Morgunblaðið - 10.10.1991, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 10. OKTÓBER 1991
Dómarafélag
íslands 50 ára
eftir Valtý
Sigurðsson
Þann 10. október 1991 eru liðin
50 ár frá stofnun Dómarafélags
íslands. Dómarar landsins minnast
nú þessara tímamóta með ýmsum
hætti. Aðalfundur félagsins og
dómaraþing er haldið í dag og þar
verða tekin til umræðu margvísleg
lögfræðileg áhugaefni auk þess
sem dómarar gera sér glaðan dag.
Einnig birtist nú saga félagsins í
Tímariti lögfræðinga en hana hefur
Davíð Þór Björgvinsson lektor rit-
að. Hér er ekki ætlunin að rekja
sögu Dómarafélags íslands heldur
nota þessi tímamót til að varpa
nokkru ljósi á dómarastarfið sjálft
og gera að einhveiju leyti grein
fyrir réttindum og skyldum dóm-
ara. Slík umijöllun kemur ekki oft
fyrir augu eða eyru almennings
þrátt fyrir hið þýðingarmikla þjóð-
félagslega hlutverk sem dómarar
gegna.
Hvert er hlutverk dómara?
Augljóslega er eitt af veigamestu
hlutverkum dómara að túlka lög
og beita þeim. í stjórnarskránni er
boðið að dómarar fari í embættis-
verkum sínum eingöngu eftir lög-
um. í þessu ákvæði stjórnarskrár-
innar kemur fram grundvallarhlut-
verk dómara og ekki síður grund-
völlur að sjálfstæði hans í starfi.
Við embættisverk sín, þ. e. meðferð
dómsmála, ber honum einungis að
fara eftir lögum. Dómara er þannig
á afmörkuðú valdsviði veitt þýðing-
armikil sérstaða í stjórnarskránni
umfram aðra embættismenn ríkis-
ins. Hann er, gagnstætt öðrum
embættismönnum, sjálfstæður i
ákvörðunartöku sinni gagnvart for-
stöðumönnum dómstóla og stjórn-
völdum. Öll fyrirmæli til dómara
varðandi meðferð og niðurstöðu
dómsmáls eru ósamrýmanleg
stjórnarskránni um sjáifstæði dóm-
ara. Sinni dómari einhveiju öðru
starfi við dómstólinn jafnhliða dóm-
störfum, svo sem stjórnunarstörf-
um, sem ekki teljast dómaraverk,
gilda aðrar reglur.
Dómari dæmir sérhvert mál
sjálfstætt og á eigin ábyrgð. Við
þá úrlausn þarf hann aðeins að
glíma við eigin sannfæringu um
hvað hann telur gildandi rétt auk
mats á sönnun. Samkvæmt lögum
er hann ekki bundinn við dóma
æðri dóms þótt fordæmi æðri dóms
hafi í raun oft áhrif á niðurstöðu
hans. Af þessu leiðir jafnframt að
dómari er bundinn af að dæma
eftir lögum þrátt fyrir að hann telji
lögin óréttlát og enda þótt tiltekin
Iagaákvæði stríði gegn samvisku
hans.
Er ekki verið að segja hér, að
með nútímatækni sé hægt að skera
úr um rétt málsaðila með því að
nota tölvu? Tryggir tölvan ekki
hlutlæga meðferð dómsmála og
öryggi varðandi niðurstöðu máls?
Eða hefur dómarinn ef til vill eitt-
Bókhalds-
nam
Markmið námsins er að þátttakendur
verði fullfærir um að starfa
sjálfstætt við bókhald og
annast það allt árið.
flefae ðfrft t44( 4ftýn 4fuaðf 4é44itM( ftýtá
4&&twi 4 ð4infé4ft-
Á námskeiðinu verður eftírfarandi kennfc
* Almenn bókhaldsverkefni
* Launabókhald
* Lög og reglugerðir
* ViroisaukasKattur
* Raunhæf verkefni, fylgislqol
og afstemmingar
* Tölvubókhald:
Fjárhagsbókhald
viðskiptamannabókhald
Launaoókhald
Hringdu og fáðu nánari upplýsingar.
Tölvuskóli Reykiavíkur
J ■ Borgartúni 28, sími 91-687590
hvert svigrúm við beitingu laga og
þá hversu mikið?
Eflaust má stundum greina ein-
kenni, uppeldisáhrif og lífsskoðanir
dómara í dómsúrlausnum. Þá hafa
dómarar að sjálfsögðu skoðanir á
stjórnmálum. Það er hins vegar
ekki hlutverk dómara að láta í ljósi
sínar persónulegu skoðanir í dóm-
um, þær eiga ekki og mega ekki
skipta máli við dómsúrlausnir. Þá
ber dómari enga stjórnmálalega
ábyrgð og getur, þegar af þeirri
ástæðu, ekki beitt slíkum sjónar-
miðum í dómsúrlausnum. Dómara
ber því að beita hlutlægu mati við
túlkun og beitingu laga og réttar.
