Morgunblaðið - 22.10.1991, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 22. OKTÓBER 1991
Kostir einkaframtaks,
markaðskerfis og fijálsra
alþjóðlegra viðskipta
Hér fer á eftir í heild erindi
Jónasar Haralz, fyrrv. bank-
astjóra Landsbanka íslands,
á 50 ára afmæli viðskipta-
deildar Háskóla íslands, 18.
október 1991
Drög sem mestu ráða um
framtíðina
Þegar flogið er frá Finnlandi til
austurstrandar Bandaríkjanna ligg-
ur leiðin rétt fyrir norðan ísland.
Landið séð úr fjarska. Um miðjan
vetUr, þegar snjór og ís ráða ríkjum
í Finnlandi, sér ekki á hvítan díl á
allri norðurströndinni. í ljósaskipt-
unum rís landið dökkt yfir glamp-
andi sjóinn. Útlínur skýrar og
skarpar. Grímsey á sínum stað,
Homstrendur teygja sig út fyrir
Jökulfirðina og Hornbjarg greinist
á legunni. Fyrr en varir er landið
að baki og jökulbreiður Grænlands
framundan.
Að horfa á land úr fjarska hefur
þá kosti, að yfirsýn er góð og höfuð-
einkenni koma skýrt í ljós. Ásar og
lautir sjást ekki, en drættir fjalla
og dala, fjarða og skaga birtast í
samhengi, sem návistin dylur.
Ég, sem hér stend, hefí á þremur
skeiðum ævinnar dvalið erlendis Um
lengri tíma og horft á ísland úr
fjarska. Ég hefi þess á milli, og
raunar miklu lengur, átt hér heima
og þekki því ásana og lautirnar, og
meira að segja þúfumar. Ég hefí
þó einnig á þeim skeiðum ævinnar
fundið ríka þörf til yfirsýnar, til að
líta framhjá næsta umhverfi og
skynja útlínur og sköpulag. Það,
sem fyrir mér vakir á þessari
stundu, er að biðja ykkur, sem á
mál mitt hlýðið, að líta með mér á
ísland úr fjarska, skoða þau drög,
sem mestu hafa skipt og mestu
munu ráða um framtíðina, og líta
á þau í samhengi við það, sem gerst
hefur og er að gerast í öðrum iönd-
um.
Innri og ytri áhrif
Það vekur furðu þeirra, sem
heimsækja ísland í fyrsta skipti,
hversu almenna velmegun þjóðin
býr við, og hversu ríku menningar-
lífí hún lifir norður við heimskauts-
baug, langt frá öðrum þjóðum. Lífs-
kjör í landinu hafa nú áratugum
saman verið á við það sem einna
best gerist í heiminum, heiisufar
og almenn menntun eins og allra
best gerist. Menning hefur staðið í
blóma, þar sem skýr sérkenni hafa
farið saman við nána hlutdeild í
erlendum menningarstraumum.
Landið hefur komið tengslum sínum
við önnur ríki, viðskiptum og örygg-
ismálum, í farsælt horf, í náinni
samvinnu við nágranna í austri og
vestri. Það nýtur virðingar og viður-
kenningar á erlendum vettvangi,
eitt Norðurlanda, frjálsra lýðræðis-
ríkja, þar sem mannúð er í hávegum
höfð, og sem koma fram af hóg-
værð samfara staðfestu.
Skýringa á því, að svo vel hefur
tekist til er ekki langt að leita. Gjöf-
ul náttúra, grasið, sem sprettur
langa vordaga, fiskimiðin og orkan
í fallvötnum og iðrum jarðar. Þetta
er grundvöllur þeirrar velmegunar,
sem við búum við. Annað og meira
þurfti þó að koma til, menningararf-
ur þjóðarinnar og tengsl við ná-
granna á háu þróunarstigi. Enn-
fremur, og ekki síst, sú viturlega
stefna, sem fylgt var í lok síðustu
aldar og í upphafí þeirrar tuttug-
ustu, þegar landsmenn tóku í
áföngum að sér stjórn eigin mála
og áhersla var lögð á að efla al-
menna menntun og verkmenningu,
útrýma skæðum sjúkdómum og
bæta samgöngur, jafnframt því sem
framtak og samtök einstaklinga
fengu að njóta sín á grundvelli
fijálsra viðskipta innanlands sem
utan.
