Morgunblaðið - 20.10.1991, Blaðsíða 14

14
/
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20. OKTÓBER 1991
Kjarnorkuvarnir, sam-
staða og jijððartiagsnninir
Af deilum íslenskra stjórnmálaleiðtoga um afvopnun í höfunum
eftir Ásgeir Sverrisson
BER íslendingum, ekki síst með
tilliti til yfirgnæfandi þjóðarhags-
muna, að hafa frumkvæði að því
innan Atlantshafsbandalagsins
(NATO) að hafnar verði viðræður
við Sovétríkin um afvopnun í höf-
unum eða er slíkur málflutningur
aðeins til þess fallinn að grafa
undan samstöðu aðildarrikjanna,
sem tryggt hefur þann árangur
er náðst hefur í samskiptum aust-
urs og vesturs? Hveijar eru póli-
tiskar og herfræðilegar forsendur
þess að unnt verði að hefja samn-
ingaviðræður um traustvekjandi
aðgerðir og fækkun vopna í skip-
um og kafbátum? Vega tillögur í
þá veru að sjálfum rótum Atlants-
hafsbandalagsins eða eru þær
eðlilegt framhald af samningum
um fækkun vígtóla og liðsafla á
landi? Þessar spurningar hafa
verið í brennidepli þeirrar um-
ræðu sem fram hefur farið hér á
landi á undanförnum árum um
réttmæti og ágæti þess að íslend-
ingar beiti sér fyrir því að NATO-
ríkin gangi til viðræðna við Sovét-
menn um fækkun vopna í höfun-
um.
Hú hafa leiðtogar risaveld-
anna þeir George Bush
Bandaríkjaforseti og
Míkhaíl S. Gorbatsjov
Sovétleiðtogi boðað rót-
tækar umbreytingar á
þessu sviði sem m.a. fela
í sér gífurlega fækkun
kjarnorkuvopna í skipum og kafbát-
um. Fækkun þessi verður fram-
kvæmd með einhliða aðgerðum, í
nafni gagnkvæms trausts, en ekki á
þann veg sem íslendingar hafa bar-
ist fyrir þ.e.a.s á grundvelli form-
legra samninga. Efnislega má hins
vegar segja að boðskapur leiðtog-
anna fari nærri nokkram þeirra atr-
iða sem íslenskir ráðamenn hafa á
undanförnum árum einkum lagt
áherslu á, við litlar undirtektir innan
Atlantshafsbandalagsins. Raunar er
það svo að hart hefur verið deilt hér
á landi um þennan málflutning nú-
verandi og fyrrverandi ráðamanna
þjóðarinnar. Má t.a.rh. skilja nýlegar
yfirlýsingar Davíðs Oddssonar for-
sætisráðherra og Jóns Baldvins
Hannibalssonar utanríkisráðherra
sem svo að ágreiningur þessi sé enn
við lýði.
Frumkvæði og
þjóðarhagsmunir
Talsmönnum þess að hafnar verði
viðræður um afvopnun á og í höfun-
um hefur einkum orðið tíðrætt um
sérhagsmuni íslendinga. Þráfaldlega
hafa menn bent á umhverfisþáttinn
og hversu óskaplegar afleiðingar það
gæti haft í för með sér ef kjamorku-
slys yrði í nágrenni við ísland. Slíkt
gæti augsýnilega kippt fótunum und-
an helstu útflutningsgrein íslendinga
og raunar hefur einnig verið á það
bent að grunsemdirnar einar um að
geislavirk efni væru á sveimi á ís-
lenskum fiskimiðum gæti orðið til
þess að þjóðarbúið yrði fyrir alvarleg-
um skakkaföllum. Vegna yfirgnæf-
andi hagsmuna íslendinga sé því við
hæfi þeir hafi frumkvæði á þessu
sviði. Eðlilegt sé að innan Atlants-
hafsbandalagsins verði þess freistað
að tryggja öryggi á siglingaleiðum
yfir Atlantshafið, sem er lykilatriði
í varnarstefnu bandaiagsins, með
minni vopnabúnaði en hingað til.
