Morgunblaðið - 20.10.1991, Blaðsíða 12

SKOT
9JT í LOFTIÐ
að framkvæmdum ljúki, verður 26%
hærri en áætlunin gerði ráð fyrir. I
þessu tiltekna verkefni verður að líta
til þess að borgarstjóri iagði á það
þungá áherslu að verkið yrði unnið
hratt. Þess vegna var valin sú leið
að byggja um leið og hönnun færi
fram sem hefur auðvitað áhrif á
nákvæmni áætlana. Algengast er að
hönnunarvinnu sé lokið áður en
framkvæmdir hefjast og þá eru for-
sendur til að gera áætlanir mun betri
en ella og frávik algeng upp á 10%.
Mér finnast á hinn bóginn frávik
ráðhússins nú upp á 26% fullkomlega
ásættanleg vegna þess hversu flókiri
byggingin er,” segir Stefán, en þess
má geta að hönnurr lýkur væntanlega
ekki fyrr en 1. desember nk.
„Það að byggja og hanna á sama
tíma hefur bæði kosti og galia,” seg-
ir Stefán. „Ég tel mjög vafasamt í
stórum mannvirkjum að ætla að
teikna hveija einustu teikningu fyrir-
fram þannig að hægt sé að sjá mann-
virkið á borðinu áður en byrjað er á
framkvæmdum. Undirbúningsvinna
tæki mörg ár og hefði í för með sér
mikinn kostnað. í sumum tilvikum
getur verið hagstæðast að afla til-
boða um leið og nægilegar forsendur
liggja fyrir svo hægt sé að verð-
leggja þó mikili hluti teikninga sé
ógerður. Borgarleikhúsið, til dæmis,
var byggt á fjórtán árum. Það hús
var mjög flókið í byggingu og hönn-
uðir treystu sér aldrei til þess að
vera mjög langt á undan fram-
kvæmdinni. Sannleikurinn er sá að
enn er ekki búið að ljúka teikningum
af því húsi þvi eftir ef einn áfangi,
veitingaaðstaða og setustofa á
neðstu hæð og búningaaðstaða í
kjallara. Það hús lenti hinsvegar
ekki í umræðunni af því að það var
ekki eins mikil pólitísk deila um það
verkefni, eins og nú er með ráðhús
og Perlu svo dæmi séu nefnd. Upp:
bygging í Viðey fór langt fram úr
áætlunum því þar lá alls ekki Ijóst
fyrir hvað menn ætluðu sér að gera
í Viðey þegar framkvæmdir hófust.
Þar vantaði forsendur í upphafr og
þvt ekki við þá að sakast sem gera
áætlanir,” segir Stefán.
Rekstrarhagfræðin,
sagan og raenningin
Skilyrðin fyrir því að verkefni tak-
ist geta verið mismunandi, að sögn
Stefáns. „Ef einkafyrirtæki, sem er
í framleiðslu- eða sölumennStu, er
að byggja upp sitt atvinnuhúsnæði,
er það mjög mikilvægt að. kostnað-
aráætlun standist því það er forsend-
an fyrir því að það fyrirtæki verði
áfram í rekstri. Menn verða því í
þeim geira að Ieggja mun meiri
áherslu á peningaþáttinn heldur en
hið opinbera gerir. Skilyrði rekstrar-
hagfræðinnar vega því ekki eins
þungt í framkvæmdum hins opinbera
þó óneitanlega berj þar að vanda til
kostnaðaráætlana. Mun mikilvægara
er að menningarlegum áherslum sé
sýnd virðing þegar kemur að opinber-
um byggingum og er Viðey gott
dæmi um það. Þar erú menn sam-
mála um að söguna og menninguna
beri að setja á stall umfram þau sjón-
armið hvort hægt sé að reka þar
viðskipti eða ekki svo hægt sé að
borga upp stofnkostnað. Og markm-
iðið með opinberum byggingum, sér-
staklega í menningargeiranum, er
að þær megi vera til yndisauka og
ánægju fyrir íbúa oggesti borgarinn-
ar,” segir aðstoðarborgarverkfræð-
ingur.
