Morgunblaðið - 10.10.1991, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 10. OKTOBER 1991
Hljóðlát
sljói’iibylting-
eftir Steingrímur
Gautur Kristjánsson
Þann 10. október 1991 eru liðin
50 ár frá stofnun Félags héraðs-
dómara, sem nú nefnist Dómarafé-
lag íslands. í tilefni afmælisins er
sérstakt hefti Tímarits lögfræðinga
helgað félaginu og saga þess rakin
þar. Dagana 10. og 11. október
verður dómaraþing háð í síðasta
sinn með hefðbundnum hætti. Þann
1. júlí 1992 taka gildi lög um að-
skilnað dómsvalds og umboðsvalds
í héraði sem fela í sér einhvetja
róttækustu breytingu á stjómarfari
og réttarfari sem hér hefur orðið.
Auk sjálfra aðskilnaðarlaganna
hafa verið settir 5 lagabálkar um
réttarfar, þar á meðal lög um með-
ferð opinberra mála. Lög um með-
ferð einkamála og lög um nauðung-
arsölu eru í smíðum auk barnalaga
og hjúskaparlaga sem tengjast
þessari nýskipan. Alls hefur þurft
að gera tæplega 170 breytingar á
ákvæðum annarra laga. Einka-
málafrumvarpið og nauðungarsölu-
frumvarpið gera ráð fyrir 80 laga-
breytingum og í svokölluðum band-
ormi, frumvarpi til breytinga á
ýmsum lögum vegna aðskilnaðar-
ins, felast loks 107 lagabreytingar
til viðbótar.
Sýslumenn og dómarar
Þegar félagið var stofnað stóðu
að því bæjarfógetar og sýslumenn,
lögmaðurinn í Reykjavík, og saka-
dómarinn í Reykjavík, sem þá voru
hinir almennu héraðsdómarar í
landinu,
Eftir gildistöku aðskilnaðarlag-
anna fara sýslumenn ekki lengur
með það dómsvald sem þeir hafa
haft frá upphafi 18. aldar og vænt-
anlega hverfa þeir þá úr því félagi
sem þeir stofnuðu árið 1941. í stað
árlegs dómaraþings er í ráði að
komi dómsmálaþing, sem dóms-
málaráðuneytið, Dómarafélag ís-
lands og Sýslumannafélag íslands
munu heyja saman. Starfsheiti
bæjarfógeta hverfur þannig að allir
valdsmenn munu framvegis bera
starfsheitið sýslumaður. Sömuleiðis
munu ékki lengur heyrast kunnug-
leg orð eins og fógetaréttur og lög-
tak. Sýsluvöld í hinni fomu Kjósar-
sýslu og á Seltjarnarnesi flytjast til
sýslumanns í Reykjavík, auk lög-
reglustjóra og tollstjóra sem fyrir
eru.
Sýslumannsembættin eru meðai
elstu stofnana ríkisins. Þau urðu til
þegar landið komst undir Noregs-
konung og vald goðanna hvarf til
konungs á síðari hluta 13. aldar.
Um þær mundir hafði Noregi öllum
verið skipt upp í einar 50 sýslur til
umboðsstjórnar. Umboðsstjórnin
virðist í fyrstu hafa verið í nokkuð
lausum skorðum, en þegar fram í
sótti festist það skipuiag í sessi að
einn hirðstjóri, síðar stundum
nefndur höfuðsmaður, væri yfir
landinu öllu en sýslumenn í um-
dæmum sem svöruðu til hinna fomu
dómþingháa. Hefur þessi sýsluskip-
an haldist í megindráttum til þessa
dags þannig að sýslumaður er í
hveiju héraði. í Noregi hlutu sýslu-
menn hinsvegar að víkja fyrir léns-
mönnum á 15. öld vegna vaxandi
áhrifa aðalsins.
Konungsskattur og sakeyrir
Sýslumannsembættin hafa
lengst af verið burðarás stjórnsýsl-
unnar í landinu. Þau voru fyrst sett
á stofn til að raungera það vald sem
konungi var játað með Gamla sátt-
mála. Síðar urðu þau með vissum
hætti hemill á konungsvaldið og
raunvemlegar valdastofnanir sem
tryggðu landinu nokkra sjálfstjórn.
Sýslumenn voru umboðsmenn
konungs og gættu réttar hans, inn-
heimtu skatta og önnur gjöld sem
konungi bám. Afskipti sýslumanna
hófust með því að þeim var falið
að gæta þess að konungur fengi
þann sakeyri (sektir) sem hann átti
rétt á. Jafnframt hvíldi sú skylda á
sýslumönnum að halda uppi friði,
lögum og allsheijar reglu. Þeir
handtóku því brotamenn, rannsök-
uðu mál þeirra, höfðu þá í haldi,
færðu þá til þings, drógu þá fyrir
dóm og önnuðust síðan fullnustu-
dóma. Gjaldheimta og löggæsla
hafa alla tíð verið kjaminn í störfum
sýslumanna, en á þá hafa hlaðist
hin margvíslegustu störf og ýmist
er verið að létta af þeim störfum
eða fela þeim ný verkefni, jafnvel
á nýnefndum kjarnasviðum.