Sú þróun, sem skilað hefur þess-
um árangri á rúmlega hundrað
árum, hefur þó ekki gengið
skrykkjalaust. Það háfa skipst á
skin og skúrir á einstökum árum
og heilum tímabilum. Á eftir framf-
araskeiðum hafa komið löng tíma-
bil stöðnunar og jafnvel afturfara,
sem orðið hafa þrisvar sinnum á
öldinni, á árunum á milli 1930 og
1940, frá því skömmu eftir að síð-
ari heimsstyrjöld lauk fram til 1960
og nú enn á síðustu árum, í raun
allt frá því fyrir 1980. Áberandi
einkenni íslenskrar þróunar eru
mikil átök á vinnumarkaði, harðar
sviptingar um stefnu í efnahags-
málum og viðvarandi verðbólga
umfram það, sem verið hefur í ná-
lægum löndum. Ekkert þessara ein-
kenna hefur að sjálfsögðu getað
stuðlað að framförum og hagvexti,
sem varla hefði getað orðið við þess-
ar aðstæður nema vegna sterkra
áhrifa nýrrar tækni, útfærslu físk-
veiðilögsögu og hagstæðra erlendra
markaða. Sú stöðnun, sem nú
stendur, er orðin býsna löng og litl-
ar horfur á bata nema sérstök at-
vik komi til.
Það er eðlilegt, að menn hafí
fyrst og fremst litið til utanaðkom-
andi áhrifa til skýringar á stöðnun
og hægum vexti. Á kreppuárunum
eftir 1930 var allur þorri Islendinga
sannfærður um, að heimskreppunni
og lokun markaða, sem henni
fylgdu, væri um að kenna. Að styij-
öldinni lokinni kom ásókn erlendra
veiðiskipa til sögunnar ásamt hruni
og lokun markaða. Nú á síðustu
árum er orsaka leitað í þeirri tak-
mörkum fískveiða, sem orðið hefur
að framkvæma, og í beinum afla-
bresti.
Ég vil ekki gera lítið úr utanað-
komandi áhrifum. Þau hljóta að
skipta miklu máli í litlu landi, sem
byggir atvinnulíf sitt á fáum auð-
lindum og er háð erlendum mörkuð-
um í ríkum mæli. Ég er þó þeirrar
skoðunar, að meira hafi verið gert
úr þessum ytri áhrifum en efni
standa til og að orsakir erfiðleik-
anna liggi að miklu leyti í íslenskum
aðstæðum og íslenskum viðbrögð-
um við utanaðkomandi áföllum.
Tvenns konar hugmyndir -
stefnan í efnahagsmálum
Það eru umfram allt tvenns kon-
ar hugmyndir, innbyrðis nátengdar,
sem mér virðast hafa mótað hugs-
unarhátt hér á landi og ráðið mestu
um stefnu í efnahagsmálum og við-
brögð við ytri atburðum, a.m.k. eft-
ir 1930. Onnur þessara hugmynda
er um sérstöðu landsins, hin er um
gildi pólitískrar íhlutunar. Báðar
eru þessar hugmyndir sprottnar af
rótum íslenskra staðhátta og
reynslu en eiga sér jafnframt skýr-
ar erlendar hliðstæður og fyrir-
myndir. Umfjöllun þeirra skiptir að
mínum dómi höfuðmáli til skilnings
þeirrar stöðu, sem landið er nú í,
og til mats á þeim úrræðum, sem
framundan geta verið.
Fyrri hugmyndin ereinföld í snið-
um. ísland er fámenn eyja, fjarlæg
öðrum löndum, samfélagið einstakt
í sinni röð. Þau lögmál, sem gilda
í efnahagslífi fjölmennra landa,
gilda hér ekki, þær reglur, sem í
þeim löndum er fylgt, eiga ekki
við. Um markaði er tómt mál að
tala. En ef ekki er við slík lögmál
og reglur að styðjast, verður annað
að koma til sögunnar. Þá kemur
síðari hugmyndin í góðar þarfír.
Vandann verður að leysa á vett-
vangi stjórnmála. Þau verða sá lyk-
ill, sem öllum dyrum upp lýkur. Lög
í stað lögmála, tilskipanir í stað
markaða.
Báðar eiga þessar hugmyndir sér
erlendar hliðstæður og fyrirmyndir
eins og ég hef áður vikið að. Þá
fyrri er að fínna í öllum fámennum
löndum, hvort sem þau eru eyjar,
strandríki eða landlukt, og smáþjóð-
ir, sem hlotið hafa sjálfstæði, eru
nú orðið býsna margar. Athuganir,
sem gerðar hafa verið á efnahags-
þróun slíkra landa, benda þó ekki
til þeirrar sérstöðu, sem hugmyndin
felur í sér. Þessar þjóðir eru ekki
fátækari en aðrar þjóðir, og hag-
vöxtur þeirra er ekki minni en geng-
ur og gerist. í hópi þeirra eru fátæk-
ar og bláfátækar þjóðir, þjóðir með
meðaltekjur og velmegandi iðnaðar-
þjóðir. Efnahagur fer eftir auðlind-'
um, hnattstöðu, menningu og sögu
rétt eins og gerist í öðrum löndum.
