Morgunblaðið - 01.10.1991, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 1. OKTOBER 1991
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR L OKTÓBER 1991
29

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakurh.f., Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
MatthíasJohannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðal-
stræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122. Áskriftar-
gjald 1200 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 110 kr. eintakið.
Lækkun ríkisút-
gjalda og stöðugleiki
í launum og verðlagi
Friðrik Sophusson fjármála-
ráðherra segir í helgarvið-
tali við Morgunblaðið að ríkis-
stjórnin og þjóðarbúið hafi
strangan vind í fangið. Ástæður
eru einkum tvær: viðskilnaður
fyrri ríkisstjórnar og saman-
safnaður vandi, sem hefur orðið
til á löngum tíma. Um fyrra
atriðið kemst ráðherrann svo
að orði:
„I stað þess að takast á við
vandann var allt skrifað á
framtíðina, og nú er svo komið
að árlegir vextir og afborganir
þjóðarinnar eru um 35 milljarð-
ar [fjárlög líðandi árs nema um
100 milljörðum króna]. Það
jafngildir nánast öllum virðis-
aukaskatttekjum ríkissjóðs. Til
að bera þetta saman við aðrar
stærðir má geta þess að þessi
upphæð jafngildir fjórðu hverri
krónu af útflutningsverðmæti
landsmanna og þriðjungi af
heildarverðmæti sjávarafla.“
Hagstjórnarvandinn hér á
landi er einkum af þrennum
toga, erfið afkoma atvinnuveg-
anna, halli á ríkisbúskapnum
og halli á viðskiptum við útlönd.
Það eykur síðan á vandann, sem
hrannast hefur upp, að nauð-
synlegt var að taka ákvörðun
um verulegan aflasamdrátt á
nýbyrjuðu kvótaári, sem veikir
enn stöðu sjávarútvegsins og
rýrir skiptahlutinn á þjóðarskút-
unni.
Pjármálaráðherra segir í við-
talinu að ríkis'sjóðshallinn og
þenslan í opinberu sjóðakerfi
hafi leitt til feikilegrar lánsfjár-
þarfar. Þessi lánsfjárþörf valdi
síðan háum raunvöxtum. Þeir
verði áfram háir á meðan þessi
gífuriega eftirspurn eftir fjár-
magni er til staðar, en hátt
vaxtastig hefur aukið á vanda
atvinnuveganna, sem og heimila
með húsnæðisskuldir. „Þannig
eru ríkisfjármálin orðin mjög
stórt efnahagslegt vandamál",
segir ráðherrann, „og það má
því segja, að lausn á vanda ríkis-
sjóðs og fyrirtækja á vegum
ríksins sé um leið tæki til að
ráðast að efnahagsvanda þjóð-
arinnar."
Það auðveldar ekki þann for-
tíðar- og samtímavanda, sem
við er að glíma, að við virðumst
vera að sigla inn í enn eina efna-
hagslægðina á næsta ári. Spár
standa til að hagvöxtur í heim-
inum verði minni á árinu 1991
en n’okkru sinni síðaii árið 1982.
Það er ekki að búast við hag-
stæðum eða örvandi útankom-
andi áhrifum á atvinnustarfsemi
hér á landi á næstunni, ef und-
an er skilin hugsanleg bygging
nýs álvers á Keilisnesi, sem
vissulega myndi styrkja at-
vinnu- og efnahagslífið. Og ekki
bætir fyrirsjáanlegur samdrátt-
ur á sjávarafla úr skák. Um það
efni, sem og viðskiptajöfnuð
okkar við umheiminn, segir fjár-
málaráðherrann:
„Það liggur fyrir að á næsta
ári verði samdráttur í sjávarút-
vegi og Þjóðhagsstofnun gerir
ráð fyrir lakari viðskiptakjörum.
Því er spáð að á næsta ári verði
viðskiptahallinn 17 milljarðar,
eða 4,5% af landsframleiðslu.
Þetta er upphæð sem jafngildir
öllum opinberum útgjöldum til
mennta- og menningarmála á
íslandi og sýnir auðvitað,
hversu risavaxinn efnahags-
vandinn er hér á landi.“
Jakob Gunnlaugsson upplýsir
í nýju hefti Fjármálatíðinda að
erlendar lántökur árið 1990
hafi numið 26.435 m.kr., en
afborganir 11.378 m.kr., reiknað
á meðalgengi ársins. Erlend lán
hafi því aukizt á árinu um rúm-
ar 15.000 m.kr. eða 9,2% miðað
við stöðu lána í ársbyijun.