Milli konungs og almúga
Rannsóknir sem gerðar hafa ver-
ið á íslensku stjómarfari á 18. öld
hafa leitt í ljós að þá vom íslenskir
sýslumenn mun betur menntaðir en
embættismenn annars. staðar í
ríkinu og mun svo jafnan hafa ver-
ið áður. Þannig er talið að nálega
allir íslenskir embættismenn hafi
verið háskólamenntaðir um 1780.
Þeir höfðu þá lykilstöðu í stjómkerf-
inu að konungsvaldið náði ekki til
alþýðu nema fyrir milligöngu
þeirra. Mönnum hefur verið gjarnt
að álíta að allt þjóðfélagsvald hafi
verið saman komið á einum stað í
einveldinu, og þannig var það e.t.v.
í fræðilégum skilningi. í reyndinni
var þetta þó ekki svo, enda er gerð-
ur skýr greinarmunur á einveldi og
einræði. Sú stjórntækni sem ein-
valdskonungum var tiltæk var þess
háttar að ekki varð komist hjá að
reiða sig á staðbundin stjómvöld
sem hlutu að fá í hendur umtals-
verð völd vegna stöðu sinnar í
stjómkerfinu. Á íslandi vora sýslu-
menn ekki aðeins vel menntaðir
heldur voru þeir tengdir stétt ef-
naðra bænda órofa böndum þannig
að þau áhrif sem eignarráð mikilla
jarðeigna í landbúnaðarlandi veittu
sameinaðist hinu opinbera umboðs-
valdi sem þeim var fengið af stjórn-
inni.
Lénsskipulag og sjálfræði
í einveldi
Það er nú æ betur að koma í ljós,
sem flestir fræðimenn 19. aldar og
fyrri hluta þeirrar 20. hafa látið
liggja í láginni, að sjálfræði íslend-
inga var mun meira fyrr á tímum
en þeir vildu vera láta. Svo rammt
kvað að sjálfræði sýslumanna á 18.
öld að meðal margra atlaga sem
stjórnin gerði þá að ríki þeirra voru
ráðagerðir um að skipa fastlaunaða
danska og norska embættismenn í
þeirra stað, en þessari atlögu var
hrandið eins og flestum öðram.
Fram til einveldis tók stjórnsýsla
ríkisins mjög lit af lénsveldi því sem
ríkti sunnar í álfunni. Þannig var
lengi algengt að hirðstjórar fengju
landið að léni og sýslumenn sömu-
Steingrímur Gautur Kristjánsson
„Dagana 10. og 11.
október verður dóm-
araþing háð í síðasta
sinn með hefðbundnum
hætti. Þann 1. júlí 1992
taka gildi lög um að-
skilnað dómsvalds og
umboðsvalds í héraði
sem fela í sér einhverja
róttækustu breytingu á
stjórnarfari og réttar-
fari sem hér hefur orð-
ið.”
leiðis sýslur með þeim tekjum sem
af þeim mátti hafa. Þeir innheimtu
þannig konungsskattinn í eigin sjóð
og voru sjálfir skattfijálsir en stóðu
konungi eða hirðstjóra skil á því
gjaldi sem um hafði samist.
Sýslumenn verða dómarar
Þegar einveldi var komið á á
síðari hluta 17. aldar komu til emb-
ættismenn af öðram toga en hinir
hálfsjálfstæðu iénsmenn. í stað
þeirra var öllu ríkinu skipt milli
fastlaunaðra amtmanna, miklu
fylgisamari stjórninni. á íslandi
urðu þessi umskipti ekki eins gagn-
ger og í öðram hlutum ríkisins þótt
hin nýja skipan væri sett hér á eins
og annars staðar, því að þungam-
iðja valdsstjórnarinnar hélst við
héraðsstjórn sýslumanna sem einir
höfðu milliliðalaus skipti við bænd-
ur og alþýðu.
Meginbreytingin verður í fram-
haldi af því að Níelsi Fuhrmann
amtmanni var gert með erindisbréfí
sem hann hafði hingað út með sér
1718 að sjá til þess að í réttarfars-
málefnum skyldi farið eftir norsku
lögum Kristjáns V. frá 1687, hinni
miklu og merku lögbók einveldisins
í Noregi. Þessi breyting, sem leiddi
af einveldinu varð í reynd til að
styrkja enn frekar styrkustu stoðir
innlendrar sjálfstjómar, þótt hún
fæli ekki í sér neina valddreifíngu.
Áður hafði dómsvald sýslumanna
falist í því að þeir nefndu dóma í
mál á þingum og samþykktu eða
staðfestu dóma fyrir hönd konungs-
valdsins að þeim uppkveðnum.