Með slíkum málflutningi sé engan
veginn verið að grafa undan Atlants-
hafsbandalaginu, þvert á móti hafi
aðildarríkin ávallt fylgt ákveðinni
afvopnunarstefnu líkt og t.a.m. deil-
an við Sovétríkin um meðaldrægar
eldflaugar í Evrópu sýni. Þá hefur
það sjónarmið og heyst að sjálfsagt
sé að íslendingar hafi frumkvæði á
vettvangi afvopnunarmála, eðlilegt
sé að friðsöm og vopnlaus smáþjóð
hvetji til þess að vígtólum verði fækk-
að.
Samstaða og vígvæðing
Sovétmanna
Rökin gegn því að hafnar verði
viðræður um afvopnun á höfunum
og efsemdir um gagnsemi slíkra við-
ræðna hafa í senn verið pólitísk og
herfræðileg. Sovétmenn hafa þrá-
faldlega lagt til að sh'kar viðræður
verði hafnar og hafa hagsmunir
þeirra í þessu efni þótt augljósir þar
eð þeir hafa ævinlega lagt megin-
áherslu á öflugan kjarnorkuherafla
á landi. Andstæðingar þessarar hug-
myndar hafa aukinheldur vísað til
þess Iykilatriðis í varnarstefnu Atl-
antshafsbandalagsins að unnt verði
að flytja liðsafla og hergögn til Evr-
ópu sjóleiðina yfir Atlantshafið á
óvissu- eða átakatímum. Hafa þau
sjónarmið heyrst að tillöguflutningur
í þessa veru á vettvangi NATO sé
til þess eins fallinn að þjóna hags-
munum Sovétríkjanna. Með tilvísun
til þessa hafa efasemdarmenn lagt á
það áherslu að engin samstaða sé
ríkjandi innan NATO um að helja
beri slíkar viðræður og að einhliða
frumkvæði íslendinga á vettvangi
vígbúnaðar á höfunum verði einung-
is til þess að reka fleyg í samstöðu
NATO-ríkjanna. Gríðarleg og hams-
laus vígvæðing Sovétmanna í ná-
grenni Islands, á Kóla-skaga og efl-
ing Norðurflotans hefur einnig verið
mönnum ofarlega í huga.
Þá hafa herfræðilegar röksemdir
lengi legið fyrir á þessu sviði. Hafa
þær í mjög einfölduðu máli m.a. snú-
ist um óhjákvæmilega skerðingu
fælingarmáttar kjarnorkuvopna í
kafbátum, nauðsyn siglingafrelsis og
efasemdir um að unnt sé að halda
uppi fullnægjandi eftirliti með slíku
samkomulagi.
Þessi andstæðu sjónarmið hafa
mjög sett mark sitt á umræðuna um
afvopnun á höfunum hér á landi.
Margir hafa tjáð sig um málið á
opinberum vettvangi en segja má að
mismunandi sjónarmið í þessu efni
hafi komið einna best fram í skrifum
þeirra Jóns Baldvins Hannibalssonar
utanríkisráðherra og Hreins Lofts-
sonar, formanns utanríkisnefndar
Sj álf stæðisflokksins.
Það hefur einkum komið í hlut Jón
Baldvins Hannibalssonar að halda
hugmyndinni um viðræður um af-
vopnun á höfunum á lofti bæði hér
á landi og á erlendum vettvangi.
Hann vakti máls á þessu í ræðu er
hann flutti sem formaður Alþýðu-
flokksins á fundi formanna norrænna
jafnaðarmanna í janúarmánuði 1988
og hann hvatti til þess í þingræðu
26. febrúar sama ár að íslendingar
leituðu eftir samvinnu m.a innan
Atlantshafsbandalagsins um að
teknar yrðu upp samningaviðræður
um afvopnun á höfunum. Hefur Jón
Baldvin verið talsmaður þessara hug-
mynda allt frá því hann varð utanrík-
isráðherra haustið 1988.
Vinnubrögð utanríkisráðherra
gagnrýnd
Hreinn Loftsson, formaður utan-
ríkisnefndar Sjálfstæðisflokksins, fór
hörðum orðum um afstöðu utanríkis-
ráðherra til afvopnunar á höfunum
í greinum er hann ritaði í Morgun-
blaðið í desember 1989 og I upphafi
síðasta árs. Raunar hafði Hreinn
Loftsson þegar í marsmánuði 1989
séð ástæðu til að gera athugasemdir
við vinnubrögð utanríkisráðherra í
grein er bar yfirskriftina: „Hver ræð-
ur ferðinni í öryggis-_og varnarmál-
um?”