Vaxtagreiðslur af erlendum lán-
um á árinu 1990 námu 14.376
m.kr. og greiðslubyrði afborg-
ana og vaxta nam rúmum 20,1%
útflutningstekna. Staða er-
lendra lána í árslok 1990 er
175.320 m.kr., en reiknað á
meðalgengi ársins er skulda-
staðan 178,364 m.kr., sem er
53,1% af vergri landsfram-
leiðslu 1990.
Það er mjög mikilvægt, við
ríkjandi aðstæður, sem einkenn-
ast af hrikalegum halla á ríkis-
búskapnum, mikilli opinberri
lánsfjáreftirspurn, erfiðri
rekstrarstöðu atvinnuvega, fyr-
irsjáanlegum aflasamdrætti og
verulegum viðskiptahalla við
umheiminn, að stjórnmála-
menn, áðilar vinnumarkaðarins
og allur almenningur haldi vöku
sinni með svipuðum hætti og
gert var í þjóðarsáttarsamning-
unum. Að því þó viðbættu, að
ríkisvaldið axli sinn samdráttar-
hlut í nauðsynlegum aðhaldsað-
gerðum til að vinna -sig út úr
vandanum. Eða eins og Jóhann-
es Nordal segir í forystugrein
Fjármálatíðinda á dögunum:
„Eina færa leiðin virðist að
leggja megináherzlu á stöðug-
leika í launum og verðlagi og
lækkun opinberra útgjalda, en
þannig yrði lágður grundvöllur
að batnandi afkorftu atvinnu-
vega og aukinni frámleiðslu-
starfsemi.“
Menntun og mannrétt-
indi eru homsteinamir
- segir Theodore M. Hesburg aðalræðumaður málþings
um háskóla og háskólamenntun í Bandaríkjunum.
í DAG hefst í Reykjavík málþing um háskóla og háskólamenntun í
Bandaríkjunum. Áðalræðumaður málþingsins verður dr. Theodore
M. Hesburgh heiðursrektor Notre Dame-háskólans í Indianafylki í
Bandaríkjunum. Dr. Hesburgh er einn þekktasti og virtasti mennta-
málafrömuður Bandaríkjanna á þessari öld og hefur verið sæmdur
einum 122 heiðursgráðum á ferli sínum. Enginn maður í heiminum
hefur verið sæmdur jafnmörgum heiðursgráðum og þá eru ótaldar
allar. þær viðurkenningar sem hann hefur hlotið fyrir störf sín á
öðrum vettvangi en merkust þeirra Frelsisorðan, sem er æðsta borg-
aralega orðan sem forseti Bandaríkjanna veitir.
Hesburgh lagði stund á guðfræði
við Notre Dame-háskólann í Indi-
ana, Gregorian-háskólann í Róm
og Kaþólska háskóla Ameríku í
Washington DC og lauk þaðan
doktorsgráðu árið 1945. Hann var
vígður til prests árið 1943 og árið
1952 var hann útnefndur rektor
Notre Dame-háskólans og gegndi
því embætti til 1987. Á þessu tíma-
bili hóf hann Notre Dame-háskól-
ann til vegs og virðingar en hefur
einnig átt stóran þátt í að bæta
stöðu minnihlutahópa innan Banda-
ríkjanna og verið einn skeleggasti
talsmaður mannréttinda og jafn-
réttis milli kynþátta í Bandaríkjun-
um um áratuga skeið.
í viðtali því sem hér fer á eftir
rekur dr. Hesburgh starfsferil sinn
á ýmsum sviðum og byijaði á því
að ræða um stöðu bandarískra há-
skóla og hvernig háskólakerfið hef-
ur eflst á undanförnum áratugum
og orðið að því stórveldi sem það er
í bandarísku þjóðlífi í dag.
„Bandaríáka háskólakerfið hefur
vaxið ótrúlega á síðustu áratugum.
Árið 1950 voru þijár milljónir stúd-
enta við nám í háskólum í Banda-
ríkjunum og nú fjörutíu árum síðar
eru þeir 14 milljónir. Það má reynd-
ar segja að háskólakerfið hafi vaxið
hraðar á þessum síðustu 40 árum
en 300 árin þar á undan eða frá
því Harvard-háskóli var stofnaður
árið 1636. í öðru lagi státar banda-
ríska háskólakerfið af mjög góðum
stofnunum sem eru ýmist reknar
fyrir almannafé eða fjármagnaðar
af einkaaðilum. Einkafjármagnið
sem veitt er inn í bandaríska há-
skóla er á milli 40-50 billjónir doll-
ara á ári hveiju og þessi upphæð
nemur um 20% af héildartölunni
árlega.