Hefðu þeir sýslur að léni tóku þeir
sjálfir sakeyri. Eftir hinni nýju skip-
an skyldu þeir dæma sjálfír og oft-
ast einir . Stjórnarfarslega lutu
sýslumenn amtmönnum og urðu að
hlýða fyrirmælum þeirra. Fyrir
áhrif kenninga Montesquieus var
gerður sá greinarmunur á stjóm-
sýslumálefnum og dómsvaldi að
amtmaður gat ekki breytt dómi
sýslumanns, en stjómsýsluúrskurð-
um varð hinsvegar skotið til amt-
manns. Einn lærðasti lagamaður
Dana á sinni tíð, Generalprokurör
Stampe, átti mestan þátt í að koma
á þessum fræðilega aðskilnaði um-
boðsvalds og dómsvalds, sem lengi
hefur dugað þótt sami hamur hafí
hýst bæði dómara og valdsmann.
Þess hefði mátt vænta að þessi
skipan hyrfi með einveldinu en hún
hefur þó staðist til þessa og mun
svo til júníloka á næsta ári.
Oddvitar sýslunefnda
Á 19. öld gerðust þau tíðindi
markverðust í stjómsýslumálefnum
að sett var sveitarstjómartilskipun
árið 1872. í upphafi aldarinnar
höfðu síðustu leifar sjálfræðis
hreppanna horfíð og hreppstjórar,
sem fyrrum voru kjömir af bændum
og fóru með sveitarstjórn í umboði
þeirra, urðu umboðsmenn sýslu-
manna. Samkvæmt tilskipuninni
skyldi nú sjálfstjórn hreppanna end-
urreist og hreppsnefndir kjömar.
Jafnframt voru stofnaðar sýslu-
nefndir til að fjalla um héraðsmál-
efni og hafa eftirlit með hrepps-
nefndum. Sýslumenn voru oddvitar
þeirra og framkvæmdastjórar.
Sýslunefndum var ætlað að verða
þungamiðja sveitarstjómarskipun-
arinnar og þær voru það í raun vel
fram á þessa öld. Síðan dró smám
saman úr þýðingu þeirra m.a. vegna
mikilla atvinnuháttabreytinga og
búseturöskunar. í kaupstöðum
gegndu bæjarfógetar fyrst í stað
sömu störfum í bæjarstjórn eins og
sýslumenn í sýslum, en það er nú
löngu liðin tíð og síðustu sýslu-
nefndirnar munu hafa látið af störf-
um í árslok 1988. Síðan gegna
sýslumenn og bæjarfógetar nálega
sömu störfum.
í sveitarstjórnarlögum er nú að-
eins gert ráð fyrir að sýslumönnum
megi fela umsjón með sveitarfélög-
um og önnur samskipti við sveitar-
stjórnir sem félagsmálaráðuneytið
hefur með höndum sem ráðuneyti
sveitarstjórnarmála. Fijáls samtök
sveitarfélaga, héraðsnefndir, sem
bæði rúma hreppa, bæi og kaup-
staði, hafa víða tekið við af sýslu-
nefndum og er sýslumönnum skylt
að annast framkvæmdastjórn fyrir
þær ef óskað er. Fyrir sjálfræði
sveitarfélaganna hefur það vera-
lega þýðingu að samskipti þeirra
við ríkisvaldið geti farið fram heima
í héraði og sýslumenn hafa vissu-
lega betri aðstöðu til að skera úr
ágreiningi sem upp kemur í sveitar-
stjómum og milli sveitaryfírvalda
en ráðuneytið. Sýslumenn eru al-
mennt vel til þessara starfa fallnir
sökum menntunar, staðþekkingar
og reynslu af stjórnsýslu í héraði.
Úrlausnum sýslumanna má síðan
gjarna skjóta til ráðuneytis sem á
þeim mun hægara með að leysa úr
máli sem áfrýjunaryfirvald að það
nýtur góðs af gagnaöflun sýslu-
manns og rökstuddri lögfræðilegri
álitsgerð hans.
Ný verkefni sýsiumanna
Segja má að spónn hafi verið
dreginn úr aski sýslumanna með
afnámi sýslunefnda og stofnun
sérstakra héraðsdóma. Spyija
mætti hvort annað sé eftir en að
veita þeim nábjargimar. Lengi hef-
ur þess gætt að þessar almennu
umboðsstofnanir miðstjórnarinnar í
héruðum landsins væra sniðgengn-
ar, einkum þegar fram hafa komið
nýmæli í löggjöf um stjórnsýslu-
UTSALA
Sófar
Stólar
Boróstofuboró
Boróstofustólar
Rúm
Speglar
Sófaboró
Innskotsboró
Eldhúsboró
Elshússtólar
Ljós
Gjafavörur
Borgartúni 29,
sími 20640 - Opið laugard. kl. 11-14
B&B
liqr rofc.et
Cassina G
FLOS
arteluce
ALESSI
Artomlde
Einnig
útlitsgailaöar
vörur meó
50% afslætti
arték