ekki aðeins fólginn í ónógri ný-
sköpun í atvinnulífinu, þar sem
óhagkvæmum fyrirtækjum hefur
verið haldið gangandi von úr viti
fyrir tilstilli stjórnmálamanna á
kostnað almennings. Nei, vandinn
er líka sá, að stjórnmálaflokkarnir
sjálfir hafa ekki endurnýjazt sem
skyldi. Fjórir stærstu flokkarnir
voru stofnaðir í allt öðru þjóðfélagi t
en við lifum í nú. Þeir eru flestir '
eða allir klofnir í afstöðu sinni til
margra brýnustu framfaramála .
þjóðarinnar. Margir stjórnmála- "
menn eiga lengri samleið með „and-
stæðingum" sínum í öðrum flokkum k
en með „samherjum" í eigin flokki. '
Þessum klofningi fylgir stöðnun í
stefnumótun flokkanna og í stjórn-
málum þjóðarinnar. Skeytingarleysi
sumra helztu forustumanna stjórn-
málaflokkanna um innviði og veik-
leika íslenzks efnahagslífs og um
lögmál heilbrigðra markaðsvið-
skipta í vestrænum lýðræðisríkjum
hefur ekki bætt úr skák.
Það er einn helzti kostur mark-
aðsbúskapar, að gjaldþrota fyrir-
tæki fá að leggja upp laupana í
friði og rýma þannig fyrir öðrum
hagfelldari atvinnurekstri. Sífelld
endurnýjun og nýsköpun í atvinnu-
lífinu er einn helzti aflvaki efna-
hagslífsins í markaðshagkerfum )
nútímans. Hví skyldi hið sama ekki
eiga við um stjórnmálaflokka, sem
eru hættir að höfða til almennings? )
Höfundur er prófessor við
Háskóla íslands. I
íslenska sjónvarpið
- afmæliskveðja
eftir Markús Örn
Antonsson
íslenska sjónvarpið var fyrirburi
og umkomulítið afkvæmi sérstakra
aðstæðna í íslensku menningarlífi
um miðbik 7. áratugarins. Það átti
sér enn enga stoð í íslenskri lögg-
jöf þegar af stað var haldið fyrir
25 árum. Því lá mikið á.
Meirihluti þjóðarinnar bjó við
þau umdeilanlegu forréttindi að
geta horft á bandarískt sjónvarp
frá Keflavíkurflugvelli. Hæpin og
tvíbent voru þau í þeim skilningi
að heiðri sjálfstæðrar menningar-
þjóðar var misboðið með því að
þessi nýi fjölmiðill skyldi hafa
einkaaðstöðu til að hasla sér völl
meðal Islendinga á framandi tung-
umál og án nokkurrar skírskotunar
til íslenskrar sögu og hefða, fortíð-
ar eða samtíðar. Á hinn bóginn
gátu þeir, sem skildu enska tungu
að einhveiju gagni, komist í nán-
ari snertingu við umheiminn, haft
fróðleik af hnitmiðaðri frásögn
myndmálsins á sjónvarpsskermin-
um og kryddað bragðdauft hvers-
dagslífið með hressilegum
skemmtiþáttum, snyrtilega gerð-
um leikþáttum og kvikmyndum af
ýmsu tagi. í harðvítugum deilum
um sjónvarpsmálið kom m.a. fram
það sjónarmið ýmissa forystu-
manna þjóðarinnar, að ekki bæri
að setja skorður við því að íslend-
ingar gætu notið reykjarins af rétt-
unum, fengið nokkra nasasjón af
því sem væri að gerast úti meðal
stórþjóða.
íslenska sjónvarpinu var af litl-
um efnum teflt fram gegn þessum
erlendu menningaráhrifum í land-
inu. Víðsýnir, málsmetandi menn
bentu hins vegar á að enginn skyldi
láta sér detta í hug að aðstæðurn-
ar á árunum 1960-1965 væru end-
anlegur prófsteinn á Iífslíkur ís-
lenskrar tungu og menningar
frammi fyrir erlendri ásókn. Þá
þegar sáu þeir fram á útbreiðslu
gervihnattasjónvarps í alþjóðleg-
um skilningi. Sú þróun yrði svo
ör og ásækin að öllum mætti vera
ljóst að lokun Keflavíkursjónvarps-
ins væri hægðarleikur einn á
heimavelli, borið saman við þá
áleitnu samkeppni sem íslenskt
sjónvarp stæði frammi fyrir síðar
meir.
Á skömmum tíma tókst íslenska
sjónvarpinu að fmna hinn rétta
hljómgrunn hjá fólkinu í landinu.