Einhver áætlun
betri en engin
„Kostnaðaráætlanir eru spádómur
fram í tímann og á sérhvetju stigi
er einhver áætlun betri en engin,”
segir Gunnar Torfason ráðgjafaverk-
fræðingur. „Mjög algengt er að verk
sé illa skilgreint frá hendi verkkaup-
ans og að stöðugt sé verið að grípa
til óvæntra ákvarðana. í öðru lagi
er algengt að hönnun sé mjög
skammt á veg komin þegar fram-
kvæmdir hefjast þannig að kostnað-
aráætlanir byggjast á ágiskunum
fremur en útreikningum. Ef vilji er
fyrir því að hafa áhrif á kostnað
verksins, er besti mögúleikinn til
þess á forhönnunarstiginu. Næstbest
er að hafa áhrif á hönnunarstiginu,
en síðan minnka möguleikarnir eftir
því sem framkvæmdinni miðar
áfram. í þriðja lagi bregðast áætlan-
ir vegna þess að það vantar raunhæf-
ar kostnaðaráætlanir. Fjármagn hef-
ur ekki verið tryggt til enda og
greiðsluáætlun hefur ekki verið gerð,
en greiðsluflæði til verksins þarf að
haldast í hendur við framkvæmda-
áætlunina. í fjórða lagi gerist það
að pólitíkusar vilja koma verki í gang
sem þolir ekki að það sé skoðað til
enda. Og loks geta komið til vanhæf-
ir ráðgjafar, sem geta verið af tvenn-
um toga að mínu mati. Annars vegar
er um að ræða ráðgjafa, sem von-
andi ómeðvitað, taka að sér verkefni
sem þeir ekki valda og hinsvegar
ráðgjafar, sem hafa ekki nægilegt
hugrekki til að standa við áætlanir
sínar og láta því segja sér hvað verk-
ið eigi að kosta þó þeir viti betur.
Þeir láta stjórnmálamenn nota sig í
pólitísku valdatafli,” segir Gunnar.
Hann segir nauðsynlegt að fagmenn
njóti trausts í þjóðfélaginu og því
þurfi að tryggja að ráðgjafar og
hönnuðir séu starfi sínu vaxnir.
Hægt væri til dæmis að taka upp
frammistöðumat annars vegar og
verkfræðilegt gæðamat hinsvegar.
10-15% skekkjumörk
Verkfræðingar vilja vel flestir hafa
þann háttinn á að skipta sinni undir-
búningsvinnu upp í þrjá til íjóra
þætti, að sögn Péturs Stefánssonar,
aðstoðarframkvæmdastjóra Al-
mennu verkfræðistofunnar. „Að und-
angenginni rannsóknarvinnu, er
byrjað á frumáætlun svokallaðri þar
sem að settar eru fram hugmyndir
um lausn á aðalatriðum viðfangsefn-
isins, svp sem stærð húss, efni og
búnað. í lok slíkrar frumáætlunar
er sett fram kostnaðarvísbending,
sem gengur undir nafninu þriðju
gráðu kostnaðaráætlun, en á því stigi
liggja þó hvorki fyrir upplýsingar um
efnismagn né vinnumagn við viðkom-
andi framkvæmd. Leitað er hlið-
stæðna í öðrum verkefnum, sem
þekkt eru ef slíkar hliðstæður liggja
á annað borð fyrir. Eins og gefur
að skilja eru slíkar vísbendingar háð-
ar mikilli óvissu og því gefum við
gjaman upp 30-50% óvissu á þriðju
gráðu kostnaðaráætlun því nákvæm-
ari áætlun er ekki hægt að gera á
þessu stigi þar sem verkið hefur
ekki verið skilgreint. Dæmið er lagt
fyrir verkkaupann og ef hann ákveð-
ur að halda áfram með viðkomandi
hugmynd, kemur að næsta stigí, sem
við köllum forhönnun. Mannvirkið
er teiknað upp í aðalatriðum. Skil-
greindar eru helstu stærðir og frá-
gangur, hvaða búnaður eigi að vera
í húsinu og hvaða efni og vélbúnað
skuli nota í framkvæmdinni. í lok
þeirrar skilgreiningar er gerð annarr-
ar gráðu kostnaðaráætlun sem í fel-
ast 20-25% skekkjumörk. Ef verk-
kaupinn er ennþá sáttur, kemur að
þriðja stiginu í hönnuninni, en í því
felast hinar raunverulegu vinnu-
teikningar og fullnaðarhönnun. Því
stigi lýkur venjulega með gerð út-
boðsgagna og þegar þeirri vinnu er
lokið, er búið að skilgreina húsið til
hlítar. Þá fyrst er hægt að vinna
endanlega kostnaðaráætlun, svokall-
aða fyrstu gráðu kostnaðaráætlun
og við teljum, að ef vel er að verki
staðið, sé hægt að gera endanlega
áætlun, sem hefur að geyma 10-15%
óvissu. Nær sannleikanum verður
ekki komist í endanlegri áætlana-
gerð, að okkar mati,” segir Pétur.
Gífurlegt þekkingaratriði
„Aftur á móti koma margar
ástæður upp þegar um það er rætt
af hveiju áætlanir' standist ekki,”
segir Pétur. „Meginorsakirnar eru
þær að mannvirki breytast á hönnun-
artímanum eftir að frumáætlun er
Perlan í Öskjuhlíð hefur farið rúmlega tvöfalt fram úr áætlunum frá 1988 og er kostnaður við hana komin
í um 1.600 milljónir króna.
gerð og því er fyrstu gráðu kostnað-
aráætlunin oft og tíðum í allt annars
konar mannvirki en byijað var á
upphaflega sem er eðlileg þróun í
hönnuninni. í öðru lagi vill fram-
kvæmdin sjálf verða á annan veg en
ráð var fyrir gert í upphafi, t.d. að
verkkaupi velji sér óhagkvæman
framkvæmdatíma og öfgarnar í því
geta verið á báða bóga. Of stuttur
tími leiðir til nætur- og helgidaga-
vinnu og þess að ekki vinnst tími til
að gæta hagkvæmustu innkaupa,
t.d. með útboði á efni eða öðru slíku.