Til að tryggja það að dómari
verði ekki beittur beinum eða
óbeinum þvingunum í störfum
sínum hafa verið sett lagaákvæði
sem mæla svo fyrir að embættis-
dómara verði ekki vikið úr starfi
nema með dómi. Þetta er enn eitt
dæmið um þá réttarvernd og sér-
stöðu er dómarar njóta umfram
aðra embættismenn ríkisins. Þetta
ákvæði felur í sér aðra þýðingar-
mestu grunnreglu um starf dómar-
ans og styrkir sjálfstæði hans. Þar
með er verið að tryggja þegnunum
að dómari geti sinnt dómarastarf-
inu svo sem samviskan býður hon-
um. Hann þarf ekki að óttast emb-
ættismissi þrátt fyrir að niðurstaða
hans í dómsmáli falli ekki valda-
mönnum í geð.
Á tímum einveldis var allt vald
að formi til í höndum einvaldanna,
einnig dómsvaldið. Einvaldurinn
hafði rétt til þess að grípa inn í
meðferð dómsmála með tilskipun-
um. Með ákveðnum valdboðum gat
hann vikið dómum til hliðar og
dregið dómara til ábyrgðar væri
ekki eftir þessu farið. Þessu var
iðulega beitt. Friðrik mikli Prússa-
keisari, sem taldist til hinna mennt-
uðu einvalda, beitti þessum rétti
sínum oft til að hafa áhrif á dóms-
valdið. Hann leysti t.d. tvo dómara
úr Kammergericht Berlínar frá
YA B R II MMAR átavélar afstöðvar innuvélar mmm m
E V h
S 812530
Dictaphone
A Rtney Bowes Company
Gæðatæki til hljóðupptöku,
afspilunar og afritunar.
Falleg hönnun. Vandaðar upptökur.
Umboð á íslandi:
OTTO B. ARNAR HF.
Skipholti 33 -105 Reykjavík
Simar 624631 / 624699
Valtýr Sigurðsson
„Sú sérstaða sem dóm-
stólum og dómurum er
búin lögum samkvæmt
hefur þann tilgang ein-
an að auka trú borgar-
anna á dómstólum og
réttarfari en ber ekki
að skoða sem sérrétt-
indi dómarastéttinni til
handa.”
störfum, gerði þeim að greiða
skaðabætur auk þess sem þeir
hlutu eins árs varðhald, er þeir
hlýddu ekki tilskipunum hans í
dómum sínum svo þekkt dæmi sé
nefnt.
Hugmyndir um sjálfstæði dóm-
ara gagnvart alræðisvaldi einvalda
ruddu sér til rúms í Evrópu í byij-
un 19. aldar og áttu sér rót í kenn-
ingu Loeke og Montesquieu um
þrígreiningu ríkisvaldsins. Með
sjálfstæði löggjafarvalds og fram-
kvæmdavalds kom sjálfstæði dóm-
stóla. Grunnurinn að því sjálfstæði
fólst í því að ekki mátti leysa dóm-
ara frá störfum. Það var hins veg-
ar ekki ætlunin að dómarar færu
að stjórna málefnum ríkisins með
túlkunum sínum á lögum. Gjaldið
sem dómarar urðu að greiða fyrir
öryggi í starfi var að þeir skyldu
halda sig strangt að lögum við
embættisstörf sín. Lögskýring átti
undir lagasetningarvaldið.
Síðan hefur orðið mikil þróun.
Við skýringar á lögum og lagatúlk-
un ber dómara að vísu að fara eft-
ir almennum lögskýringarsjónar-
miðum og dæmi dómari þvert ofan
í skýr lagaákvæði hefur verið talið
heimilt að dæma hann til greiðslu
kostnaðar af áfrýjun til leiðrétting-
ar þessum glöpum hans. Hins veg-
ar er nú þegar almennt viðurkennt
að dómari hefur mikið frelsi við
lagatúlkun og við leit sína að réttin-
um hefur hann á vissan hátt áhrif
á þróun hans. Dómari segir nú fyr-
ir um hvað séu lög, hvaða laga-
Þakstál
með stfl
Plannja
stallað efni
svart og tígulsteinsrautt.
ISV0R BYGGINGAREFNI
| Srhi 641255
Kæru
félagar
Hreinsunar- og vinnudagur verður sunnudaginn 13.
október kl. 13.00.
Væntum þess að sjá sem flesta, verkfæri og málning
á staðnum.
Hittumst hress, kaffi á könnunni.