Traustur eignarréttur, einkafram-
tak og virkir markaðir eru sömu
stoðir atvinnulífs og annars staðar.
Mikil og fijáls viðskipti við aðrar
þjóðir skipta meginmáli. Síðast en
ekki sist virðist sú efnahagsstefna,
sem skilað hefur bestum árangri í
öðrum löndum, einnig eiga við hjá
þessum þjóðum, a.m.k. í öllum aðal-
atriðum. Föst umgerð laga og rétt-
ar, traust stjórn peningamála og
opinberra fjármála, hófleg skatt-
heimta, svo það helsta né nefnt,
að því viðbættu hversu miklu varð-
ar að vel sé annast um menntun,
heilbrigðisþjónustu og almanna-
tryggingar, eftir því sem efni
standa til.
Með þessu er þó ekki sagt, að
þessi lönd hafí enga sérstöðu.
Ástæða er oft til að þau komi stjórn
peninga- og gengismála í annað
horf en hentar stærri löndum og
að þau leysi varnarmál og sam-
göngumál í samvinnu við önnur ríki.
Fjallhress í hlýrri
og þægilegri
angóruull
Nærfatnaður úr 100% angóruull heldur á
þér hita í köldum vetrarferðum. Angóruull
gefur meiri einangrun en aðrar ullartegundir
en þrátt fyrir það andar húðin óhindrað
í gegnum angóruullina. Angóruullin
hrindir vel frá sér vatni, hún er
fínni og léttari en aðrar ullar-
tegundir og orsakar ekki kláða
eða óþægindi.
Það jafnast ekkert á við nær-
fatnað úr 100%
angóruull þegar farið er
til fjalla í kalsaveðri.
, sími 666006
Fæst i öllum helstu apótekum og heilsubúðum um land allt.
Jónas Haralz
vMér virðist sem staða
Islands nú, samanborið
við önnur lönd, sé í
meginatriðum áþekk
því sem var í upphafi
viðreisnar. Landið hef-
ur í veigamiklum atrið-
um haldið fast við fyrri
stjórnarhætti. Það hef-
ur leitast við að varð-
veita atvinnuvegi og
atvinnuhætti í lítt
breyttu horfi og þar
með torveldað aðlögun
að breyttum aðstæðum
og eðlilega framþróun.
A meðan svo er, er ekki
von til þess að komist
verði upp úr öldudaln-
um.”
Grundvallaratriðin eru eigi að síður
þau sömu.
Síðari hugmyndin, um gildi póli-
tískrar íhlutunar, á sér beinar og
litríkar erlendar fyrirmyndir. Hún
hefur verið önnur af tveimur megin-
skoðunum í stjórnmálum heimsins
í meira en eitthundrað ár, alls ráð-
andi í heilum heimshlutum um
langa tíma, áhrifamikil í flestum
þróunarlöndum, mismunandi að
vægi í iðnaðarlöndum á ýmsum
skeiðum. Meginatriði þessarar
skoðunar er, að sjálfþróað atvinnu-
líf innan almennrar skipulagsum-
gerðar nægi ekki til að tryggja
festu, framfarir og réttlæti. Bein
pólitísk íhlutun þurfi að koma til,
skerðing eignarréttar, tilskipanir
um hvers konar viðskipti. Að öðrum
kosti liggi leiðin til glundroða,
brestandi hagvaxtar og síaukinnar
misskiptingar auðs og tekna. Þessi
skoðun liggur að baki margvíslegra
tilrauna, sem gerðar hafa verið í
efnahagsmálum á þessári öld, til-
rauna, sem nú hafa víðast hvar leitt
til harkalegs fráhvarfs frá þessum
sjónarmiðum.
Áþekk staða og var við
4 upphaf viðreisnar
Það er upp úr 1930, sem þær
tvær hugmyndir sem ég hefí hér
gert að umræðuefni, ná djúpstæð-
um tökum á íslandi. Utanaðkom-
andi áföllum var þá ekki mætt með
eðlilegum viðbrögðum í stjórn pen-
ingamála, fjármála og gengismála.
f stað þess var gripið til gjaldeyris-
og innflutningshafta, opinbers
rekstrar og víðtækrar skipulagning-
ar í helstu atvinnugreinum. Með
þessu var hvers konar atvinnurekst-
ur orðinn háður pólitískum ákvörð-
unum. Jafnhliða var komið í veg
fyrir eðlilega aðlögun atvinnuveg-
anna að nýjum aðstæðum.
Á þessari stefnu var nokkuð slak-
að við myndum þjóðstjórnarinnar
1939. Þá var hins vegar styijöldin
á næsta leyti og þar með þær skipu-
lagsaðgerðir, sem henni fyigdu, svo
sem ströng verðlagshöft. Fljótlega
^.eftir styijöldina færðist haftastefn-
an enn í aukana og'íItöðT l-áúninni