I þessu sambandi er rétt að benda
á að 15 af 20 bestu háskólum
Bandaríkjanna eru einkaskólar og
meðal þeirra má nefna Harvard,
Yale, Columbia, Stanford, Notre
Dame, Princeton, Chicago o.fl. Það
sem vekur athygli við þessa skóla
er hversu vel þeim hefur gengið að
halda gæðum kennslu og rannsókna
í hámarki þrátt fyrir að ekkert fé
renni til þeirra úr opinberum sjóð-
um.“
— Hvernig tekst einkareknu há-
skólunum að halda sjálfstæði sínu
gagnvart fjármögnunaraðilum sín-
um?
„Staðreyndin er sú að í Banda-
ríkjunum eru fleiri einkaháskólar
en opinberir. Þó að stúdentafjöldinn
sé meiri í ríkisháskólunum þá eru
einkaskólarnir fleiri. Einkaskólarnir
njóta því fulls sjálfstæðis og eru á
engan hátt háðir ríkisafskiptum og
satt að segja virkar þetta í hina
áttina. Það eru einkaskólarnir sem
vernda sjálfstæði ríkisskólanna með
því að fylgjast grannt með þeim og
eru fljótir að grípa inn í ef ríkið fer
að blanda sér í stefnumótun þeirra.
Á hinn bóginn eru einkaskólarnir
ekki háðir velgjörðamönnum sínum
að öðru leyti en því að þeir eru
undir stöðugu gæðaeftirliti.
Kannski er það þess vegna sem svo
hátt hlutfall bestu skólanna eru
einkaskólar."
— Á þeim 35 árum sem þú varst
rektor Notre Dame-háskólans í
Indiana hefur hann vaxið frá því
að vera lítill óþekktur kaþólskur
háskóli í einn af virtustu og best
þekktu háskólum Bandaríkjanna.
Hvernig gerðist þetta?
„Ég hafði náttúrlega langan tíma
til að afreka þetta, lengri tíma en
nokkur annar háskólarektor hefur
haft til umráða hér í Bandaríkjun-
um, því 35 ár í embætti er met,
kannski heimsmet! Á þessum tíma
tvöfaldaðist tala stúdentanna en
fjöldi kennara þrefaldaðist. Þetta
segir kannski dálítið um aukin
gæði kennslunnar. í öðru lagi fjór-
faldaðist kennslu- og rannsókna-
húsnæði háskólans og sem dæmi
get ég nefnt bókasafn skólans sem
stækkaði úr 250 þúsund bindum í
2 milljónir binda og nýja bókasafn-
ið getur tekið við einni milljón binda
til viðbótar.
Það sem segir kannski mest er
að þegar ég kom í embætti 1952
hljóðaði ársreikningur háskólans
uppá sex milljónir dollara. Hann er
núna 270 milljónir dollara. Það þýð-
ir að hver skóladagur kostar eina
milljón dollara í rekstri. Annað fjár-
hagsatriði sem skiptir sköpum er
að styrkjafé okkar hefur vaxið úr
átta milljónum dollara í 670 milljón-
ir og það gefur okkur vitaskuld
mikið svigrúm til að styrkja stúd-
enta, greiða kennurum góð laun
o.s.fi’v. Notre Dame hefur færst frá
botninum upp á toppinn í launa-
greiðslum til kennara og bestlaun-
uðu prófessorar við Notre Dame eru
meðal þeirra hæst launuðu í Banda-
ríkjunum. Þetta þýðir að sjálfsögðu
að við getum státað af færustu
kennurunum."
— Ekki gerðist þetta af sjálfu
sér. Geturðu lýst því hvað liggur
að baki þessari velgengni?
„Vissulega gerðum við ýmsar
breytingar. Eitt af því sem skiptir
verulegu máli er að fjöldi fyrrver-
andi námsmanna skólans hefur
vaxið úr 10 þúsund árið 1939 í 90
þúsund á þessu ári. Þessi hópur
hefur ekki aðeins vaxið heldur hef-
ur hann breyst úr því að vera stað-
bundinn í það að vera alþjóðlegur.
Tryggð þessara nemenda kemur
fram í því að þeir styrkja skólann
um 40-50 milljónir dollara árlega
og bera hróður hans mjög fyrir
bijósti um allan heim. Við höfum
einnig unnið mjög ötullega að því
að afla fjár til skólans og það hefur
tekist með þeim árangri sem ég
nefndi áður.“
— Notre Dame er kaþólskur há-
skóli og þú ert kaþólskur prestur.
Hvað felst í þessu orðum, kaþólskur
háskóli?