Stjórn Fáks.
heimildum skuli beitt og hvernig
þau skuli túlkuð. Það hlutverk dóm-
ara að túlka hver hafi verið vilji
löggjafans veitir dómara mikið
frelsi. Þar sem lög skortir eða hug-
tök eru óljós getur dómari brúað
það bil t.d. með því að beita megin-
reglum laga eða jafnvel eðli máls.
Allt slíkt mat opnar dómara leið
til að beita víðtæku valdi í niður-
stöðum sínum. Þetta vald gengur
lengra en að túlka lögin. Stundum
má með nokkrum rétti segja að
hann skapi réttarreglu þar sem
engin er fyrir. Má halda því fram
að dómarinn hafi að einhveiju leyti
tekið við því hlutverki sem fengið
er löggjafanum og þrátt fyrir orða-
lag stjórnarskrárinnar sé dómari
ekki bundinn af lögum heldur sé
þessu á hinn veginn farið, þ. e. að
lögin séu háð dómaranum.
Annað veigamesta hlutverk
dómara lýtur að samskiptum hans
við þá sem til dómstólanna leita.
Þeir menn sem dómari hefur
mest samskipi við í starfi sínu eru
lögmenn en það eru þeir lögfræð-
ingar sem reka mál fyrir dómstól-
unum í umboði málsaðila. Dómari
hefur vissar skyldur við rekstur
dómsmáls. Þær helstu eru að gæta
ákveðins forms við meðferð máls
fyrir rétti og kunna glögg skil á
réttarfarsreglum á því réttarsviði
sem hann fjallar um. Hér er um
að ræða bæði lögskipaðar reglur
um málsmeðferð svo og venjur sem
myndast hafa um stjórn þinghalda.
Sá blær hlutleysis sem stefnt skal
að í réttarsal næst best með form-
bundinni meðferð dómsmála. Eftir
að dómþing er sett á sér stað raun-
verulegur leikþáttur þar sem hver
hefur sitt ákveðna hlutverk og hon-
um lýkur ekki fyrr en dómþingi
hefur verið slitið. Dómari ávarpar
þá sem fyrir réttinn koma ekki með
nafni heldur sem sóknaraðila,
varnaraðila, lögmann sækjanda
o.s.frv. Aðili sem mættur er fyrir
dómi og sér dómara vera að spjalla
í léttum dúr við lögmann hins aðil-
ans um fótboltaleik eða veiðiferðina
sem þeir fóru í saman hefur e.t.v.
ekki trú á að hann hafi erindi sem
erfiði fyrir þessum dómstóli.
Samskiptareglur sem þessar
milli dómara og umboðsmanna
málsaðila eru ekki nema að litlu
leyti bundnar í lög og eru því oft
mismunandi frá einum dómara til
annars. Vissulega væri þörf á að
semja fyrirmæli um slík samskipti
í dómsalnum. Slíkar reglur eiga
ekkert skylt við það að andrúms-
loftið í dómsölum þurfi að vera
þunglamalegt heldur eiga þær
þvert á móti að skapa vingjarnlegt
andrúmsloft enda þótt athöfnin
hafi yfír sér ákveðinn virðuleika.
Dómara ber að halda sig innan
lögbundins frests svo sem við upp-
kvaðningu dóma og aðrar réttar-
gerðir. Jafnan er það hagsmunamál
beggja aðila að dómari haldi sig
við þessi ákvæði. Þá á dómari að
vera stundvís við þinghöld og boða
ekki mörg þinghöld á sama tíma
þannig að aðilar þurfi að bíða óhóf-
lon-n ípnrrí Dómara ber að taka
aivariega málsástæður lögmanns
og flutning hans fyrir rétti. Iðulega
kemur fyrir að dómarar ræða í
hálfkæringi um það hversu lög-
menn býggja mál sín upp svo sem
á allt of mörgum málsástæðum.
Hafa ber í huga að Iögmenn eru
jafnan á varðbergi gagnvart dóm-
urum. Sérhveija yfirlýsingu sem
þeir gefa fyrir rétti má nota gegn
skjólstæðingi þeirra. Dómarar sitja
í dómarasætum og spyija þess sem
þeir hafa áhuga á. Þeir eru ekki
undir sama álagi og lögmenn að
þessu leyti. Til þessa ber að taka
tillit.
Að lokinni dómtöku máls ber
dómara að kveða upp dóm og
rökstyðja dómsniðurstöðu sína og
hún á að vera rökrétt niðurslaða
af málsástæðum aðila.
Hvers væntir almenningur af
dómara?
Löngum hafa dómurum hér á
landi verið falin ýmis stjórnsýslu-
störf samhliða dómarastarfinu og
þá jafnvel með lagaboði. Þetta er
andstætt því sem tíðkast hefur
meðal nágrannaþjóða okkar. Slíkt
fyrirkomulag leiðir oft til hags-