Of langur byggingartími hefur á hinn
bóginn í för með sér mikinn fastan
kostnað við framkvæmdina og á til
dæmis við um Þjóðarbókhlöðuna,
sem enn er í byggingu vestur í bæ.
Það er hinsvegar ekki í verkahring
fagfólksins að ákveða tímasetningar,
heldur er það ákvörðun verkkaupans
hveiju sinni og auðvitað reyna fagað-
ilar eftir megni að þjóna sínum við-
skiptavinum með því að uppfylla ósk-
ir þeirra. Þess eru og mýmörg dæmi
að byijað er á byggingum áður en
búið er að fullhanna þær og fínnst
okkur fagfólkinu sú aðferð mjög
óæskileg. Við kjósum að fara þennan
hefðbundna hönnunarferil á enda
áður en byijað er á framkvæmdinni
sjálfri þar sem sú staðreynd blasir
við að hvert stig í hönnuninni leiðir
af sér nákvæmari áætlanir. Þannig
kjósum við að vinna og mælum ekki
með öðrum vinnubrögðum. Þriðja
orsökin er sú að of oft eru áætlanir
ekki nægjanlega vel unnar. Ég get
því miður ekki fríað stéttina af því.
Gerð kostnaðaráætlana er gífurlega
mikið þekkingar- og reynsluatriði og
ekki nema á færi þeirra, sem búa
yfir hvora tveggja. Mér finnst það
vera ósanngjöm krafa að allir í fag-
inu búi yfir því að geta gert nákvæm-
ar áætlanir. Að mínu mati þarf tíu
til fimmtán ára reynslu til að vera
vel þjálfaður kostnaðaráætlunarsér-
fræðingur enda er sérhæfing mikil
innan greinarinnar. Eitt er að.vera
heimilislæknir, annað er að vera
hjartaskurðlæknir. Það sama má
segja um okkar fag,” segir Pétur.
Þröngar skorður
„Fyrst og fremst fara áætlanir úr
böndunum vegna þess að nægileg
gögn liggja ekki fyrir þegar áætlana-
gerðin fer fram,” segir Jóhann Berg-
þórsson, forstjóri Hagvirkis. „í annan
stað koma til breytingar á bygging-
artímanum sem eru mjög dýrar. Sá
hringlandaháttur er hvorki verk-
kaupa né verktaka í hag. Ég tel að
það skorti ekkert á fagþekkingu hér-
lendis. Hinsvegar þurfa fagmenn all-
ar forsendur til að gera góðar áætl-
anir svo og tíma til að inna verkið
af hendi. Verkkaupar, sem gjarnan
era stjórnmálamenn í þessum stóru
dæmum, setja mönnum svo þröngar
skorður að þeir hafa ekki tíma til
að fullvinna hluti þannig að eitthvað
raunhæft komi út úr áætlanagerð-
inni. Og á hinn bóginn era fagmenn
svo hallir undir ráðamennina að þeir
þora ekki að hreyfa við mótmælum,”
segir Jóhann.
„Það er erfitt að segja til um hver
eðlileg skekkjumörk áætlana megi
Morgunblaðið/Bjarni Eiríksson
Þegar lokaáfanganum verður náð í Borgarleikhúsinu sem áætlaður
er upp á 70 milljónir verður heildarkostnaður við byggingu Borgar-
leikhúsið nálægt tveimur milljörðum króna á núvirði. Það þýðir að
byggingin hefur farið 25% fram úr upphaflegum áætlunum sínum,
en leikhúsið var fimmtán ár í byggingu.
Morgunblaðið/RAX
Jóhannes Nordal Seðlabankastjóri segist ekki geta sagt til um það
hversu mikið Seðlabankabyggingin hafi farið fram úr kostnaðaráætl-
unum, enda var ljóst frá upphafi að ekki var til nein traust áætlun
um heildarkostnaðinn.
Ráðhús Reykjavíkurborgar hefur nú þegar farið 26% fram úr þeirri
kostnaðaráætlun, sem ráðamenn borgarinnar miða við og var gerð
árið 1989. Upphafleg kostnaðaráætlun, frá 1987, var að sögn þáver-
andi borgarstjóra „skot út í loftið”. Heildarkostnað við byggingu
ráðhúss áætla menn að verði tæpir þrír milljarðar þegar upp verður
staðið.