„Evrópskir háskólar á miðöldum,
fyrstu háskólamir, voru allir ka-
þólskir. Þeir voru stofnaðir af kirkj-
unni og reknir af henni. Með siðbót-
inni og iðnbyltingunni átti sér stað
„Fordómum verður ekki eytt úr
hugum fólks með lagasetningu
eingöngu,“ segir Dr. Theodore
M. Hesburgh, einn virtasti mann-
réttinda- og menntamálafrömuð-
ur Bandaríkjanna á þessari öld.
aðskilnaður háskóla og kirkju og
flestir háskólanna urðu ríkisskólar
eins og við þekkjum þá í dag. í
upphafi þessarar aldar átti sér stað
eins konar endurreisn kaþólskra
háskóla á þann hátt, að þeir kenna
útfrá kristinni siðfræði. I dag eru
fimm kaþólskir háskólar í Frakk-
landi, tveir eða þrír í Belgíu, einn
í Þýskalandi og einn á Ítalíu. í
Bandaríkjunum og Kanada er helm-
ingur allra kaþólskra háskóla í ver-
öldinni. Það sem vekur athygli við
þetta er að þessir skólar í Vestur-
heimi voru ekki stofnaðir af kaþ-
ólsku kirkjunni beinlínis heldur af
reglum innan hennar eins og Dóm-
inikum, Jesúítum og Reglu krossins
helga sem ég tilheyri. Reglurnar
stofnuðu háskólana og ráku þá um
100 ára skeið fram á miðja þessa
öld en þá áttu breytingar sér viða
stað innan þessara háskóla.
Hvað snertir Notre Dame þá var
það eitt af mínum fyrstu verkum
að fá stjórn skólans, sem var ein-
göngu skipuð af reglubræðrum, til
að afhenda stofnunina stjórn leik-
manna. Sú stjórn er skipuð kaþól-
ikkum að meirihluta en í henni eiga
sæti mótmælendur, gyðingar og
einstaklingar af öðru þjóðerni en
bandarísku. Skólinn er þannig
rekstrarlega algjörlega óháður regl-
unni en stefna hans er engu að síð-
ur kaþólsk í grunninn. Þetta þýðir
reyndar ekki að við tökum aðeins
inn kaþólska stúdenta, síður en svo,
kennarar og nemendur eru af ýms-
um þjóðernum og játa ólík trúar-
brögð. En allir stúdentar sem hefja
nám við skólann hvort heldur er í
lögfræði, læknisfræði, verkfræði
eða húmanískum greinum er skyld-
ir til að taka tvær annir af guð-
fræði og heimspeki. Þetta er sá
grunnur sem byggjum á og til sam-
anburðar þá er þetta ekki nauðsyn-
legt þar sem um rikisháskóla er að
ræða.
Þess má einnig geta að allir elstu
háskólar Bandaríkjanna voru í upp-
hafi stofnaðir af trúarhópum, mót-
mælendum, meþódistum o.s.frv.
Þessir háskólar hafa allir horfið frá
uppruna sínum og núorðið hvarflar
hann tæpast að nokkrum manni.
Kaþólsku háskólarnir eru að þessu
leyti í betri tengslum við rætur sín-
ar, þó stjórn þeirra langflestra sé
komin í hendur leikmanna."
Dr. Hesburgh er ekki aðeins
þekktur fyrir kunáttu á sviði mennt-
amála og háskólarekstrar heldur
hefur hann einnig staðið í farar-
broddi þeirra sem láta sig mannrétt-
indi og jafnrétti minnihlutahópa^,
innan Bandaríkjanna og utan miklu
varða. Hann var fyrsti formaður
nefndar þeirrar sem Eisenhower
forseti skipaði 1957 til að gera út-
tekt á stöðu mannréttindamála í
Bandaríkjunum, og þá sérstaklega
málefnum svartra þegna landsins.
Ég bað hann að segja frá þessu
starfi.
„Það er rétt, ég var fyrsti for-
maður alríkisnefndarinnar sem hef-
ur það hlutverk með höndum að
fylgjast með stöðu mannréttinda-
mála innan Bandaríkjanna. Nefndin
fór um öll Bandaríkin og hlýddi á
vitnaleiðslur þúsunda einstaklinga
um mannréttindabrot og ástand
mannréttindamála í einstökum
borgum og fylkjum. Athyglin beind-
ist einkum að stöðu svartra og það
er rétt að benda á, því fólk gleymir
því gjarnan, að í Bandaríkjunum
eru fleiri blökkumenn en í nokkru
Afríkuríki að Nígeríu undanskilinni
og bandarískir blökkumenn _eru
einnig fleiri en íbúar Kanada. Árið
1957 mátti enn sjá víða í Bandaríkj-
unum sterkar leifar frá tímum
þrælahaldsins og I mörgum fylkjum
voru í gildi lög og reglur sem voru
engu betri en apartheid-stefnan í
Suður-Afríku. Þetta á sérstaklega
við um Suðurríkin 13.