í grein sem birtist í Morgunblaðinu
12.12. 1989 segir Hreinn Loftsson
að komið hafi á daginn að utanríkis-
ráðherra hafí snúist á sveif með Al-
þýðubandalaginu í máli sem lúti að
undirstöðu vestrænnar samvinnu um
öryggis- og varnarmál. Höfundur
víkur sérstaklega að yfirlýsingum
Steingríms Hermannssonar, þáver-
andi forsætisráðherra, á fundi leið-
toga NATO sem haldinn var í Bruss-
el 4. desember, eftir Möltufund leið-
toga risaveldanna, þeirra George
Bush Bandaríkjaforseta og Míkhaíls
S. Gorbatsjovs Sovétleiðtoga. Lýsti
Steingrímur því yfir á fundinum að
það ylli íslendingum vonbrigðum að
Bush hefði vísað á bug hugmyndum
um vopnatakmarkanir á höfunum. I
grein Hreins Loftssonar þann 12. 12.
1989 segir um málflutning þennan:
„Með yfirlýsingum utanríkisráðherra
í ijölmiðlum að undanförnu og þá
ekki síður framferði Steingríms Her-
mannssonar á fundi leiðtoga Atlants-
hafsbandalagsins eftir Möltufundinn
eru íslendingar að reka fleyg í sam-
stöðu Atlantshafsríkjanna í máli er
snertir undirstöðuatriði í öryggis- og
varnarsamvinnu vestrænna ríkja og
skaða þannig það verkfæri sem best
hefur dugað til að ná árangri á sviði
afvopnunar.” Segir og í greininni að
„frumkvæði” utanríkisráðherra geti
orðið til þess að telja Sovétmönnum
trú um að þeir séu að ná árangri í
þeirri stefnu sinni að kljúfa samstöðu
vestrænna ríkja. „Forystumenn ríkis-
stjórnarinnar hreykja sér af því að
hafa stillt sér upp við hlið Sovét-
manna gegn samstarfsþjóðunum í
Atlantshafsbandalaginu.”
Eðlilegt framhald
afvopnunarviðræðna
Utanríkisráðherra hefur einnig
margoft gert grein fyrir afstöðu sinni
í greinum í Morgunblaðinu. I grein
er birtist 30. janúar 1990 segir að
sjónarmið Islendinga sé það að eðli-
legt sé að hefja viðræður um afvopn-
un á höfnum í framhaldi af samn-
ingaviðræðum um niðurskurð hefð-
bundinna vopna í Evrópu. Þær við-
ræður gengu í fyrstu undir heitinu
MBFR-viðræðurnar en þeim var slit-
ið og upp voru teknar viðræður sam-
kvæmt nýju erindisbréfi sem lyktaði
í París haustið 1990 með undirritun
CFE-sáttmálans svonefnda um nið-
urskurð í heijum og fækkun hefð-
bundinna vígtóla frá Atlantshafi til
Úralijalla. Er það í fyrsta skipti sem
íslendingar eiga beina aðild að sátt-
mála um afvopnun.
í grein sinni 30. 1. 1990 gerir
utanríkisráðherra grein fyrir því
hvernig nálgast beri þetta mál að
hans mati. Fyrsta skrefið telur Jón
Baldvin Hannibalsson að felast eigi
í traustvekjandi aðgerðum á höfun-
um. Nefnir hann einkum tilkynninga-
skyldu fyrir æfingar, eftirlit, upplýs-
ingaskyldu og málþing um þessi
málefni. Með þessu móti megi skapa
forsendur fyrir næsta skrefi sem-fel-
ist í takmörkun og niðurskurði víg-
búnaðar. Greinilega sé ástæða til að
leggja áherslu á tvennt: takmörkun
eða bann við svonefndum taktískum
kjarnorkuvopnum (skammdrægum
vopnum; kjarnasprengjum um borð
í þyrlum og flugvélum, kjarnorkut-
undurskeytum og stýriflaugum um