Það gekk kraftaverki næst hvernig
hægt var á örfáum árum að ná
útbreiðslu til allra landshluta, þó
tæknin væri frumstæð og mynd-
gæðin víða slök. Öll dagskrárgerð
og fréttavinnsla var brennd marki
síns tíma. Við brosum í kampinn
þegar rifjuð eru upp sum úrvals-
verk frumherjanna. Ekki er ofsög-
um sagt, að sjónvarpið varð á
skömmum tíma eftirlætisbam
þjóðar sinnar sem hvarvetna var
tekið opnum örmum. Sjónvarpið
kostaði frá upphafi kapps um að
vera á meðal almennings. Það vann
þegar á fyrstu árum margháttaða
dagskrá í flestum byggðum lands-
ins og fréttakerfi var byggt upp.
Fólki þótti vænt um að sjá heima-
byggð sinni gerð skil í fréttum og
dagskrárþáttum. Og sjónvarps-
menn höfðu góðan skilning á,
hvernig þeir gætu best starfað í
þágu þessa sama fólks. Ekkert
varð þess fremur valdandi að sjón-
varpið ávann sér traust og vinsæld-
ir þjóðarinnar en sú viðleitni forr-
áðamanna og starfsmanna þess að
sækja út, fara um landið, vera á
meðal fólksins, endurspegla við-
horf þess og væntingar í afrakstri
efnisöflunarferða. ' ■
„Ef þú heldur að heimurinn sé
friðvænlegur skaltu fara með sjón-
varpstækið þitt í viðgerð,“ er haft
eftir kunnum bandarískum sjón-
varpsmanni.
Sjónvarpið opnaði íslenskum
áhorfendum nýja vídd til skilnings
og skynjunar á þeim hrellingum,
sem gengið hafa yfir þjóðir heims
á undangengnum áratugum. Svo
rammt kvað að umfjöllun sjón-
varpsins á alþjóðavísu um skugga-
hliðar mannlífsins að ýmsir starfs-
menn stóru sjónvarpsfyrirtækj-
anna úti í heimi sáu sitt óvænna,
þótti nóg komið og vildu snúa við
blaðinu til að verða jákvæðir í
Markús Örn Antonsson
„Til þess að sjónvarpið
geti svarað kalli síns
tíma um varðveislu sér-
kenna íslenskrar menn-
ingar um alhliða efl-
ingu þeirra gilda, sem
viðhalda trú Islendinga
á sjálfa sig, þarf að búa
því lífvænleg skilyrði.“
umfjöllun sinni. Þeir ætluðu að
sýna hið góða og uppbyggilega í
fréttum. Fljótlega datt þó botninn
úr þeirri tilraun. Sem betur fer er
svo margt fagurt, þroskandi og
gleðilegt að gerast í kringum okk-
ur, sem ekki stingur í stúf við sið-
ferðismat okkar og almennt vel-
sæmi, að það teljist til þeirra af-
brigða, sem skapa fréttir innan
hinna þröngu marka í tíma og rúmi
hjá sjónvarpsmiðlinum.
Oft hefur sjónvarp verið haft
að blóraböggli. Það er vissulega
boðberi válegra tíðinda. Sjaldan er
því þó þakkað það sem vel tekst.
Venjulega gleymist að meta að
verðleikum framlag þess til marg-
víslegra framfara og réttlætismála
með opinskárri umfjöllun sinni.
Hlutur þess í frelsisbaráttu og lýð-
ræðisþróun Austur-Evrópuþjóða á
undanförnum misserum er ekki lít-
U; -
íslenska sjónvarpið er angi af
þessu íjölmiðlaumhverfi og færir
okkur nær hringiðu alþjóðlegra
strauma. En það verður fyrst og
fremst að vera vaxið því hlutverki
sínu að efla með okkur Islending-
um sjálfsvitund og þroska til að
njóta ávaxta eigin menningar,
finna hjartslátt og tilfinningu hins
sérstæða íslenska þjóðlífs, meta
gæði þess lands sem við byggjum.
Til þess að sjónvarpið geti svarað
kalli síns tíma um varðveislu sér-
kenna íslenskrar menningar um
alhliða eflingu þeirra gilda, sem
viðhalda trú íslendinga á sjálfa
sig, þarf að búa því lífvænleg skil-
yrði. Forystumenn menningarmála
hljóta að búa svo í haginn fyrir
afmælisbarnið að því auðnist að
þróa sérkenni sín og safna kröftum
í hörðum heimi, þannig að veitt
verði nauðsynleg viðspyrna gegn
óheftu flæði erlends sjónvarps úr
ólíkum áttum. Það verður ósk mín
til handa íslenska sjónvarpinu á
25 ára afmæli þess.
Höfundur er fyrrverandi
útvarpsstjóri og núverandi
borgarstjóri í Reykjavík.