Störf þessarar fyrstu nefndar
náðu takmarki sínu 1965 þegar
þingið samþykkti lög frá 1954 sem
tryggðu öllum þegnum Bandaríkj-
anna jafnan rétt fyrir dómskerfinu,
til menntunar, húsnæðis en mikil-
vægast var þó að atkvæðisréttur
allra þegna var tryggður. Ég get
sagt að á þeim 15 árum (1957-
1972) sem ég tók þátt í störfum
þessarar nefndar var kynþáttaað-
skilnaði fullkomlega útiýmt úr fylk-
is- og ríkislögum í Bandaríkjanna.
Okkur tókst ekki að útrýma for-
dómum en þeim verður ekki breytt
með lagasetningu eingöngu, þó við-
horfið hafi breyst gífurlega á þess-
um tíma.“
— Hver er staða þessara mála
nú að þínu mati? Njóta bandarískir
blökkumenn jafnréttis á við hvíta
íbúa_ landsins?
„Ég get einungis nefnt tölfræði-
leg dæmi og borið saman stöðu
mála árið 1957 annars vegar og
hins vegar stöðuna í dag. Þá var
staðan þannig að í Suðurríkjunum
einum saman voru sex milljónir
svartra sem höfðu enga möguleika
á að neyta atkvæðisréttar. I öllum
Bandaríkjunum voru aðeins sex
opinberir starfsmenn úr röðum
svartra sem gegndu störfum sem
kosið er til. Þá á ég við fylkis-
stjóra, borgarstjóra, lögreglustjóra
o.þ.h. í dag eru á sjöunda þúsund
svartra í slíkum embættum og
nokkrum stærstu borgum Banda-
ríkjanna er stjórnað af svörtum
borgarstjórum, s.s. Detroit, Los
Angeles, Atlanta, Houston og
Washington DC. Þessa þróun má
rekja beint til þess að atkvæðisrétt-
urinn var tryggður með ítrekun lag-
anna árið 1965. Vissulega hefur
atkvæðisrétturinn verið tryggður í
stjórnarskrá Bandaríkjanna frá
upphafi en hvað snerti svarta íbúa
landsins þurfti að ítreka þessi lög
og herða viðurlög við því að hindra
þá í að neyta atkvæðisréttar síns.
Þetta er sá hluti þróunar bandarísks
þjóðfélags sem ég er einna stoltast-
ur yfir að hafa átt beinan þátt að.“
— Störf þín i þágu þessara mála
fundu ekki náð fyrir augum stjórn-
ar Richards Nixons og þú varst
settur af sem formaður mannrétt-
indanefndarinnar árið 1972. Hvað
olli þessum árekstri?
„Ég reyndi að færa sönnur á
með rannsókn í Washington að einn
af verstu lögbijótum jafnréttislag-
anna væri alríkisstjórnin. Ég kann-
aði ástand þessara mála í ijörutíu
stærstu opinberum stofnunum
Bandaríkjanna og komst að þeirri
niðurstöðu að einungis ein þeirra
framfylgdi lögunum um jafnrétti til
starfa innan sinna veggja. Allar
hinar voru langt utan þessa ramma
sem lögin kváðu á um. Nixon-
stjórnin var alls ekki ánægð með
þessa niðurstöðu og eitt fyrsta verk
Nixons eftir að hann var endurkjör-
inn forseti 1972 var að reka mig
úr nefndinni. En það var heiður að
því í þá daga.“ *
— Þú stóðst einnig framarlega í
því að lægja öldurnar innan banda-
rískra háskóla þegar stúdentaóeirð-
irnar náðu hámarki ’68 og ’69.
Hver var þinn þáttur í því?
„Þetta voru erfiðir tímar því ekk-
ert þessu líkt hafði nokkru sinni
gerst áður í Bandaríkjunum, Þetta
byijaði á góðum forsendum því
stúdentarnir voru reiðir yfir fátækt-
inni í Bandaríkjunum þrátt fyrir að
við værum ríkasta þjóð í veröld-
inni. Þeir voru einnig reiðir yfir
kynþáttamisréttinu en - fyrst og
fremst voru þeir að mótmæla þátt-
töku Bandaríkjanna í Vietnamstríð-
inu. Þeim fannst það heimskulegt
og þetta er líklega í eina skiptið í
sögu Bandaríkjanna þar sem unga
fólkið hafði vit fyrir eldra fólkinu.
Að lokum komumst við útúr þessu
stríði en ekki fyrr en við höfðum
misst 50 þúsund ungmenni. Stúd-
entarnir voru atkvæðamiklir því í
hópi þeirra voru greindustu og at-
hafnasömustu einstaklingar þessar-
ar kynslóðar. Þetta var gott í fyrstu
en þegar ofbeldið hófst og stúdent-
arnir fóru að sitja um háskólana
og hindra kennslu þá ákvað ég að
grípa inn í. Ég sagði mínum stúd-
entum að það væri rétt að mót-
mæla því sem bryti gegn sannfær-
ingu manns og ég væri tilbúinn að
taka þátt í friðsamlegum mótmæl-
um á þeim forsendum en þegar
þeir væru komnir út í að hindra
kennslu og frelsi háskólanna til að
sinna akademískum skyldum sínum
þá gæti ég ekki lengur stutt þá.
Ég varaði stúdentana við því að ef
þeir hindruðu starf háskólans myndi
ég reka þá frá skólanum. Ég var
fullkomlega tilbúinn að standa við
þessi orð og þegar stúdentunum var
ljós alvara málsins létu þeir undan
síga. Þessi afstaða breiddist út til
annarra háskóla í Bandaríkjunum
og smám saman fjaraði „byltingin“
út. En þetta átti einnig sinn þátt í
því að koma í veg fyrir að Nixon
beitti hernum til að bæla niður
óeirðirnar sem veruleg hætta var á
þegar ástandið var sem verst.“
— Þú lést af störfum sem rektor
Notre Dame-háskólans árið 1987
og hefur látið þig önnur mál sem
lúta að friði og mannréttindum
miklu varða síðan.
„Já, þegar ég náði 70 ára aldri
var ég spurður að því af yfirstjórn
reglunnar se_m ég tilheyri hvað ég
vildi gera. Ég sagðist helst vilja
starfa með fimm af þeim stofnunum
sem ég átti þátt í stofna við Notre
Dame á rektorsárum mínum. Ein
þeirra sinnir rannsóknum á sviði
friðar og kjarnorkurannsókna, ein
sinnir rannsóknum á sviði mann-
réttinda, sú þriðja beinir rannsókn-
um sínum að stjórnmála- og efna-
hagsþróun í þriðja heiminum, sú
fjórða er staðsett í Jerúasalem og
sinnir rannsóknum á sviði eingyðis-
trúarbragða og sú fimmta er sér-
hæfð á sviði umhverfisrannsókna í
heiminum. Ég er formaður stjórna
þessara stofnana og tek þátt í að
afla fjár til þeirra og efla tengsl
við aðrar stofnanir á sömu sviðum
víðs vegar í heiminum. Einn þeirra
málaflokka sem mér er mest hug-
leikin er stöðvun framleiðslu kjarn-
orkuvopna og átti þátt í að stefna
saman helstu trúarleiðtogum heims
þar sem þeir fordæmdu framleiðslu
kjarnorkuvopna í heiminum."
— Líturðu þannig á störf þín og
starfsferil að trúin sé sá grunnur
sem allt byggist á?
„Já, hún er vissulega undirstað-
an. Ég hef oft sagt að ég myndi
ekki taka að mér störf sem ég teldi
mig ekki geta sinnt sem kaþólskur
prestur. Á þessum forsendum hef
ég vísað frá mér óskum um að bjóða
mig fram til varaforseta Bandaríkj-
anna og sem þingmann fyrir New
York-fylki. Mér var einnig boðið að
verða yfirmaður geimranrisðkna
Bandaríkjanna en ég taldi mér ekki
fært að takast á hendur starf þar
sem sex billjónum af almannafé
væri varið til eins verkefnis. Ég hef
þá skoðun að prestur eigi ekki að
taka beinan þátt í pólitískum störf-
um. Ég tilheyri ekki pólitískum
flokki og hef aldrei gert því hlut-
verk prests er að færa fólk nær
hvort öðru en ekki stía því í sundur."
Viðtal: Hávar Sigurjónsson
Dag’skrá málþingsins
FYRSTI fyrirlestur málþingsins um háskóla og háskólamennt-
un í Bandarikjunum verður í dag klukkan 13 í fundársal Lands-
pítalans, þar sem Beverly Torok - Storb fjallar um krabba-
meinsrannsóknir. Formleg setning málþingsins verður svo sið-
degis, í sal 101 í Odda.
Setningin í Odda hefst klukk-
an 17:15. Þar flytja ávörp Char-
les E. Cobb jr., sendiherra
Bandaríkjanna, og Sveinbjörn
Björnsson háskólarektor. Síðan
flytur Otto Butz fyrirlestur um
viðskiptamenntun í Bandaríkj-
unum.
Á miðvikudag flytur Theod-
ore M. Hesburg fyrirlestur um
framhaldsmenntun í Bandaríkj-
unum í sal 101 í Odda og hefst
hann klukkan 17:15.
Fjórði fyrirlesari málþingsins
er Michael Hooker, menntaður
heimspekingur, sem auk rekt-
orsstarfa er framkvæmdastjóri
hátæknifyrirtækja.
Á laugardaginn verður svo í
anddyri Odda kynning á banda-
rískum háskólum.
Málþing þetta er haldið í
samvinnu bandaríska sendi-
ráðsins, Menningarstofnunar
Bandaríkjanna, Menntastofn-
unar íslands og Bandaríkjanna
og Háskóla íslands.
Sjöunda Bókastefnan í Gautaborg:
Hlutur Islands góður en þó
rýrari en á síðustu Bókastefnu
Gautaborg. Frá Jóhanni Hjálmarssyni, blaðamanni Morgunblaðsins.
BERTIL Falck, forstjóri Bókastefnunnar í Gautaborg, var hinn kátasti
þegar hann sleit sjöundu bókastefnunni í Gautaborg á sunnudaginn . Á
blaðamannafundi bauð hann upp á kampavín og viskí og kveikti sér í
pípu um leið og hann lýsti því yfir að stærsta forlagi Svíðjóðar, Bonni-
ers, hefði ekki tekist að drepa stefnuna með því að hafna þátttöku. Bót
í máli var að næst stærsta forlagið, Norstedts, lét mjög að sér kveða.
Bertil Falck sagði að höfnun Bonniers hefði gefið minni forlögunum
fléiri tækifæri og það teldi hann jákvætt.
Það þótti við hæfi að Astrid Lind-
gren setti stefnuna síðastliðinn
fimmtudag en sjálf sagðist hún ekki
skilja hvemig mönnum hefði dottið
.þetta í hug, kvað það afleita hug-
mynd að fá barnabókahöfund til
slíkra hluta.
Astrid Lindgren er nú aldin að
árum, en tekur af fullum krafti þátt
í samfélagsumræðunni í Svíþjóð. Hún
talaði blaðlaust. I ræðunni Iíkti hún
bókum við brauð og sagði að við
gætum ekki verið án bóka frekar en
brauðs. Hvað ættum við að gera hefð-
um við engar bækur, sagði Astrid
Lindgren. Þrátt fyrir sjónvarp og alla
nútíma tækni og uppfinningar þurf-
um við á bókum að halda, sagði Lind-
gren og bætti við: Látið bækurnar
lifa því að við þörfnumst þeirra.
Á Bókastefnunni sýndu og kynntu
bækur sínar 950 aðilar, rithöfundar
sem komu fram voru 300 og gestir
ekki færri en 65.000. Sala bóka hef-
ur aldrei verið meiri, enda mátti sjá
klyfjaða Gautaborgara halda heim
af stefnunni. Eins og í fyrra beið fólk
í löngum biðröðum sem náðu langt
út á götur og torg eftir því að fá að
kaupa aðgöngumiða á stefnuna og
ýmis dagskráratriði hennar. Meðal
þess sem dró fólk að voru stjörnur á
borð við Mickey Spillane, Ericu Jong,
Colleen McCullough, Stefan Heym,
Wolf Biermann Paul AUster og Astrid
Lindgren.
Heyrst hafa raddir um að Bóka-
stefnan sé einn allsherjar markaður
þar sem öllu ægi saman og veigamikl-
ir hlutir, góðar bókmenntir, hverfi í
skuggann, en óhætt er að segja að
fjölbreytni stefnunnar er ótrúleg.
íslendingar mega vel við una þótt
hlutur þeirra sé ekki jafn stór og í
fyrra. íslensk dagskráratriði og atriði
tengd íslandi voru vel sótt og sýning-
arbás íslenskra útgefenda var áber-
andi. Einnig má nefna ágætan þátt
íslenskrar myndlistar á sýningunni.
Síðast en ekki síst ber að geta veit-
Astrid Lindgren
ingahússins Café Norden sem undir
forystu starfsfólks Norræna hússins
bauð upp á íslenskan mat þar sem
flatkökur með hangikjöti nutu vin-
sælda.
Bertil Falck, eldhuginn bjartsýni,
er þegar farinn að skipuleggja næstu
Bókastefnu, en meðal þess sem setja
mun svip sinn á hana eru ýmis af-
mæli, tímamót sænskra kennara,
sj^lfstæði Finnlands og færeysk efni.
Þátttaka íslands á Bókastefnunni í Gautaborsr:
------------------------------O-
20 forlög sýndu bækur o g fjór-
ir ungir rithöfundar kynntir
HLUTUR íslendinga var stærri í Bókastefnunni í fyrra. Nú fór minna
fyrir íslandi, en það er langt frá því að ísland hafi gleymst. Rithöfund-
ar kynntu verk sin á stefnunni, tóku þátt i umræðum um ýmis efni og
myndlistarmenn sýndu.
Anna Einarsdóttir sem sá um
framkvæmd stefnunnar fyrir hönd
íslenskra bókaútgefenda sagði að
íslendingar hefðu ekki verið í sviðs-
ljósi. Hún teldi engu að síður framlag
Islands myndarlegt og sagði í því
, sambandi að tuttugu íslensk forlög
hefðu sýnt bækur. Hún var spurð að
því hvaða áhrif sýningin hefði sem
slík. Anna sagði að sýningin hefði í
för með sér töluverða sölu íslenskra
bóka, jafnt til bókasafna sem ein-
staklinga. Hún minnti líka á að hvergi
erlendis væru jafn margir íslendingar
búsettir og í Gautaborg og nágrenni,
líklega um þijú þúsund talsins.
Að þessu sinni komu fjórir íslensk-
ir höfundar fram á sérstakri dagskrá
sem nefndist Fjórir ungir íslending-
ar. Anna sagði að val þeirra hefði
stjórnast af því að þeir hefðu ekki
áður látið að sér kveða á Bókastefn-
unni og ekki verið þýddir. Auk þeirra
tók Sigurður Pálsson skáld þátt í
umræðufundi um það að vera rithöf-
undur á hjara Evrópu.
Lars-Aake Engblom, forstjóri
Norræna hússins, sagði í samtali við
Morgunblaðið að þátttaka íslendinga
á Bókastefnunni hefði aukið áhuga
manna á íslandi og íslenskum bókum.
Það væri ekki út í bláinn að telja að
stefnan hefði haft áhrif á að fleiri
íslenskar bækur en nokkru sinni
áður, í fyrra alls tólf, hefðu komið út
í sænskum þýðingum. Hann benti á
hlut íslenskrar listar á stefnunni og
einnig það að veitingahúsið Café
Norden, var í umsjón íslendinga,
starfsfólks Norræna hússins, og þar
var íslenskur matur á boðstólum.
Fjórir ungir íslendingar, þeir Guð-
• mundur Andri Thorsson, Kristín
Ómarsdóttir, Sjón og Sveinbjörn 1.
Baldvinsson kynntu verk sín á Bóka-
stefnunni setningardaginn 26. sept-
ember. Stjórnandi var Árni Sigur-
jónsson, ritstjóri Tímarits Máls og
menningar. Höfundarnir lásu úr birt-
um og óbirtum verkum eftir sig,
ýmist á frummálinu, sænsku, dönsku
eða ensku.
Sveinbjörn I. Baldvinsson sagði
m.a. frá leiþriti sínu sem frumsýnt
verður hjá Borgarleikhúsinu innan
skamms. Sveinbjörn minnti þó á
gamla staðreynd að gæti maður lýst
verki eftir sig í fáum orðum mætti
sleppa samningu þess.
Guðmundur Andri kom á óvart
með því að kalla sjálfan sig sósíalreal-
ista, ný skáldsaga hans væri sósíal-
realísk, eins konar íslendingasaga,
en væri það ekki. Hann sagði að
skáldsagan fjallaði um íslenska
drauminn, það að allir íslendingar
vildu vera annað en þeir sjálfir.
Sjón er að senda frá sér nýja ljóða-
bók. Hann sagði að, súrrealisminn
væri ekki dauður, stefnan væri ung.
Kristín Ómarsdóttir játaði að
myndir væru ríkur þáttur verka
sinna. Hún sagðist ekki alltaf gera
sér grein fyrir hvað væri mynd og
hvað texti. Ný bók eftir Krsitínu er
væntanleg.
Guðmundur Andri taldi að allir
íslenskir rithöfundar vildu skrifa sög-
ulega skáldsögu og undir það tók
Sveinbjöm I. Baldvinsson. Guðmund-
ur Andri vakti máls á þýðingu íslend-
ingasagna fyrir hann og fleiri. Svein-
bjöm taldi forvitnilegt að reyna mörg
ný form í skáldskap.
Ungu íslendingarnir fjórir gáfu til
kynna með lestri sínum og spjalli að
íslenskar samtímabókmenntir séu
ekki svo mjög frábrugðnar bók-
menntum annarra þjóða, yfirleitt er
unnið í módernískum anda. ísland
sé þess vegna ekki eða ætti ekki að
vera útkjálki.